Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Çүүäýíä íàìèí÷ëàõóé” õýìýýõ äºðºâä¿ãýýð á¿ëýã áîëîé.
* * *
V á¿ëýã: Үéëèéí òүéòãýðèéí үðãýëæëýëèéã òàñëàã÷
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí ¯íýíõ¿¿ íýí ÿëãàñàí õýìýýõ íýðò ìàøèä ã¿íçãèé äýýä
áîëñîí ñàìàäèä îðøñîí äàðóéä ëàãøèíãèéí øàð ¿ñíèé í¿õ á¿ðýýñ íü ýëäýâ ÿíçûí
ºíãºòýé ìÿíãà ò¿ìýí ãýðýë õýìæýýëøã¿é ãàðàõóéÿà, Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîãîîð ÷
¿ëãýðëýõ áà õýìæèí æèøèæ ÷àäàøã¿é àðâàí ç¿ãèéí áóðõàíû îðîí á¿ãä òýð ãýðëèéí
äîòîð òîäðîí ¿çýãäýõ áîëáîé. Òàâàí öºâ¿¿í öàãèéí åðòºíöèéí îðîí ãýðýë ò¿¿ãýýð ãèéõ
áîëîõóéä àìüòàí òýäãýýð íü àðâàí õàð í¿ãëèéí ìºð áîëîí çàâñàðã¿é òàâûã ¿éëäñýí áà
÷óõàë äýýä ãóðâûã õî÷ëîí ìóóëñàí, áàãø áîëîí ñàäàí òºðºë人 à÷ëàë áàãàòàé, áàãø
õèéãýýä áÿðìàíä õ¿íäëýë ¿ë ¿éëäýã÷ íàð áîëîí ìºí òàì, àäãóóñ, áèðäèéí òºðºëä
óíàñàí àìüòàä òýäãýýðèéí îðîíä òýð ãýðýë áýýð õ¿ðýëöñýí äàðóéä äîð á¿ðíýý æàðãàëûã
àìñàõ áîëáîé.
Àëèí áýýð ãýðýë ò¿¿íèéã ¿çñýí áîëîí òýð ãýðëèéí õ¿÷ýýð á¿ãä àìãàëàí õèéãýýä
áàÿñãàëàíòàé, ºí㺠áà ä¿ðñ ñàéíû äýýäèéã îëñîíîîð áèëèã õîòîë ÷óóëãàí áîëæ, áóÿí
õèéãýýä áèëã¿¿íèé ÷óóëãàíààð ÷èìýãëýãäñýíýýð ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûã ¿çýõ
áîëáîé. Òýð ¿åä Õóðìàñò òýíãýðèéí õààí îëîí òýíãýðèéí ÷óóëãàí õèéãýýä Ãàíãûí-Ëõàìó
òýðã¿¿òýé õóðñàí íºõºä òýäãýýðò áèëèã áîëñîí ãýðýë ò¿¿ãýýð õºòëºãäºæ ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàí õààíà áóé òýíä õ¿ð÷ î÷îîä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíûã ãóðâàí óäàà
ýðãýýä íýãýí ç¿ãò ñóóâàé. Òýãýýä íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðà ñóóäëààñàà áîñîîä,
äýýäèéí õóâöñûã íýãýí ìºðºí人 áóóëãààä, áàðóóí ºâä㺺 ãàçàðò õàòãààä, ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí õààíà áóé òýð ç¿ãò àëãàà õàâñðàí ñºã人ä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä èéí õýìýýí
ñî¸ðõâîé: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, ÿçãóóðûí õºâã¿¿í áóþó ÿçãóóðûí îõèí, øàðâàãûí
õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí þìóó, áðàäèãàáóäûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí, èõ õºëãºíä
¿íýíõ¿¿ îðøñîí, àìüòàí áóñäóóä ÷ þìóó òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä
ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõûã õ¿ññýíýýð ¿éëèéí ò¿éòãýð îëíûã ÿìàð ìýò òóñ òóñàä íü
íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ âý?”
Èéí õýìýýí ñî¸ðõñîí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðàä èéí
õýìýýí çàðëèãëàâàé: “Øàðèïóòðà, ¿¿íä ÿçãóóðûí õºâã¿¿í áóþó ÿçãóóðûí îõèí, øàðâàãûí
õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí þìóó, áðàäèãàáóäûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí, èõ õºëãºíä
¿íýíõ¿¿ îðøñîí, àìüòàí áóñäóóä ÷ þìóó òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä
ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõûã õ¿ññýíýýð ºäºð ãóðàâ, øºíº ãóðâàí óäàà äýýäèéí õóâöñûã
íýãýí ìºðºí人 áóóëãààä, áàðóóí ºâä㺺 ãàçàðò õàòãààä, àëãàà õàâñðààä, ¿ã èéí
õýìýýíý: ‘Îëîí òºðºëõèéòºíä ýì÷ îòî÷ áîëæ, îëîí òºðºëõèéòºíä àìãàëàí áà åðòºíöºä
31
íèã¿¿ëñýíã¿é áîëîí èõýíõ òºðºëõèéòºí, òýíãýð õ¿ì¿¿ñèéí òóñ, ýì, àìãàëàíãèéí òóëä
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí àëèí òýäãýýð îäîî àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöºä òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîîä íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ëæ, íîìûí
õ¿ðäèéã ìàøèä ¿ç¿¿ëæ, íîìûí ¸ñûã ìàøèä áàðüæ, íîìûí ºãëºãèéã ìàøèä çîõèîæ,
íîìûí çóëûã ìàøèä áàäðààí çîõèîæ, íîìûí õóðûã ìàøèä áóóëãàæ, íîìûí õýíãýðãèéã
ìàøèä äýëäýæ, íîìûí èõ õýíãýðãèéã ìàøèä äýëäýæ, íîìûí ëàâàéã ìàøèä ¿ëýýæ,
íîìûí àìèí ìîäûã ìàøèä áîñãîæ, àìüòàí á¿ãäèéã íîìûí ºãëºãººð öýíã¿¿ëýí çîõèîñîí
àëæààëã¿é ÿâäàëä îðñîí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýðò áè ìºðãºõ áîëîé.
[Ãóðàâäóãààð õýñýã]
‘ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òàõèëûí îðîí, ìºðãºë ¿éëäýõèéí îðîí õ¿íäýòãýë ¿éëäýõèéí
îðîí, àéëäàë áîëñîí, ìýëìèé áîëñîí, ãýð÷ áîëñîí, øàëãàäàã áîëñîí, àéëäàë ëóãàà
òºãºëäºð, áîëãîîë ëóãàà òºãºëäºð òýäãýýðò áè òýðã¿¿í õèéãýýä õýë, ñýòãýëýýð ìºðãºõ
áîëîé.
‘Ýõëýë õèéãýýä òºãñãºë ¿ã¿é îð÷ëîíä ýðãýëäýõèéí öàãò áè øóíàëààð íýðâýãäñýí þìóó,
óóðààð íýðâýãäñýí þìóó, ìóíõàãààð íýðâýãäýæ áèå, õýë, ñýòãýëýýðýý ¿éëèéí ò¿éòãýð
àëèíûã èëòýä õóðààæ ¿éëäñýí, áóðõàíä ìýäýýã¿é, íîìä ìýäýýã¿é, õóâðàãò ìýäýýã¿é,
áóÿí õèéãýýä í¿ãýëä ìýäýýã¿é áîëîí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíààñ ìóó ñýòãýëýýð öóñ ãàðãàñàí,
äýýäèéí íîìûã òýâ÷ñýí, õóâðàãèéí õàãàðëûã ¿éëäñýí, ãýëýí àðõàäûã àëñàí, ýöýã ýõèéã
àëñàí õèéãýýä áèåíèé ãóðâàí ÿíç, õýëíèé äºðâºí ÿíç, ñýòãýëèéí ãóðâàí ÿíç áóþó àðâàí
õàð í¿ãëèéã ¿éëäñýí, ¿éëäýõýä îðóóëñàí, ¿éëäýõýä äàãàí áàÿññàí õèéãýýä çàðèì íýãýí
àìüòàíä øèð¿¿í ¿ãèé㠺㿿ëñýí, õî÷èëñîí, æèíë¿¿ðò áàøðûã ¿éëäñýí, õýìæýýíä
áàøðûã ¿éëäñýíä õèéãýýä îð÷ëîíä çóðãààí àìüòàíä ýðãýõäýý ýöýã ýõèéã ¿ë áàÿñãàæ
¿éëäñýí, áîäãàëèéí þìóó, ñóâàðãàíû þìóó, õóâðàãèéí þìóó, äºðâºí ç¿ãèéí õóâðàãèéí,
àÿãà òàõèìëàãèéí õóâðàãèéí ýäèéã õóëãàéëñàí õèéãýýä ÿìàð ìýò ñóðòãààëûí ñóóðèéí
õóóëü íóãóóäûí íîìõîòãîëòîé õàðøëàí ¿éëäñýí, õàìáà áà ëîâîí áýýð ñóðãàñíûã ¿ë
ñîíññîí, øàðâàãûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí þìóó, áðàäèãàáóäûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿
îðøñîí, èõ õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí òýðíýýñ áóñàä àìüòäàä ÿðóó áóñûã ¿éëäñýí,
çýìëýõ, çîäîõ, òýäãýýðò õýðöãèé õèéãýýä óóðûã ¿¿ñãýñýí áîëîí àòàà áà õàðìààñ ãàðñàí
ñýòãýëýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäàä øèð¿¿í ¿ãèé㠺㿿ëñýí, äýýäèéí íîìîíä íîì áèø
õýìýýí ¿éëäñýí, íîì áóñûã äýýäèéí õýìýýí ¿éëäñýí òýäãýýðèéã ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàí àéëäàë áîëñîí, ìýëìèé áîëñîí, ãýð÷ áîëñîí, øàëãàäàã áîëñîí, àéëäàë ëóãàà
òºãºëäºð, áîëãîîë ëóãàà òºãºëäºð òýäãýýðèéí ìýëìèéí ºìíº òóñ òóñ íàìèí÷èëìîé,
ãýìøìîé, ¿ë íóóìîé, õîéøèä ¿ë ¿éëäìîé.
‘Áè ¿éëèéí ò¿éòãýð àëèíààð ò¿éòãýðëýãäýýä, àìüòíû òàì áîëîí àäãóóñíû òºðëèéí îðîí,
áèðäèéí îðîí, àñóðûí ÷óóëãàíû äîòîð îäîõ áîëîõ, áóðõàí íîì õóâðàãèéã áàÿñãàæ
¿éëäýýã¿é, ÷ºëººã¿é í¿ã¿¿äýä òºð¿¿ëýõ ¿éë ò¿¿íèéã áèå ýíý ÿìàãòàä íýí áîëîâñðóóëààä
áóñäàä ¿ë àìñàõ áîëãîãòóí. Ò¿¿íèéã ÷ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí àéëäàë áîëñîí, ìýëìèé
áîëñîí, ãýð÷ áîëñîí, øàëãàäàã áîëñîí àéëäàë ëóãàà òºãºëäºð, áîëãîîë ëóãàà òºãºëäºð
òýäãýýðèéí ìýëìèéí ºìíº òóñ òóñ íàìèí÷èëìîé, ãýìøìîé, ¿ë íóóìîé, õîéøèä ¿ë
¿éëäìîé.
‘ßìàð ìýò óðüäûí áîäüñàäâà ìàõàñàäâà íàð óðüä áîäèéí òóëä øàìäàõäàà ¿éëèéí
ò¿éòãýð íóãóóäûã òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëñàí õèéãýýä ¿ë íóóñàí ò¿¿í÷ëýí áè áýýð ÷
¿éëèéí ò¿éòãýð òýäãýýðèéã òóñ òóñ íàìèí÷èëìîé, ãýìøìîé, ¿ë íóóìîé, õîéøèä ¿ë
¿éëäìîé. ßìàð ìýò èðýýä¿é öàãèéí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà òýäãýýð áîäüñàäâûí
ÿâäëààð ÿâàõäàà ¿éëèéí ò¿éòãýð íóãóóäûã òóñ òóñàä íü íàìèí÷ëàõ áîëîõ õèéãýýä ¿ë
íóóõ áîëîõ ò¿¿í÷ëýí áè áýýð ÷ ¿éëèéí ò¿éòãýð òýäãýýðèéã òóñ òóñ íàìèí÷èëìîé,
ãýìøìîé, ¿ë íóóìîé, õîéøèä ¿ë ¿éëäìîé. ßìàð ìýò îäîî öàãò àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöºä
áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà èõýñ íóãóóä áîäèéí òóëä õè÷ýýõäýý ¿éëèéí ò¿éòãýð íóãóóäûã òóñ
òóñàä íü íàìèí÷èëñàí õèéãýýä ¿ë íóóñàí ò¿¿í÷ëýí áè áýýð ÷ ¿éëèéí ò¿éòãýð íóãóóä
ýäãýýðèéã òóñ òóñ íàìèí÷èëìîé, ãýìøìîé, ¿ë íóóìîé, õîéøèä ¿ë ¿éëäìîé. ßìàð ìýò
ºíãºðñºí, èðýýä¿é, îäîî ãàðñàí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàð áîäüñàäâûí ÿâäàëä
õè÷ýýõäýý ¿éëèéí ò¿éòãýð íóãóóäûã òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëñàí õèéãýýä òóñ òóñàä íü
íàìèí÷ëàõ õèéãýýä òóñ òóñàä íü íàìèí÷ëàõ áîëîõ ò¿¿í÷ëýí áè áýýð ÷ ¿éëèéí ò¿éòãýð
32
òýäãýýðèéã òóñ òóñ íàìèí÷èëìîé, ãýìøìîé, ¿ë íóóìîé, õîéøèä ¿ë ¿éëäìîé õýìýýí
ºã¿¿ëæ ¿éëäýõ áîëîé.
“Øàðèïóòðà, òýð àäèë áîëáîîñ, ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí þì á¿ãäýä
ò¿éòãýð ¿ã¿é íýí àðèëñàíûã îëîõûã õ¿ñâýýñ ¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð íóãóóäûã òóñ òóñàä
íü íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ áîëîé. ¯ë íóóæ ¿éëäýõ áîëîé, õîéøèä ÷ ¿ë ¿éëäýõ áîëîé. Õýí
áýýð èõ õ¿æíèé ìîä ìýò áàÿëàã ýä èõòýé, òºãñ ýäëýë èõ, øèæèð àëò õèéãýýä ýä òàâààð
îëîí, ìàøèä æàðãàëòàé, èõ óíààã ýäýëäýã õààíû ÿçãóóðò òºðºõèéã õ¿ññýí òýðáýýð ÷
¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð òýäãýýðèéã òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ áîëîé. ¯ë íóóæ
¿éëäýõ áîëîé, õîéøèä ÷ ¿ë ¿éëäýõ áîëîé.
“Õýí áýýð èõ õ¿æíèé ìîä ìýò áÿðìàíãèéí ÿçãóóðò õèéãýýä èõ õ¿æíèé ìîä ìýò áàÿëàã ýä
èõòýé òºãñ ýäëýë èõ, øèæèð àëò õèéãýýä ýä òàâààð îëîí ìàøèä æàðãàëòàé èõ óíààã
ýäýëäýã ãýðèéí ýçíèé ÿçãóóðò òºðºõèéã õ¿ñâýýñ ¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð òýäãýýðèéã òóñ
òóñàä íü íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ áîëîé. ¯ë íóóæ ¿éëäýõ áîëîé, õîéøèä ÷ ¿ë ¿éëäýõ áîëîé.
“Õýí äºðâºí ìàõðàíçûí ÿçãóóðûí òýíãýð íóãóóäûí ä¿ð áàéäàëòàé èæèëõýí òºðºõèéã
õ¿ññýí òýðáýýð ÷ ¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð òýäãýýðèéã òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ
áîëîé. ¯ë íóóæ ¿éëäýõ áîëîé õîéøèä ÷ ¿ë ¿éëäýõ áîëîé. Õýí ãó÷èí ãóðâàí òýíãýð
íóãóóäûí ä¿ð áàéäàëòàé èæèëõýí òºðºõèéã õ¿ññýí òýðáýýð ÷ ¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð
òýäãýýðèéã òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ áîëîé. ¯ë íóóæ ¿éëäýõ áîëîé, õîéøèä ÷ ¿ë
¿éëäýõ áîëîé.
“Ò¿¿í÷ëýí õýí òýìöëýýñ õàãàöñàí, òºãñ áàÿñãàëàíò, õóâèëàõàä áàÿñãàëàíò, áóñäûí
õóâèëãààíûã ýðõýíä ¿éëäýã÷, ýñðýíãèéí ÿçãóóð, ýñðýíãèéí ò¿øìýë, ýñðýíãèéí á¿õ íºõºð,
èõ ýñðýí, áàãà ãýðýëò, õýìæýýëøã¿é ãýðýëò, òîäîðõîé ãýðýëò, áàãà áóÿíò, õýìæýýëøã¿é
áóÿíò, áóÿí äýëãýðýã÷, ¿¿ë ¿ã¿é, áóÿí òºðºõ, ¿ð èõò, õóðàí ìýäýë ¿ã¿é àìüòàí, ýëáýã
¿çýãäýëò, ìàøèä ¿çýõ¿é, èõ ¿ã¿é, ýíýëýë ¿ã¿é, äîîð áóñûí (àãíèñòûí) òýíãýð íàðûí ä¿ð
áàéäàë ëóãàà èæèëõýí òºðºõèéã õ¿ññýí òýðáýýð ÷ ¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð íóãóóäûã òóñ
òóñàä íü íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ áîëîé. ¯ë íóóæ ¿éëäýõ áîëîé, õîéøèä ÷ ¿ë ¿éëäýõ áîëîé.
“Õýí ä¿ðñ ¿ã¿é îðíû îãòîðãóé õÿçãààðã¿é òºðºí òóõàéëàõàä ÷óõàë îäîã÷, òèéí ìýäýë
õÿçãààðã¿é òºðºí òóõàéëàõàä ÷óõàë îäîã÷, þó ÷ ¿ã¿éí òºðºí òóõàéëàõàä ÷óõàë îäîã÷,
õóðàí ìýäýë ¿ã¿é, õóðàí ìýäýë ¿ã¿é áóñûí òºðºí òóõàéëàõàä ÷óõàë îäîã÷ òýíãýð íàðûí
ä¿ð áàéäàë ëóãàà èæèëõýí òºðºõèéã õ¿ññýí òýðáýýð ÷ ¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð
òýäãýýðèéã òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ áîëîé. ¯ë íóóæ ¿éëäýõ áîëîé, õîéøèä ÷ ¿ë
¿éëäýõ áîëîé.
“Õýí ¿ðãýëæèä îðøèõûí ¿ð, ò¿ð íýã ýðãýí èðýõèéí ¿ð, ýðãýí ¿ë èðýõèéí ¿ð, äàéñíàà
äàðàã÷ ÿìàãòûã èëòýä ¿éëäýõèéã õ¿ññýí òýðáýýð ÷ ¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð òýäãýýðèéã
òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ áîëîé. ¯ë íóóæ ¿éëäýõ áîëîé, õîéøèä ÷ ¿ë ¿éëäýõ
áîëîé.
“Õýí ãóðâàí óõààí þìóó, èëò ìýäýë çóðãàà þìóó, õ¿÷ íóãóóä þìóó, ýðõòýí íóãóóä þìóó,
øàðâàãûí ÷àíàäàä õ¿ðýõ þìóó, øàðâàãûí ýðõ èõýä àëäàðøèõ þìóó, áðàäèãàáóäûã
èëòýä ¿éëäýõèéã õ¿ññýí òýðáýýð ÷ ¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð òýäãýýðèéã òóñ òóñàä íü
íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ áîëîé. ¯ë íóóæ ¿éëäýõ áîëîé, õîéøèä ÷ ¿ë ¿éëäýõ áîëîé. Õýí
á¿õíèéã áîëãîîã÷èéí áèëã¿¿í, íýí àðèëñàí áèëã¿¿í, ñàíààíä áàãòàøã¿é áèëã¿¿í, àäèë
¿ã¿é áèëã¿¿í, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàíû áèëã¿¿íèéã èëòýä á¿òýýõèéã õ¿ññýí òýðáýýð ÷
¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð òýäãýýðèéã òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ áîëîé. ¯ë íóóæ
¿éëäýõ áîëîé, õîéøèä ÷ ¿ë ¿éëäýõ áîëîé. Òýð þóíû òóëä âý? õýìýýâýýñ, Øàðèïóòðà,
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð þì á¿ãä íü ø¿òýí áàðèëäàæ ãàðñàí áîëîé õýìýýí çàðëèãëàñíû
òóëä áºãººä óã áîëîí øàëòãààí, áóñàä õèéãýýä áóñäàà𠺺ð íýãýí òºðºõ áîëîé, ººð
íýãýí õààãäàõ áîëîé. Ò¿¿íä ºíãºðñºí þìñ àëèí ìºí òýäãýýð íü õààãäàõ, áàðàãäàõààñ
õàãàöñàí íýí áîëîõ áºãººä òýäãýýðò ÷ ¿éëèéí ò¿éòãýð º÷¿¿õýí ÷ ¿ã¿é áîëîé. Îäîî õóðàí
¿éëäñýí àëèí ìºí òýäãýýð ÷ áóé áóñààñ ãàðñàí áºãººä òýäãýýðò ÷ ¿éëèéí ò¿éòãýð
º÷¿¿õýí ÷ ¿ã¿é áîëîé. Òýð þóíû òóëä âý? õýìýýâýýñ, Øàðèïóòðà, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí
33
áýýð þì á¿ãä õîîñîí, àìüòàí ¿ã¿é, àìü ¿ã¿é, áîäãàë ¿ã¿é, ¿ë òºðñºí, ¿ë õààãäñàí, õóðàí
ýñ ¿éëäñýí õýìýýí çàðëèãëàñíû òóëä áîëîé. Øàðèïóòðà, þì á¿ãä áè-ãýýñ ãàðñàí ÷ áè ÷
áàéãàà áóñ áîëîé. Øàðèïóòðà, ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí àëèí íýãýí ýíý
ìýò àìüòàí ¿ã¿é õÿçãààðûí íîìûí ¸ñ ¿¿íä îðñîí ýíý íü ¿éëèéí ò¿éòãýðèéí
¿ðãýëæëýëèéã òàñëàã÷ õýìýýõ áºãººä Øàðèïóòðà, ýíý íü òóñ òóñàä íàìèí÷ëàë áîëîé.”
Òýãýýä áàñ ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðà áýýð èéí õýìýýí àéëòãàâàé:
“ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèí øàðâàãûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿
îðøñîí þìóó, áðàäèãàáóäûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí, èõ õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí,
áóñàä àìüòàä ÷ þìóó òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ, áóðõàí
áîëîõûã õ¿ññýíýýð ÿìàð ìýò áóÿíû ¸çîîð íóãóóäàä äàãàí áàÿñ÷ ¿éëäýõ âý?”.
Òèéí õýìýýí àéëòãàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðà-ä èéí
õýìýýí çàðëèãëàâàé: “Øàðèïóòðà, ýíä ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèí áýýð ºäºð
ãóðâàí óäàà, øºíº ãóðâàí óäààä äýýäèéí õóâöñûã íýã ìºðºí人 áóóëãàæ, áàðóóí ºâä㺺
ãàçàðò õàòãààä, àëãàà õàâñàð÷ ¿ã èéí õýìýýíý: ‘Àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöºä àìüòàí àëèí
íóãóóä ºãëºãººñ ãàðñàí áóÿíû ¿éë áîäèòîé õèéãýýä øàãøààáàäààñ ãàðñàí áîëîí
áÿñàëãàëààñ ãàðñàí áóÿíû ¿éë áîäèòîé, èëòýä õóðàí ¿éëäñýí òýäãýýð á¿ãäýä ÷ äàãàí
áàÿñàõûí äýýäýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé. Äàãàí áàÿñàõûí äýýä õèéãýýä ýðõýì õèéãýýä
ÿëãàìæààò, ìàøèä, òóéë, ãàéõàìøèãò, äýýä òýíöýøã¿é äýýð ¿ã¿é, àäèë ¿ã¿é òýíöýøã¿é
ëóãàà òýíö¿¿ãýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé. Àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöèéí îðîíä àëèí àìüòàä
ºãëºãººñ ãàðñàí áóÿíû ¿éë áîäèòîé õèéãýýä øàãøààáàäààñ ãàðñàí áîëîí áÿñàëãàëààñ
ãàðñàí áóÿíû ¿éë áîäèòîé, èëòýä õóðàí ¿éëäýõ áîëîõ òýäãýýð á¿ãäýä ÷ äàãàí áàÿñàõûí
äýýäýýð äàãàí áàÿñàõààñ äàãàí áàÿñàõ òýíöýøã¿é ëóãàà òýíö¿¿ õ¿ðòëýõýýð äàãàí
áàÿñàõ áîëîé. Àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöèéí îðîíä àëèí àìüòàä ºãëºãººñ ãàðñàí áóÿíû ¿éë
áîäüòîé õèéãýýä øàãøààáàäààñ ãàðñàí áîëîí áÿñàëãàëààñ ãàðñàí áóÿíû ¿éë áîäüòîé
èëòýä õóðàí ¿éëäñýí òýäãýýð á¿ãäýä ÷ äàãàí áàÿñàõûí äýýäýýð äàãàí áàÿñàõààñ äàãàí
áàÿñàõ òýíöýøã¿é ëóãàà òýíö¿¿ õ¿ðòëýõýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé.
‘Áîäüñàäâà íàð îäîî öàãò ñýòãýëèéã àíõëàí ¿¿ñãýñýí òýäãýýðèéí àíõëàí áîäèä ñýòãýë
¿¿ñãýñýí ëóãàà òºãºëäºð áóÿíû ¸çîîð àëèí áàéãàà, çóóí ãàëâààð ãàðñàí áîäüñàäâà
íàðûí áóÿíû öîãö àëèí áàéãàà, ¿ë òºðºõèéí íîìîíä òýâ÷ýýðèéã îëñîí áîäüñàäâà
íàðûí áóÿíû öîãö àëèí áàéãàà, ýðãýí ¿ë áóöàã÷ íàðûí áóÿíû öîãö àëèí áàéãàà, íýãýí
òºð뺺ð òîðîã÷ áîäüñàäâà íàðûí áóÿíû öîãö àëèí áàéãàà òýäãýýð á¿ãäýä ÷ äàãàí
áàÿñàõûí äýýäýýð äàãàí áàÿñàõààñ äàãàí áàÿñàõ òýíöýøã¿é ëóãàà òýíö¿¿ õ¿ðòëýõýýð
äàãàí áàÿñàõ áîëîé. Áîäüñàäâà ìàõàñàäâà òýäãýýð óðüä áîäüñàäâûí ÿâäàëä õè÷ýýõäýý
÷àíàäàä õ¿ðýõ çóðãààä òºãºëäºð áóÿíû ¸çîîð èëòýä õóðààí ¿éëäñýí òýäãýýð á¿ãäýä ÷
äàãàí áàÿñàõûí äýýäýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé. Äàãàí áàÿñàõûí äýýä, ýðõýì, ÿëãàìæààò,
ìàøèä, òóéë, ãàéõàìøèãò, äýýä òýíöýøã¿é äýýð ¿ã¿é, àäèë ¿ã¿é òýíöýøã¿é ëóãàà
òýíö¿¿ãýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé. Èðýýä¿é öàãèéí áîäüñàäâà ìàõàñàäâà òýäãýýð
áîäüñàäâûí ÿâäàëä õè÷ýýõäýý ÷àíàäàä õ¿ðýõ çóðãààä òºãºëäºð áóÿíû öîãöîñûã èëòýä
õóðààí ¿éëäñýí òýäãýýð á¿ãäýä ÷ äàãàí áàÿñàõûí äýýäýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé. Äàãàí
áàÿñàõûí äýýä, ýðõýì õèéãýýä ÿëãàìæààò, ìàøèä, òóéë, ãàéõàìøèãò, äýýä òýíöýøã¿é
äýýð ¿ã¿é, àäèë ¿ã¿é òýíöýøã¿é ëóãàà òýíö¿¿ãýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé. Áîäüñàäâà,
ìàõàñàäâà ýä¿ãýý öàãò àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöºä òýäãýýð áîäüñàäâûí ÿâäàëä õè÷ýýõäýý
÷àíàäàä õ¿ðýõ çóðãààä òºãºëäºð áóÿíû öîãöîñûã èëòýä õóðààí ¿éëäñýí òýäãýýð á¿ãäýä
÷ äàãàí áàÿñàõûí äýýäýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé. Äàãàí áàÿñàõûí äýýä, ýðõýì õèéãýýä
ÿëãàìæààò, ìàøèä, òóéë, ãàéõàìøèãò, äýýä òýíöýøã¿é äýýð ¿ã¿é, àäèë ¿ã¿é òýíöýøã¿é
ëóãàà òýíö¿¿ãýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé.
‘Îëîí òºðºëõèéòºíä ýì, îëîí òºðºëõèéòºíä àìãàëàí áà åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿é, èõýíõ
òºðºëõèéòºí áà òýíãýð, õ¿ì¿¿ñèéí òóñ õèéãýýä ýì, àìãàëàíãèéí òóëä óðüäûí ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàí, äàéñíàà äàðñàí, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí òýäãýýð áýýð òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ, áóðõàí áîëîîä íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ëæ, íîìûí
õ¿ðäèéã ìàøèä ¿ç¿¿ëæ, íîìûí ¸ñûã ìàøèä áàðüæ, íîìûí ºãëºãèéã ìàøèä çîõèîæ,
íîìûí çóëûã ìàøèä áàäðààí çîõèîæ, íîìûí õóðûã ìàøèä áóóëãàæ, íîìûí õýíãýðãèéã
ìàøèä äýëäýæ, íîìûí èõ õýíãýðãèéã ìàøèä äýëäýæ, íîìûí ëàâàéã ìàøèä ¿ëýýæ,
34
íîìûí àìèí ìîäûã ìàøèä áîñãîæ, àìüòàí á¿ãäèéã íîìûí ºãëºãººð öýíã¿¿ëýí çîõèîñîí
àëæààëã¿é ÿâäàëä îðñîí àëèí áàéãàà õèéãýýä ò¿¿í äîð øàðâàãûí õºëãºíòºí þìóó
áðàäèãàáóäûí õºëãºíòºí þìóó, áîäüñàäâûí õºëãºíòºí þìóó, òýðíýýñ áóñàä àìüòàä
áýýð áóÿíû ¸çîîðûã ¿¿ñãýñýí àëèí áàéãàà òýäãýýð á¿ãäýä ÷ äàãàí áàÿñàõûí äýýäýýð
äàãàí áàÿñàõààñ äàãàí áàÿñàõ òýíöýøã¿é ëóãàà òýíö¿¿ õ¿ðòëýõýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé.
Îëîí òºðºëõèéòºíä ýì, îëîí òºðºëõèéòºíä àìãàëàí áà åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿é, èõýíõ
òºðºëõèéòºí áà òýíãýð õ¿ì¿¿ñèéí òóñ õèéãýýä ýì, àìãàëàíãèéí òóëä èðýýä¿é öàãèéí ÿëæ
òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ, áóðõàí
áîëîîä íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ëýõ áîëîõûã õ¿ðòýëõ íóãóóä àëèí áàéãàà õèéãýýä
ò¿¿í äîð øàðâàãûí õºëãºíòºí þìóó áàðàäèãàáóäûí õºëãºíòºí þìóó, áîäüñàäâûí
õºëãºíòºí þìóó, òýðíýýñ áóñàä àìüòàä áýýð áóÿíû ¸çîîðûã ¿¿ñãýõ áîëîõ àëèí áàéãàà
òýäãýýð á¿ãäýä ÷ äàãàí áàÿñàõûí äýýäýýð äàãàí áàÿñàõààñ äàãàí áàÿñàõ òýíöýøã¿é
ëóãàà òýíö¿¿ õ¿ðòëýõýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé. Îëîí òºðºëõèéòºíä ýì, îëîí
òºðºëõèéòºíä àìãàëàí áà åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿é, èõýíõ òºðºëõèéòºí áà òýíãýð
õ¿ì¿¿ñèéí òóñ õèéãýýä ýì, àìãàëàíãèéí òóëä îäîî öàãò àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöºä ÿëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàä òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ, áóðõàí áîëîîä
íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ëæ, íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ¿ç¿¿ëæ, íîìûí ¸ñûã ìàøèä
áàðüæ, íîìûí ºãëºãèéã ìàøèä çîõèîæ, íîìûí çóëûã ìàøèä áàäðààí çîõèîæ, íîìûí
õóðûã ìàøèä áóóëãàæ, íîìûí õýíãýðãèéã ìàøèä äýëäýæ, íîìûí èõ õýíãýðãèéã ìàøèä
äýëäýæ, íîìûí ëàâàéã ìàøèä ¿ëýýæ, íîìûí àìèí ìîäûã ìàøèä áîñãîæ, àìüòàí á¿ãäèéã
íîìûí ºãëºãººð öýíã¿¿ëýí çîõèîñîí àëæààëã¿é ÿâäàëä îðñîí àëèí áàéãàà õèéãýýä ò¿¿í
äîð øàðâàãûí õºëãºíòºí þìóó, áðàäèãàáóäûí õºëãºíòºí þìóó, áîäüñàäâûí õºëãºíòºí
þìóó, òýðíýýñ áóñàä àìüòàä áýýð áóÿíû ¸çîîðûã ¿¿ñãýñýí àëèí áàéãàà òýäãýýð á¿ãäýä ÷
äàãàí áàÿñàõûí äýýäýýð äàãàí áàÿñàõààñ äàãàí áàÿñàõ òýíöýøã¿é ëóãàà òýíö¿¿
õ¿ðòëýõýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé õýìýýí ºã¿¿ëæ ¿éëäýõ áîëîé.’
“Øàðèïóòðà, ýíý íü äàãàí áàÿñàõûí áóÿíû öîãö áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó,
ÿçãóóðûí îõèí äàãàí áàÿñàõûí áóÿíû öîãö ¿¿ãýýð äàãàí áàÿñâààñ áóÿíû öîãö îëîí
òîîëøã¿é õýìæýýëøã¿éã ¿¿ñãýõ áîëîé. Øàðèïóòðà, ãóðâàí ìÿíãàí èõ ìÿíãàí åðòºíöèéí
îðíû àìüòíààñ åðòºíöèéí îðîí Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîòîé àìüòàí õýäèé÷èíýý
òýäãýýð á¿ãä äàéñíàà äàðàã÷, íèñâàíèñàà áàðàã÷ áîëñîíä ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó,
ÿçãóóðûí îõèí àëèí íýãýí áýýð òýäãýýðò õýäèé àìüäðàõûã õ¿ðòýë õóâöàñ, èäýý, ºâ÷íèéã
àíàãààõ ýì áîëîí ýä ç¿éëýýð õ¿íäýëæ ¿éëäñýíýýñ àëèí íýãýí äàãàí áàÿñàõ ¿¿ãýýð äàãàí
áàÿñâààñ ýíý íü ò¿¿íýýñ èõýä îëîí òîîëøã¿é õýìæýýëøã¿é áóÿíã òºð¿¿ëýõ áîëîé.
Øàðèïóòðà, òèéì ó÷ðààñ ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèí òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõûã õ¿ñâýýñ äàãàí áàÿñàõ ¿¿ãýýð äàãàí
áàÿñ÷ ¿éëäýýðýé. Ýõíýð, ýðýãòýéí òºðëèéã îëîõûã õ¿ññýí õèéãýýä ýìýãòýé òºðëèéã
ñîëèõûã õ¿ññýí áýýð÷ äàãàí áàÿñàõ ¿¿ãýýð äàãàí áàÿñ÷ ¿éëäýýðýé.”
Òèéí õýìýýí çàðëèãëàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðà
áýýð èéí õýìýýí àéëòãàâàé: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, èðýýä¿éí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðò
õàéðëàæ ¿éëäýõ õèéãýýä îäîî öàãèéí áîäüñàäâà íàðò ñ¿æãèéã ¿¿ñãýõ, ñàíóóëàõûí
íîìûí öîãöûã ÷ ñî¸ðõîî” õýìýýí àéëòãàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð íàñàí
ãàâúÿàò Øàðèïóòðà-ä èéí õýìýýí çàðëèãëàâàé: “Øàðèïóòðà, ¿¿í äîð ÿçãóóðûí õºâã¿¿í
þìóó ÿçãóóðûí îõèí, øàðâàãûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí þìóó, áðàäèãàáóäûí õºëãºíä
¿íýíõ¿¿ îðøñîí þìóó, èõ õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí þìóó, áóñàä àìüòàä ÷ áîëõîíîî
òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõûã õ¿ññýí áýýð ºäºð,
øºíº ãóðàâ ãóðâàí óäàà äýýäèéí õóâöñûã íýã ìºðºí人 áóóëãàæ áàðóóí ºâä㺺 ãàçàðò
õàòãààä, àëãàà õàâñðààä ¿ã èéí: ‘Îäîî öàãò àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöèéí îðîíä òýíöýøã¿é
¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëñîí òýäãýýðò ìºðãºõ áîëîé. ßëæ
òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýðò ìºð㺺ä íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ëýõèéã ñàíóóëñàíààð
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð áýýð îëîí òºðºëõèéòºíä ýì, îëîí òºðºëõèéòºíä
àìãàëàí áà åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿é õèéãýýä èõýíõ òºðºëõèéòºí áà òýíãýð õ¿ì¿¿ñèéí òóñ,
ýì, àìãàëàíãèéí òóëä íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ëýí ñî¸ðõ, íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä
¿ç¿¿ëýí ñî¸ðõ, íîìûí ¸ñûã ìàøèä áàðèí ñî¸ðõ, íîìûí ºãëºãèéã ìàøèä çîõèîí ñî¸ðõ,
íîìûí çóëûã ìàøèä áàäðààí çîõèîæ ñî¸ðõ, íîìûí õóðûã áóóëãàí ñî¸ðõ, íîìûí õóðûã
òàëáèí ñî¸ðõ, íîìûí õýíãýðãèéã ìàøèä äýëäýí ñî¸ðõ, íîìûí èõ õýíãýðãèéã ìàøèä
35
äýëäýí ñî¸ðõ, íîìûí ëàâàéã ìàøèä ¿ëýýí ñî¸ðõ, íîìûí àìèí ìîäûã ìàøèä áîñãîí
ñî¸ðõ’ õýìýýí ºã¿¿ëâýé.
“Øàðèïóòðà, áàñ ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí, øàðâàãûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿
îðøñîí þìóó, áðàäèãàáóäûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí þìóó, èõ õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí
þìóó, áóñàä àìüòàä ÷ áîëõîíîî ºäºð øºíº ãóðàâ, ãóðâàí óäàà äýýäèéí õóâöñûã íýã
ìºðºí人 áóóëãàæ, áàðóóí ºâäºãºº ãàçàðò õàòãààä, àëãàà õàâñðààä ¿ã èéí: ‘Îäîî öàãò
àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöèéí îðîíä íàñ ñ¿¿äðèéí õóðàí ¿éëäëèéã îðõèñîí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàí òýäãýýðò ìºðãºõ áîëîé. ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýðò ìºð㺺ä ñî¸ðõîëûã
òàëáèñíààð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð áýýð îëîí òºðºëõèéòºíä ýì, îëîí
òºðºëõèéòºíä àìãàëàí áà åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿é, èõýíõ òºðºëõèéòºí áà òýíãýð,
õ¿ì¿¿ñèéí òóñ õèéãýýä ýì, àìãàëàíãèéí òóëä íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ë, íîìûí
çóëûã ìàøèä áàäðààí çîõèî, íîìûí õóðûã áóóëãà, íîìûí õóðûã òàëáè, íîìûí
õýíãýðãèéã ìàøèä äýëä, íîìûí èõ õýíãýðãèéã ìàøèä äýëä, íîìûí ëàâàéã ìàøèä ¿ëýý,
íîìûí àìèí ìîäûã ìàøèä áîñãî, íîìûí çóëûã òóõàéëàí çîõèî, àìüòàí á¿ãäèéã íîìûí
ºãëºãººð öýíã¿¿ëýí çîõèî, àëæààë ¿ã¿é ÿâäàëä îðîõ õèéãýýä ò¿ð íýã îðøèí ñî¸ðõ.
Ñî¸ðõîëûã òàëáèõûí öîãö ýíý íü ÷ òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä îãîîò çîðèóëààä
ÿìàð ìýò òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä îãîîò çîðèóëñàí ò¿¿í÷ëýí ¿¿íèéã îãîîò
çîðèóëàõ’ õýìýýí ºã¿¿ëæ ¿éëäýõ áîëîé.
“Øàðèïóòðà, ýíý íü ñî¸ðõîëûã òàëáèõûí öîãö áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí
îõèí ñî¸ðõîëûã òàëáèõûí öîãö ¿¿ãýýð ñî¸ðõîëûã òàëáèâààñ, îëîí òîîëøã¿é
õýìæýýëøã¿é áóÿíûã ¿¿ñãýõ áîëîé. Øàðèïóòðà, ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí
àëèí íýãýí áýýð ãóðâàí ìÿíãàí èõ ìÿíãàí åðòºíöèéí îðîí õýäèé÷èíýý òýäãýýðèéã
äîëîîí ÿíçûí èõ ýðäýíýýð ä¿¿ðãýýä, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäàä ºðãºñíººñ àëèí áýýð
ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí òýäãýýðò íîìûí õ¿ðäèéã ýðã¿¿ëýõèéã ñàíóóëáààñ òýð íü ò¿¿íýýñ èõýä
îëîí òîîëøã¿é õýìæýýëøã¿é áóÿíã ¿¿ñãýõ áîëîé. Øàðèïóòðà, ãóðâàí ìÿíãàí èõ ìÿíãàí
åðòºíöèéí îðîí á¿¿ õýë Øàðèïóòðà, åðòºíöèéí îðîí Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîòîé
òýíö¿¿ õýäèé÷èíýý òýäãýýðèéã ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí àëèí íýãýí áýýð
äîëîîí ÿíçûí èõ ýðäýíýýð ä¿¿ðãýýä ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäàä ºðãºñíººñ àëèí áýýð
ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí òýäãýýðò ñî¸ðõîëûã òàëáèâààñ òýð íü ò¿¿íýýñ èõýä îëîí òîîëøã¿é
õýìæýýëøã¿é áóÿíã ¿¿ñãýõ áîëîé. Òýð þóíû òóëä õýìýýâýýñ Øàðèïóòðà, áè áýýð óðüä
áîäüñàäâûí ÿâäàëä õè÷ýýõäýý ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäàä íîìûí õ¿ðäèéã ýðã¿¿ëýõýä
ñî¸ðõîëûã òàëáèàä áóÿíû ¸çîîð ò¿¿ãýýð íàäàä õóðìàñò òýíãýðèéí õààí õèéãýýä
òýñýøã¿é åðòºíöèéí ýçýí ýñðýí áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí îëîí òºðºëõèéòºíä ýì,
îëîí òºðºëõèéòºíä àìãàëàí, åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿é õèéãýýä èõýíõ òºðºëõèéòºí, òýíãýð
õ¿ì¿¿ñèéí òóñ õèéãýýä ýì, àìãàëàíãèéí òóëä íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ëýí ñî¸ðõ
õýìýýí íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ëýõýä ñî¸ðõîëûã òàëáèñàí áîëîé. Øàðèïóòðà, áè
áýýð óðüä áîäèéí òóëä ÿâäàëä õè÷ýýõäýý ò¿¿í÷ëýí àæèðñàí íóãóóäàä ºíºä îðøèõûã
àéëòãààä áóÿíû ¸çîîð ò¿¿ãýýð àéìøèãã¿é äºðºâ, ò¿¿í÷ëýí àæèðñàíû àðâàí õ¿÷,
áóðõàíû íîì õîëüöîîã¿é àðâàí íàéì, òóñ òóñ ¿íýíõ¿¿ óõààðñàí äºðºâ, èõ àñðàõóé, èõ
íèã¿¿ëñýíã¿é, îãîîò ãàñëàíãààñ ãýòëýõèéã îëñîí áºãººä ìèíèé äýýäèéí íîì ÷ ºíºä
óäààí îðøèõ áîëñîí áîëîé.”
Èéí õýìýýí çàðëèãëàñàí õèéãýýä ßëæ íºã÷ñºí áóðõàíä íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðà áýýð
áàñ èéí õýìýýí àéëòãàâàé: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ÿçãóóðûí øàðâàãûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿
îðøñîí þìóó, áðàäèãàáóäûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí þìóó, èõ õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí
þìóó, áóñàä àìüòàä ÷ áîëõîíîî òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ
áóðõàí áîëîõûã õ¿ññýíýýð á¿õíèéã áîëãîîã÷ ÿìàãò áîëæ ¿éëäýõèéí òóëä áóÿíû ¸çîîðûã
ÿìàð ìýò çîðèóëæ ¿éëäýõ âý?”. Òèéí õýìýýí àéëòãàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí
áýýð íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðà-ä èéí õýìýýí çàðëèãëàâàé: “Øàðèïóòðà, ýíä ÿçãóóðûí
õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí, øàðâàãûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí þìóó, áðàäèãàáóäûí
õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí, èõ õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí, áóñàä àìüòàä ÷ þìóó òýíöýøã¿é
¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõûã õ¿ññýíýýð ºäºð øºíº ãóðàâ,
ãóðâàí óäàà ¿ã èéí: ‘Ýõëýë õèéãýýä òºãñãºë ¿ã¿é îð÷ëîíä ýðãýëäýõèéí öàãò áè áýýð
áóÿíû ¸çîîð èëòýä õóðààí ¿éëäýõ, áóðõàí áîëîí íîì, õóâðàã, áîäãàë, àäàãëàâààñ
àäãóóñíû òºðºëä òºðñºí þìóó, áóñàä àìüòàíä ÷ áîëõîíîî ¿ìõ ãóðèë íýã òºäèéã
36
õàéðëàõ, õèéãýýä íàìèí÷èëñàí àëèí áàéãàà, ñî¸ðõîë òàëáèñàí àëèí áàéãàà, àâðàëûã
îäóóëñàí àëèí áàéãàà, ñóðòãààëûí ñóóðü ëóãàà òºãºëäºð áóÿíû ¸çîîð àëèí áàéãàà, òóñ
òóñ íàìèí÷èëñàí ëóãàà òºãºëäºð áóÿíû ¸çîîð àëèí áàéãàà, äàãàí áàÿñàõ ëóãàà
òºãºëäºð áóÿíû ¿éë áîäèòîé àëèí áàéãàà, ñî¸ðõîëûã òàëáèõ ëóãàà òºãºëäºð áóÿíû
¸çîîð àëèí áàéãàà, òýäãýýð á¿ãäèéã íýãä õóðààæ õýìæýýã íü íèéë¿¿ëýýä ñýòãýëèéã
íîìõîòãîõ õèéãýýä íýí ãýòýëãýõ õèéãýýä áàðèõ ¿ã¿éãýýð àìüòàí á¿ãäýä õàéðëàõ áîëîé.
ßìàð ìýò áóÿíû ¸çîîðûã àìüòàí á¿ãäýä òàëáèæ ¿éëäñýí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä áýýð
áóðõàíû áèëã¿¿í òîðîõûã ¿ë ýðõøýýñýí áýýð ÿìàð ìýò áîëãîîñîí òýð àäèëààð áè áýýð
áóÿíû ¸çîîð ò¿¿íèéã ºãºõ áºãººä àìüòàí á¿ãä ìóòàðòàà èõ ýðäýíý òºãºëäºð áîëîõ
áîëòóãàé. Îãòîðãóéí ãóó õèéãýýä òºãñ ýäëýë áàðàãäàøã¿é, áóÿí áàðàãäàøã¿é, íîì
áàðàãäàøã¿é, áèëã¿¿í áàðàãäàøã¿é, ñàìáàà áàðàãäàøã¿é, òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí
áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëñîí, á¿õíèéã áîëãîîã÷èéí áèëã¿¿íèéã îëîõ áîëòóãàé.
Áè áýýð áóÿíû ¸çîîð ¿¿íèéã àìüòàí á¿ãäýä õàéðëàñíààñ ãàðñàí áóÿí àëèí ìºí òýäãýýð
á¿ãäèéã íýãä õóðààæ õýìæýýã íü íèéë¿¿ëýýä òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä îãîîò
çîðèóëàõ áîëîé. Áóÿíû ¸çîîð ¿¿ãýýð áè õèéãýýä àìüòàí á¿ãä òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõ áîëòóãàé. Á¿õíèéã áîëãîîã÷èéí
áèëã¿¿íèéã ÷ îëîõ áîëòóãàé. ßìàð ìýò óðüäûí áîäüñàäâà ìàõàñàäâà òýäãýýð áýýð
áîäèéí òóëä õè÷ýýõäýý òýð á¿õíèéã áîëãîîã÷ ÿìàãòàä áîëæ ¿éëäýõèéí òóëä áóÿíû ¸çîîð
íóãóóäûã îãîîò çîðèóëñàí òýð ìýò áè áýýð ÷ á¿õíèéã áîëãîîã÷ áîëæ ¿éëäýõèéí òóëä
áóÿíû ¸çîîð íóãóóäûã îãîîò çîðèóëàõ áîëîé. Áóÿíû ¸çîîð ¿¿ãýýð áè õèéãýýä àìüòàí
á¿ãä òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõ áîëòóãàé.
Á¿õíèéã áîëãîîã÷èéí áèëã¿¿íèéã ÷ îëîõ áîëòóãàé. ßìàð ìýò èðýýä¿é öàãèéí áîäüñàäâà,
ìàõàñàäâà òýäãýýð áýýð áîäèéí òóëä õè÷ýýõäýý á¿õíèéã áîëãîîã÷ ÿìàãòàä áîëæ
¿éëäýõèéí òóëä áóÿíû ¸çîîðûã îãîîò çîðèóëàõ áîëîõ òýð ìýò áè áýýð ÷ á¿õíèéã
áîëãîîã÷ áîëæ ¿éëäýõèéí òóëä áóÿíû ¸çîîð á¿õíýý îãîîò çîðèóëàõ áîëîé. Áóÿíû ¸çîîð
¿¿ãýýð áè õèéãýýä àìüòàí á¿ãä òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ
áóðõàí áîëîõ áîëòóãàé. Á¿õíèéã áîëãîîã÷èéí áèëã¿¿íèéã ÷ îëîõ áîëòóãàé. ßìàð ìýò òýð
àäèë áîëáîîñ îäîî ãàðñàí áîäüñàäâà ìàõàñàäâà òýäãýýð áýýð áîäèéí òóëä õè÷ýýõäýý
á¿õíèéã áîëãîîã÷ ÿìàãòàä áîëæ ¿éëäýõèéí òóëä áóÿíû ¸çîîð á¿õíýý îãîîò çîðèóëñàí
òýð ìýò áè áýýð ÷ á¿õíèéã áîëãîîã÷ áîëæ ¿éëäýõèéí òóëä áóÿíû ¸çîîð á¿ãäèéã îãîîò
çîðèóëàõ áîëîé. Áóÿíû ¸çîîð ¿¿ãýýð áè õèéãýýä àìüòàí á¿ãä òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõ áîëòóãàé. Á¿õíèéã áîëãîîã÷èéí
áèëã¿¿íèéã ÷ îëîõ áîëòóãàé. ßìàð ìýò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Øàãæàì¿íè
òýðáýýð áîäèéí ç¿ðõýíä îðøîîä, áóðõàíû ñàìàäè ñàíààíä áàãòàøã¿é õèðã¿é ìàøèä
öàãààíä îðøîîä, õèëýíöýò øóëìàñûã äàðààä, ìýäýæ ¿éëäýõ õèéãýýä õàðæ ¿éëäýæ,
áîäîæ ¿éëäýæ, èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëæ ¿éëäýõ àëèí þó áîëîõíîî ÷ òýð á¿ãä
îãòîðãóéí ¿¿ð õàÿàðàõûí öàãò íýãýí àãøèí ëóãàà òºãºëäºð áèëã¿¿íýýð ðàøààíûã îëîîä
¿õýøã¿é ÿâàõûí ìºðèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëñîí òýð ìýò áè õèéãýýä àìüòàí á¿ãä ÷
òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõ áîëòóãàé. Á¿õíèéã
áîëãîîã÷èéí áèëã¿¿íèéã ÷ îëîõ áîëòóãàé. ßìàð ìýò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, Ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàí Îäáàãìýä, Îä÷îã, Îäãý, Ñîäíàìîä, Ìèíò¿ãâà, Ñýíãý, Îäñýðæàâà, Îäñýðòîâà,
Îäæèäàâàæàí, Ðèí÷ýíîäïðî, Îäâàð, Íàíâèæàëáî, Øèíä¿æàí, Ðèí÷ýíäîã,
×îéæèæàíöàí, ßíëàã÷îã õýìýýõ Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãññºí
áóðõàí òýäãýýð õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áóñàä áýýð ÷ òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîîä þó òºäèé îëîí òºðºëõèéòºíä ýì, îëîí
òºðºëõèéòºíä àìãàëàí, åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿é, èõýíõ òºðºëõèéòºí òýíãýð õ¿ì¿¿ñèéí
òóñ õèéãýýä ýì, àìãàëàíãèéí òóëä íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ëñýí òýð ìýò áè õèéãýýä
àìüòàí á¿ãä ÷ òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîîä îëîí
òºðºëõèéòºíä ýì, îëîí òºðºëõèéòºíä àìãàëàí, åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿é, èõýíõ
òºðºëõèéòºí òýíãýð õ¿ì¿¿ñèéí òóñ õèéãýýä ýì, àìãàëàíãèéí òóëä íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä
ýðã¿¿ëýõ áîëòóãàé’ õýìýýí ºã¿¿ëæ ¿éëäýýðýé.
“Øàðèïóòðà, ýíý íü îãîîò çîðèóëàõûí öîãö áºãººä áóÿíû öîãö ºìíºõ áýýð îãîîò
çîðèóëàõûí öîãö ¿¿íèé çóóíû õóâüä ÷ îéðòîí îäîõã¿é áºãººä ¿ëãýðèéã õ¿ðòýë ÷
áàðàãäàøã¿é áîëîé. Øàðèïóòðà, ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí àëèí íýãýí
ñóäàð ¿¿íèéã àâàõ þìóó á¿õíèéã áàãòààæ ¿éëäýõ þìóó, áàðèõ þìóó, óíøèõ þìóó áóñäàä
37
÷ àãóó èõ ¿íýíõ¿¿ ìàøèä ¿ç¿¿ëáýýñ òýð íü áóÿíû öîãö ò¿¿íýýñ èõýä îëîí òîîëøã¿é
õýìæýýëøã¿éã ¿¿ñãýõ áîëîé. Øàðèïóòðà, ãóðâàí ìÿíãàí èõ ìÿíãàí åðòºíöèéí îðíû
àìüòàí õýäèé ÷èíýý áàéãàà òýäãýýð á¿ãä óðä, õîéä ¿ã¿é õ¿íèé áèåèéã îëîõ áîëîõ áºãººä
óðä õîéä ¿ã¿é õ¿íèé áèåèéã îëîîä ÷ ººðºº áîäèéã îëîõ áîëîîä òýäãýýðò ÿçãóóðûí
õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí àëèí íýãýí áýýð õ¿íäëýõ, òàõèæ ¿éëäýõèéí òóëä õóâöàñ áà
èäýý, äýâñãýð, ºâ÷íèéã àíàãààõ ýì, ýä ç¿éëýýð õýäèé àìüäðàõûã õ¿ðòýë ºðãºæ ø¿òýæ
¿éëäýýä, õ¿íäëýí ¿éëäýõýä ò¿ð íýã òºäèé ÷ èõ ýðäýíèéí öîãö ñ¿ìáýð óóëûí ÷èíýý èõ
ýðäýíýñèéã îãîîò áàðàí ¿éëäýõýä îãîîò ãàñëàíãààñ ãýòëýõíýý ÷ òýäãýýðèéí ñóâàðãà,
äîëîîí ÿíçûí èõ ýðäýíý áºãººä àëò, ìºíãº, ñóâä, áèíäýðúÿà, áîëîð, öàãààí ø¿ð, óëààí
ñóâäíààñ ºð㺺øºº àðâàí áýýðèéã á¿òýýæ òýäãýýðò ø¿õýð õèéãýýä æàíöàí, äóàç, íàðèéí
äóàçààð òàõèæ ¿éëäâýýñ Øàðèïóòðà, ¿¿íèéã þó ãýæ áîäîæ áàéíà, ÿçãóóðûí õºâã¿¿í
þìóó ÿçãóóðûí îõèí ñóóðü ò¿¿íýýñ áóÿí îëíûã ¿¿ñãýõ ¿¿?”
Øàðèïóòðà: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí ìèíü îëîí áóé çàà, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ìèíü îëîí
áîëîé.” õýìýýí àéëòãàâ. Çàðëèãëàâ: “Øàðèïóòðà, ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí
àëèí ñóäàð ¿¿íèéã áàðèõ þìóó, á¿ãäèéã áàãòààæ ¿éëäýõ þìóó, óíøëàãàíä ¿éëäýõ þìóó
óíøèæ, îëîí òºðºëõòºíä ¿íýíõ¿¿ ìàøèä ¿ç¿¿ëæ, òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä
åðººë òàâèáààñ òýð íü ò¿¿íýýñ áóÿí èõ îëíûã ¿¿ñãýõ áîëîé. Áóÿíû öîãö ºìíºõ áýýð
áóÿíû öîãö ¿¿íèé çóóíû õóâüä ÷ îéðòîí î÷èõã¿é áºãººä ¿ëãýðèéã õ¿ðòýë ÷ òýñýøã¿é
áîëîé. Òýð þóíû òóëä âý? õýìýýâýýñ, Øàðèïóòðà, ýíý ìýò ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó,
ÿçãóóðûí îõèí ýíýõ¿¿ á¿òýýëä îðøîîä àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöèéí îðíû ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàäàä íîìûí õ¿ðäèéã ýðã¿¿ëýõèéã ñàíóóëñàíû òóëä áîëîé. Øàðèïóòðà, ºãëºã¿¿äèéí
äîòðîîñ ýíý ìýò íîìûí ºãëºã íü äýýä õýìýýí áè áýýð íîìëîñîí áèëýý.”
Òýãýýä íºõäèéí äóíäààñ ò¿ìýí àìüòàí ñóóäëààñàà áîñîîä äýýäèéí õóâöñûã íýãýí
ìºðºí人 áóóëãààä áàðóóí ºâä㺺 ãàçàðò õàòãààä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí õààíà áóé
òýð ç¿ãò àëãàà õàâñðàí ñºã人ä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä èéí õýìýýí àéëòãàâàé: “ßëæ
òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, áèä íàð ñóäàð ¿¿íèéã ø¿òýæ ¿éëäüå. Áóñäàä ÷ àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿
¿ç¿¿ëæ ¿éëäüå. Á¿òýýëä îðøèæ ¿éëäüå. Òýð þóíû òóëä âý? õýìýýâýýñ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõààí, áèä íàð íü áóÿíû íîì òýäãýýðýýð òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä
ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõûã õ¿ññýí þì”. Òýãýýä òýíãýðèéí õààí õóðìàñò áýýð ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàí õèéãýýä íîìûí òèéí òîî ¿¿íä òýíãýðèéí öýöýã ìàíäàðâààãààð èëòýä
òàõèâàé. Èëòýä òàõèàä ÷ ¿ã èéí õýìýýí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, íîìûí òèéí òîî ýíý
íü áîäüñàäâà íàðûí áóÿíû ¿íäñèéã á¿òýýõ õèéãýýä ¿éëèéí ò¿éòãýðèéí ¿ðãýëæëýëèéã
òàñëàõûí ýðõýì ¿éë áàéíà.”
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð çàðëèãëàâàé: “Òýð òèéì áîëîé. Ãîâîøèãà, òýð òèéì áºãººä òýð
þóíû òóëä õýìýýâýýñ, Òýíãýðèéí õààíàà, áè áýýð èëòýä ìýäýõ áºãººä ýíäýýñ
òîîëøã¿éãýýñ ÷ èõ òîîëøã¿é ãàëàâ áîëîõîä Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí,
¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Èõ ãýðëèéí öîãö õýìýýã÷ óõààí õèéãýýä ºëìèé òºãºëäºð,
àìãàëàí çàëàðñàí, åðòºíöèéã áîëãîîñîí, òºðºëõèéòíèéã íîìõîòãîõûí àìûã æîëîîäîã÷,
òýíöýøã¿é òýíãýð õèéãýýä õ¿ì¿¿ñèéí áàãø ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí åðòºíöºä ãàðàõ
áîëíî. Òýíãýðèéí õààíàà, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí
áóðõàí Èõ ãýðëèéí öîãö ò¿¿íèé íàñ ñ¿¿äðèéí õýìæýý íü æàðàí ãîëäè æèë õ¿ðýõ áîëíî.
Ò¿¿íèé øàðâàãûí àíõäóãààð ÷óóëãàí íü áóìàí ãîëäè áàéõ áºãººä á¿ãä äàéñíàà äàðñàí,
íèñâàíèñûã áàðñàí ÿìàãò áàéíà. Ò¿¿íèé øàðâàãûí õî¸ðäóãààð ÷óóëãàí íü çóóí ãîëäè
åðýí íàéìàí ìÿíãà áàéõ áºãººä á¿ãä Äàéñíàà äàðñàí, íèñâàíèñûã áàðñàí ÿìàãò áàéõ
áîëîé. Ò¿¿íèé øàðâàãûí ãóðàâäóãààð ÷óóëãàí íü çóóí ãîëäè åðýí åñºí ìÿíãà áàéõ
áºãººä á¿ãä äàéñíàà äàðñàí, íèñâàíèñûã áàðñàí ÿìàãò áàéõ áîëîé.
“Òýíãýðèéí õààíàà, òýíäýýñ ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, äàéñíàà äàðñàí, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí
áóðõàí Èõ ãýðëèéí öîãö òýð òýíãýð ñýëòèéí åðòºíö õèéãýýä ýñðýí ñýëò áà áóÿíûã
ñóäëàà÷ áÿðìàí ñýëòèéí òºðºëõèéòºí á¿ãäèéí òóñûí òóëä ÿâàõ áîëîé. Òýíãýðèéí
õààíàà, òýð öàãò Ãàíãûí ëõàìî ãýã÷ íýãýí ýõíýð õóðñàí íºõºä òýäãýýðèéí äîòîð áàãòàæ
ñóóñàí òýðáýýð íîìûí òèéí òîî ¿¿íèéã ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Èõ ãýðëèéí
öîãöîîñ èëòýä ñîíñîæ äîòðîî áàãòààæ àâààä îëîí òºðºëõèéòºíä ¿íýíõ¿¿ íîìëîñîí
áºãººä òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä ¿íýíõ¿¿ îðøèõ áîëîâ. Òýãýýä òýð ¿õýí
38
åã¿¿äýýä ýõíýðèéí áèåèéã òýâ÷èæ, ýðýãòýé òºðëèéã îëîîä, ¿ðãýëæèä òýíãýð õ¿ì¿¿ñèéí
äîòîð òºðººä íàéìàí ò¿ì äºðâºí ìÿíãàí óäàà çàãàðâàðäûí õààíä òºðººä ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàí Èõ ýðäýíèéí ãýðýë öàöðóóëàã÷ õýìýýã÷ áîëîâ.
Ãîâîøèãà ýíäýýñ ç¿¿í ç¿ãò áóðõàíû îðîí çóóí ìÿíãàí ãîëäèä íîì íîìëîæ áàéãààã áè
áýýð îäîî ÷ õàðæ áàéíà. Ãîâîøèãà, õýí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà
äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí, áóðõàí Èõ ýðäýíèéí ãýðýë öàöðóóëàã÷ ò¿¿íèé íýðèéã
ñîíññîí òýäãýýð á¿ãä ìàãàäòàé îãîîò ãàñëàíãààñ ãýòëýõ áîëíî. Á¿ñã¿é àëèí íýãýí áýýð
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Èõ ýðäýíèéí ãýðýë
öàöðóóëàã÷ ò¿¿íèé íýðèéã ñîíñîõ þìóó ¿õýõèéí öàãò èëòýä ¿éëäâýýñ òýð íü ò¿¿íèé
ýìýãòýé òºðëèéí ýöñèéíõ ìºí áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, äýýä àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäðûí àéìãèéí õààí ¿¿íèé òóñ ýðäýì ýëäýâ ÿíç ãàðàõ áîëîõ áºãººä áîäèéí áóÿíû íîì
îãîîò äýëãýðýõ áîëîõ áºãººä ¿éëèéí ò¿éòãýðèéí ¿ðãýëæëýë á¿õýí òàñðàõ áîëîõ áîëîé.
Áàñ ãýëýí áóþó ãýëýíìàà áóþó ãýíýí áóþó ãýíýíìàà àëèí íýã áýýð äýýä àëòàíãýðýëò
áóþó ñóäðûí àéìãèéí õààí ¿¿íèéã íîìëîõ õèéãýýä ¿ç¿¿ëýõ îðîí áà ýðãýí òîéðîíä òóñ
ýðäýì ýíý äºðâºí ÿíç ãàðàõ áîëíî. ĺðºâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, Týð îðíû õààí ºâ÷èí
¿ã¿é õèéãýýä õîðëîë á¿ãäýýñ õàãàöàõ áîëîõ áà íàñ óðò, áàðöàä ãàðàõã¿é õèéãýýä äàéñàí
áà ÷àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàíààð äàðàãäàõã¿é áîëîõ õèéãýýä àìãàëàí àìüäàð÷ äýýäèéí
íîìûã îãîîò äýëãýð¿¿ëæ ¿éëäýõ òýð íü õ¿íèé õààí ò¿¿íä õóðìàñò ýñðýí åðòºíöèéã
òýòãýã÷ äºðºâ ÿã÷èñûí ýçýí òýðã¿¿òýí áýýð îãîîò ñàõèñíû òóëä áîëîé.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð òýíãýðèéí íºõºä òýäãýýðò: “ßçãóóðûí õºâã¿¿äýý, òýð, òýð
àäèë ìºí ¿¿” õýìýýí çàðëèãëàñàí õèéãýýä Xóðìàñò õèéãýýä ýñðýí òýðã¿¿òýí
õýìæýýëøã¿é íºõºä òýäãýýð òóñ òóñäàà ¿ã èéí õýìýýí àéëòãàâàé: “Òýð òèéì áàéíà. ßëæ
òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, îðîí àëèíä ñóäðûí àéìãèéí õààí ¿¿íèéã óíøèõ õèéãýýä óíøëàãà
áà ¿ç¿¿ëñýí ò¿¿íèé õààí õèéãýýä îðîí íóòàã òýíä îðøîîä, ò¿¿íä áèä íàð áýýð ¿ðãýëæèä
ñàõèæ, õàìò îðøèæ ¿éëäýýä õààí ò¿¿íèé ÷àíàäûí äàéñàí õèéãýýä õîðëîë áàðöàä ºâ÷èí
ãàñëàí òýðã¿¿òýí á¿ãäèéã ¿ã¿é áîëãîæ ¿éëäýõ áîëîé. Óðò íàñ, àìãàëàí, ºëçèé õóòàã
òºãºëäºð õèéãýýä ñàíàà á¿ãäèéã á¿òýýõ ó÷ðààñ ¿ðãýëæèä áàÿñãàëàíò ñýòãýëèéã ÷ ¿éëäýõ
áîëîé. Õààíû íºõºä ò¿¿íèé öýðã¿¿ä ÷ áààòàðëàã õèéãýýä ýðýìãèé áîëíî”. Òèéí õýìýýí
àéëòãàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð ñàéí áîëîé õýìýýí çàðëèãëààä “Ñàéí
áîëîé, ñàéí áîëîé! ßçãóóðûí õºâã¿¿äýý, ÿìàð ìýò ºã¿¿ëñýí òýð ìýò á¿òýõ áîëòóãàé.
Õààí òýð íîì÷ëîí ÿâñàíààð ò¿¿íèé àëáàò íàð ÷ õààí øèãýý íîì÷ëîí ÿâàõ áîëíî. Ò¿¿íä
÷èíèé õ¿÷ õèéãýýä ºí㺠õîòîë ÷óóëãàíààð ýçëýãäýõ õèéãýýä òóñ äýýäýýð îðøèõ õèéãýýä
íºõºä òýðã¿¿òíèé ãýðýëò¿¿ëæ ¿éëäýõò¿í. Òýãýýä õóðìàñò õèéãýýä ýñðýí òýðã¿¿òýí áýýð ÷
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð ÿìàð ìýò çàðëèãëàñíû äàãóó ¿éëäýõ áîëîé” õýìýýí àéëòãàâàé.
Òýãýýä áàñ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð çàðëèãëàâ: “Àëèí ñóäðûí àéìãèéí õààí ¿¿íèéã çààõ
õèéãýýä äýëãýð¿¿ëæ ¿éëäñýí îðîí óëñ òýíä õààíû ò¿øìýä íàðò äºðâºí ÿíçûí òóñ ýðäýì
ýíý ãàðàõ áîëíî. ĺðºâ àëèí áý? Hýã íýãýíäýý áèøðýëòýé õèéãýýä ñàäàíãèéí ñýòãýëòýé
áîëîõ áà ¿ðãýëæèä õààí áýýð çºâøººðºõ õèéãýýä áóÿíûã ñóäëàà÷ áà áÿðìàí áàãà õààä
òýðã¿¿òýí áýýð àðèóíä èòãýìæëýõ õèéãýýä äýýäèéí íîìûã õ¿ñýæ àøèã õîíæîî àëäàð
íýðèéã ¿ë ýðñýíýýð èõ àëäàð íü ç¿ã á¿õýíä äýëãýðýõ õèéãýýä á¿ãäýýð ìàãòàæ, óðò íàñòàé
àìãàëàíã ýäëýõ áîëîõ ýäãýýð äºðºâ áîëîé. Áàñ äýýäèéí íîì ¿¿íèéã ¿ç¿¿ëñýí îðîí
ò¿¿íèé áóÿíûã ñóäëàà÷ áà áÿðìàí íàðò äºðâºí ÿíçûí òóñ ýðäýì ýíý ãàðàõ áîëíî. ĺðºâ
àëèí áý? Õóâöàñ, áèíâààä, äýâñãýð, ýì òýðã¿¿òíýýð ¿ë õîîñðîõ áîëíî. Òýäãýýð á¿ãä ÷
¿çýõ, óíøèõûí ñàíààãààð ñýòãýë íü àìãàëàíòàé áîëíî. Óóë áîëîí îé öýöýðëýã
òýðã¿¿òýíä îðøèõíîî ÷ àìãàëàí ñóóõ áîëíî. Àëèí ñàíàæ ¿éëäñýí ñàíàà ò¿¿íèéãýý îãîîò
ã¿éöýýõ áîëîõ ýäãýýð äºðºâ áîëîé. Áàñ ñóäàð ¿¿íèéã óíøñàí îðîí ò¿¿íèé òºðºëõòºí
òýäãýýð ºâ÷èí ¿ã¿é áà àìãàëàí àðâèäàæ, òàâààð áà ýä ç¿éë, èõ ýðäýíý òýðã¿¿òýí
á¿òýýõýä ò¿ðãýí á¿òýõ õèéãýýä áóÿí àðâèæèõ òýðã¿¿òýí çýðýã òóñ ýðäýì òýäãýýð íü
òºãºëäºð áîëîõ áîëîé”.
Òýãýýä Õóðìàñò áà Ýñðýí, äºðâºí Ìàõàðàíç òýðã¿¿òýí íºõºä òýäãýýð áýýð èéí õýìýýí
àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí ìèíü ýý, ã¿íçãèé óòãûã ¿ç¿¿ëñýí ñóäðûí àéìàã ¿¿íèéã
õýäèé ÷èíýý åðòºíöºä îðøèõûã õ¿ðòýë áîäèéí ç¿ãèéí íîì áîëîõ ãó÷èí äîëîîí ýðäì¿¿ä
÷ îðøèõ áîëíî. Ñóäðûí àéìàã ýíý õýçýý ¿ë îðøèõ áîëîõ òýð öàãò äýýäèéí íîì áóñàä ÷
39
¿ã¿é áîëîõ þìóó?” õýìýýí àéëòãàñàíä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð çàðëèãëàâ: “Òýð
òèéì þì. ßçãóóðûí õºâã¿¿äýý, òèéì ó÷ðààñ òà íàð Äýýä Àëòàíãýðýëò ñóäàð ¿¿íýýñ
àäàãëààä íýã ¿ã þìóó, íýã ø¿ëýã ÷ þìóó, íýã á¿ëýã ÷ þìóó, ñóäðûã á¿òíýýð íü ÷ þìóó
¿íýíõ¿¿ óíøèæ ¿éëä, öýýæèëæ ¿éëä, ñàíàæ ¿éëä, îãîîò á¿òýýæ ¿éëäýýðýé. Îëîí àìüòíû
àøäûí õýðýã õèéãýýä òóñ, àìãàëàíãèéí òóëä á¿õýíä íîìëîõ õèéãýýä äýëãýð¿¿ëæ
¿éëäâýýñ òýð íü áóÿíû öîãö õýìæýýëøã¿é òºãºëäºð áîëíî” õýìýýí çàðëèãëàñàí õèéãýýä
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû çàðëèãèéã èëòýä ìàãòâàé.
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Үéëèéí òүéòãýðèéí үðãýëæëýëèéã òàñëàã÷”
õýìýýõ òàâäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
[ĺðºâä¿ãýýð õýñýã]
VI á¿ëýã: Ãàçðûã íýí òýòãýã÷
Òýãýýä Áàðàãäàøã¿é Îþóíò áîäüñàäâà ìàõàñàäâà ñóóäëààñàà áîñîîä äýýäèéí õóâöñûã
íýã ìºðºí人 áóóëãààä, áàðóóí ºâä㺺 ãàçàðò õàòãààä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí õààíà
áóé òýð ç¿ãò àëãàà õàâñðàí ñºã人ä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä ýëäýâ ÿíçûí èõ ýðäýíèéí
öýöãýí ø¿õýð áà öýöãèéí ÷èõìýëýýð òàõèàä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä èéí õýìýýí
àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, Áîäü ñýòãýëòýí áîäü ñýòãýëèéã õýðõýí ¿éëäýõ âý?.
ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, þó òºäèé ¿éëäâýýñ áîäüñàäâà áîäèéí ñýòãýë òºãºëäºð áîëîõ âý?
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, áîäèéí ñýòãýë ãýæ þó áàéíà? ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí,
áîäü õóòàãò çîðèõ áóþó áîäüñàäâàä çîðèõ íü ¿ã¿é. Çîðèõ íü ÷ ¿ã¿é, çîðèãäîõ íü ÷ ¿ë
áîëîõ áîëîé. Áîäèîñ áóöëàà ÷ áîäü ñýòãýë ¿ë òóõàéëàãäàõ áóþó. Áîäü íü ºã¿¿ëæ
áîëøã¿é, ñýòãýë íü ä¿ðñ ¿ã¿é, ¿ç¿¿ëæ áîëøã¿é, òîðæ òóëàõ ¿ã¿é, íýí ìýäðýãäýõ ¿ã¿é
õèéãýýä áîäüñàäâà ÷ ¿ë òóõàéëàãäàõ áîëâîîñ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, ÿàæ ýäãýýð
íîìûí óòãûã ìýäýæ ¿éëäýõ þì áý?”
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð çàðëèãëàâ: “ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíä áîäü íü äîõèî þìóó,
íýð þìóó, òîì¸îëîëä ¿ë çîðèãäîõ õèéãýýä áîäèîñ òóñäàà áîäèéí ñýòãýë ÷ ¿ë çîðèãäîõ
äîð, áîäü íü ºã¿¿ëæ áîëøã¿é ñýòãýë íü ä¿ðñ ¿ã¿é, ¿ç¿¿ëæ áîëøã¿é, òîðæ òóëàõ ¿ã¿é, íýí
ìýäðýõ ¿ã¿é õèéãýýä ñýòãýëòýí ÷ ¿ã¿é áîëîé. Òýð þóíû òóëä õýìýýâýýñ áîäü íü
ºã¿¿ëøã¿é áºãººä áîäü ÿìàð àäèë ñýòãýë íü ÷ òèéì áîëîé. Ñýòãýë ÿìàð àäèë áîäü ÷
òèéì áîëîé. Áîäü õèéãýýä ñýòãýë ÿìàð àäèë ñýòãýëòýí ÷ òèéì áîëîé. Ñýòãýëòýí òà íàð
ÿìàð àäèë ºíãºðñºí áà èðýýä¿é õèéãýýä ýä¿ãýý öàãèéí þì á¿ãä ÷ òèéì áîëîé. ßçãóóðûí
õºâã¿¿íýý, òèéì áîëîõîîð áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàð áîäüñàäâûí íýðèéã îëñîí þì. Þì
á¿ãäèéã äàãàí îäñîí ñýòãýë òýð íü áîäèéí ñýòãýë õýìýýõ áîëîé. Áîäü íü ºíãºðñºí áà
èðýýä¿é õèéãýýä ýä¿ãýý ãàðñàí ÷ áèø áºãººä ñýòãýë ÷ òèéì áîëîé. Þì á¿ãä ¿ë çîðèãäîõ
òóë ýíä þó ÷ îëäîõã¿é áºãººä áîäü ÷ ¿ã¿é, áîäèä íýðèéäýõ íü ÷ ¿ã¿é, àìüòàí ÷ ¿ã¿é,
àìüòàíä íýðèéäýõ íü ÷ ¿ã¿é. Øàðâàãà ÷ ¿ã¿é, øàðâàãàä íýðèéäýõ íü ÷ ¿ã¿é, áðàäèãàáóä
÷ ¿ã¿é, áðàäèãàáóäàä íýðèéäýõ íü ÷ ¿ã¿é, áîäüñàäâà ÷ ¿ã¿é, áîäüñàäâàä íýðèéäýõ íü ÷
¿ã¿é, áóðõàí ÷ ¿ã¿é, áóðõàíä íýðèéäýõ íü ÷ ¿ã¿é, õóðàí ¿éëäñýí ÷ ¿ã¿é, õóðàí ¿éëäýõýä
íýðèéäñýí ÷ ¿ã¿é, õóðàí ýñ ¿éëäñýí ÷ ¿ã¿é, õóðàí ýñ ¿éëäýõýä íýðèéäýõ íü ÷ ¿ë
çîðèãäîõ, çîðèãäîõ íü ¿ë áîëîõ áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ãýâ÷ ¿ëãýðëýâýýñ Ñ¿ìáýð óóëûí ¸ñîíä áóÿíû ¸çîîð á¿ãäýýð,
‘¿íýíõ¿¿ õóòàãòûí àíõíû ñýòãýë’ òºðºõ áºãººä ò¿¿íèé óã øàëòãààí íü ºãëºãèéí ÷àíàäàä
õ¿ðýõ þì. Õî¸ðäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü þì á¿ãäèéí ¿éëäâýðèéí îðíû ¸ñîîð ãàçàð
ìýò ¿çýõ áºãººä ò¿¿íèé óã øàëòãààí íü øàãøààáàäûí ÷àíàäàä õ¿ðýõ þì. Ãóðàâäóãààð
ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü àéìøèã ¿ã¿é, æèãýýðýìøèõ ¿ã¿é, ýìýýõ ¿ã¿éí ¸ñîîð ãºðººñíèé õààí
çîãäîðò àðñëàíãèéí õ¿÷ ìýò ¿çýõ áºãººä ò¿¿íèé óã øàëòãààí íü òýâ÷ýýðèéí ÷àíàäàä
õ¿ðýõ áîëîé. ĺðºâä¿ãýýð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü ýðãýí ¿ë áóöàõûí ¸ñîîð øóíàë ¿ã¿é
40
òýíãýðèéí õºâã¿¿íèé õ¿÷ õèéãýýä ÷àäàë, øóäàðãà, õè÷ýýë, íîìõîòãîë ìýò ¿çýõ áºãººä
ò¿¿íèé óã øàëòãààí íü õè÷ýýëèéí ÷àíàäàä õ¿ðýõ áîëîé. Òàâäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü
áóÿíààð õàíàí ¿ë ìýäýõèéí ¸ñîîð ýëäýâ ÿíçûí áóÿíààð ¿íýíõ¿¿ ¿ëýìæ ìýò ¿çýõ áºãººä
ò¿¿íèé óã øàëòãààí íü äèÿàíû ÷àíàäàä õ¿ðýõ þì. Çóðãàäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü
øºíèéí ò¿íýð õàðàíõóéã àðèëãàõûí ¸ñîîð íàðíû õîò ìàíäëûí òîäîðõîé ãýðýë ìýò ¿çýõ
áºãººä ò¿¿íèé óã øàëòãààí íü áèëã¿¿íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõ þì. Äîëäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ
íü ñàðòâààõü èõ ñàíãààð áàÿëàã ìýò îð÷ëîíãèéí áºãë¿¿ òîñãîíîîñ ãýòëýõèéí ¸ñîîð
ñàíàà á¿ãäèéã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäñýíýýð ò¿¿í äîð ñàéòàð ÷èìýã ìýò ¿çýõ áºãººä ò¿¿íèé
óã øàëòãààí íü ìýðãýí àðãûí ÷àíàäàä õ¿ðýõ þì. Íàéìäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü
øèíèéí ñàðíû õîò ìàíäàë íýí àðèóíû ¿ëãýðèéí ¸ñîîð ò¿éòãýð á¿ãäèéã íýí àðèóññàíûã
îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäñýí ìýò ¿çýõ áºãººä ò¿¿íèé óã øàëòãààí íü åðººëèéí ÷àíàäàä õ¿ðýõ
áîëîé. Åñä¿ãýýð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü îãîîò àðèóí áóðõàíû îðíû ýðäìèéí ÷èìãèéã
áàéãóóëñàí á¿ãäèéí õîò ìàíäàëûí ¸ñîîð ñàíàà á¿ãäèéã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõ ìýòýä
¿çýõ áºãººä ò¿¿íèé óã øàëòãààí íü õ¿÷íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõ áîëîé. Àðàâäóãààð ñýòãýëèéã
¿¿ñãýõ íü ýðäýì õèéãýýä áèëã¿¿í áà þì á¿ãäýä ýðõýíä óðâóóëàõ àâøãèéã õ¿ðòýýõèéã
îëîõ ó÷ðààñ õ¿ðäýýð îð÷óóëàã÷èéí áèëèãèéí ¿ëãýðèéí ¸ñîîð îãòîðãóé ëóãàà àäèë ìýòýä
¿çýõ áºãººä ò¿¿íèé óã øàëòãààí íü áèëèã áèëã¿¿íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõ áîëîé. ßçãóóðûí
õºâã¿¿íýý, áîäüñàäâà íàðûí ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü ýäãýýð àðàâ ìºí áºãººä ýäãýýðò
òºãºëäºð ó÷ðààñ áîäüñàäâà õýìýýí íýðèéäñýí þì. ¯íýìëýõ¿é óòãàíäàà èéíõ¿¿ áîäü ÷
¿ã¿é, áîäüñàäâà ÷ ¿ã¿é, áîäèéí ñýòãýë ÷ ¿ã¿é áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí ºãëºãèéí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí ºìíº
îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áóé. Àðàâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò áóþó. ªìíº îäóóëàõ
ñ¿æãèéí ýðõòýí, ºìíº îäóóëàõ ñàíàà, ºìíº îäóóëàõ ¿ëýìæèéí ñàíàà, ºìíº îäóóëàõ
÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ èõ àñðàõóé, ºìíº îäóóëàõ èõ íèã¿¿ëñýõ¿é, ºìíº
îäóóëàõ àìüòíû ø¿òýýí, ºìíº îäóóëàõ õóðààíãóé ç¿éë, ºìíº îäóóëàõ áóðõàíû íîìûí
õ¿ñýë, ºìíº îäóóëàõ á¿õíèéã áîëãîîã÷èéí áèëèã áèëã¿¿íèé õ¿ñýë ýäãýýð áºë㺺.
ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý! Ýíý íü áîäüñàäâà íàðûí ºãëºãèéí ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ¿¿íèé ºìíº
îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí øàãøààáàäûí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí ºìíº
îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áàéäàã. Àðàâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò áóþó: ºìíº
îäóóëàõ áèåíèé ¿éë îãîîò àðèóññàí, ºìíº îäóóëàõ õýëíèé ¿éë îãîîò àðèóññàí, ºìíº
îäóóëàõ ñýòãýëèéí ¿éë îãîîò àðèóññàí, ºìíº îäóóëàõ íýí ¿ë õºíººõ¿é, ºìíº îäóóëàõ
ìóó çàÿà á¿ãäèéã íýí òýâ÷èõ¿é, ºìíº îäóóëàõ ÷ºëººã¿é íàéìûã íýí òýâ÷èõ¿é, ºìíº
îäóóëàõ øàðâàãà áà áðàäèãàáóäûí ãàçðààñ ãýòýëñýí, ºìíº îäóóëàõ áóðõàíû ýðäýì äîð
áàéãóóëàõ, ºìíº îäóóëàõ ñàíààã îãîîò ã¿éöýýõ, ºìíº îäóóëàõ åðººëèéã îãîîò ã¿éöýýõ
ýäãýýð áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý ýíý íü áîäüñàäâà íàðûí øàãøààáàäûí ÷àíàäàä
õ¿ðýõèéí ºìíº îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí òýâ÷ýýðèéí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí ºìíº
îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áàéäàã. Àðàâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò áóþó: ºìíº
îäóóëàõ äàãàí òà÷ààõûã òýâ÷èõ¿é, ºìíº îäóóëàõ óóðûã òýâ÷èõ¿é, ºìíº îäóóëàõ áèåíä
¿ë õàðàõóé, ºìíº îäóóëàõ àìèíäàà ñýòãýë ¿ë òóøààõ, ºìíº îäóóëàõ ñ¿æèã, ºìíº
îäóóëàõ àìüòäûã îãîîò áîëîâñðóóëæ ¿éëäýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ àñðàõóéí õ¿÷, ºìíº
îäóóëàõ ã¿íçãèé íîìîíä èòãýõ òýâ÷ýýð, ºìíº îäóóëàõ àãóó èõýä ñ¿æèãëýõ¿é, ºìíº
îäóóëàõ ¿ë ìýäýõèéã àðèëãàõóé ýäãýýð áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý ýíý íü áîäüñàäâà
íàðûí òýâ÷ýýðèéí ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ¿¿íèé ºìíº îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áîëîé”.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ìºíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí õè÷ýýíã¿éí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí ºìíº
îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áàéäàã. Aðàâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò áóþó: өìíө
îäóóëàõ àìüòàí á¿ãäèéí ¿éë þó áàéíà õýìýýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ áèå õýë ñýòãýëèéí
áóÿíûã èëòýä á¿òýýõýä äàãàí áàÿñàõóé, ºìíº îäóóëàõ ìÿòðàøã¿é, ºìíº îäóóëàõ ýðãýí
¿ë áóöàõûí ãàçàðò õóðàõûã îëîí ¿éëäýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ ¿íýíõ¿¿ õè÷ýýë, ºìíº îäóóëàõ
äóðüäëûã ÷óõàë àãóóëàõ, ºìíº îäóóëàõ íèñâààíèñûí äàéñíûã íîìõîòãîõóé, ºìíº
îäóóëàõ á¿õ þìñààð àãëàãäàõóé, ºìíº îäóóëàõ àìüòäûã îãîîò áîëîâñðóóëæ ¿éëäýõ¿é,
ºìíº îäóóëàõ á¿õíèéã áîëãîîã÷èéí áèëèã áèëã¿¿íèéã ¿íýíõ¿¿ á¿òýýõ ýäãýýð áºãººä
41
ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý ýíý íü áîäüñàäâà íàðûí õè÷ýýíã¿éí ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ¿¿íèé ºìíº
îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ìºíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí äèÿàíû ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí ºìíº îäóóëàõ
àðâàí ÿíçûí íîì áàéäàã. Aðàâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò áóþó: ºìíº îäóóëàõ áóÿíû
íîìîíä îðøèõóé áîëîí, ºìíº îäóóëàõ ñàìàäè, ºìíº îäóóëàõ òýãø îðøèõóé, ºìíº
îäóóëàõ ¿íýíõ¿¿ ã¿éöýýñýí áîäü, ºìíº îäóóëàõ äèÿàí áà íýí ãýòëýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ
ñàìàäèéí ýðõýò, ºìíº îäóóëàõ ñàìàäèéí õ¿÷, ºìíº îäóóëàõ àìüòàí á¿ãäèéí
íèñâààíèñûã òýâ÷èõ¿é, ºìíº îäóóëàõ ñàìàäèéí öîãöûã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõ¿é, ºìíº
îäóóëàõ äýýäèéí íîìûã îãîîò ñàõèõóé ýäãýýð áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý ýíý íü
áîäüñàäâà íàðûí äèÿàíû ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ¿¿íèé ºìíº îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì
áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí áèëã¿¿íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí ºìíº
îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áàéäàã. Aðàâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò áóþó: ºìíº
îäóóëàõ öîãöîä ìýðãýæèõ¿é, ºìíº îäóóëàõ ìàõáîäûí îðîíä ìýðãýæèõ¿é, ºìíº îäóóëàõ
òºðºí òóõàéëàõàä ìýðãýæèõ¿é, ºìíº îäóóëàõ ø¿òýí áàðèëäàæ ãàðàõóéä ìýðãýæèõ¿é,
ºìíº îäóóëàõ ¿íýíä ìýðãýæèõ¿é, ºìíº îäóóëàõ áóðóó ¿çýë áîëñîí á¿ãäèéã àðèëãàõóé,
ºìíº îäóóëàõ áèëã¿¿íèé ýðõýò, ºìíº îäóóëàõ ¿ë òºðºõèéí íîìîíä èòãýëèéí òýâ÷ýýð,
ºìíº îäóóëàõ áóðõàíû íîì á¿ãäèéã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ ò¿éòãýð ¿ã¿é
áèëã¿¿íèéã ¿çýõ¿é ýäãýýð áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý ýíý íü áîäüñàäâà íàðûí áèëã¿¿íèé
÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ¿¿íèé ºìíº îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí ìýðãýí àðãûí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí ºìíº
îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áàéäàã. Àðàâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò áóþó: ºìíº
îäóóëàõ àìüòíû ñàíàà õèéãýýä ÿâäàëä îðîõóé, ºìíº îäóóëàõ àìüòíû ø¿òýýí áîëîõóé,
ºìíº îäóóëàõ àñðàõóé áà èõ íèã¿¿ëñýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ àìüòíûã îãîîò áîëîâñðóóëæ
¿éëäýõýä ¿ë óéñàõóé, ºìíº îäóóëàõ áóðõàíû íîì á¿ãäýä îðîõóé, ºìíº îäóóëàõ
ÿëãàìæààòàé áèëèã áèëã¿¿íèéã ¿çýí ìýäýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿éã îãîîò
ñóäàëæ ¿éëäýõ áà îãîîò áîëîâñðóóëæ ¿éëäýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ þìñûã ÿìàð ìýò÷èëýí
îãîîò àòãàãëàõóé, ºìíº îäóóëàõ ñýòãýëèéí õ¿÷èéã ÷óõàë á¿òýýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ ýðãýí
¿ë áóöàõûí ãàçðûã ã¿éöýä îëæ ¿éëäýõ¿é ýäãýýð áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý íü
áîäüñàäâà íàðûí ìýðãýí àðãûí ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ¿¿íèé ºìíº îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì
áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí åðººëèéí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí ºìíº
îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áàéäàã. Àðàâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò áóþó: ºìíº
îäóóëàõ àìüòàí á¿ãäèéí ñýòãýëèéí ÿâäàë äàëä ÷óõàë ã¿éã÷èéã ìýäýõ, ºìíº îäóóëàõ
àìüòàí á¿ãäèéí íèñâààíèñûí äàëä ÷óõàë ã¿éã÷èéã ìýäýõ, ºìíº îäóóëàõ àìüòàí á¿ãäèéí
ýðõòýí äàëä ÷óõàë ã¿éã÷èéã ìýäýõ, ºìíº îäóóëàõ àìüòàí á¿ãäèéí ñàíàà õèéãýýä ñ¿æèã
äàëä ÷óõàë ã¿éã÷èéã ìýäýõ, ºìíº îäóóëàõ àìüòàí á¿ãäèéí ñàíàà õèéãýýä ¿ëýìæèéí
ñàíàà áà ñ¿æèã äàëä ÷óõàë ã¿éã÷èéã ìýäýõ, ºìíº îäóóëàõ ººð ººð åðòºíöèéí îðîí
õèéãýýä ãóðâàí îðíû äàëä ÷óõàë ã¿éã÷èéã ìýäýõ, ºìíº îäóóëàõ àìüòàí á¿ãäèéí ñàíàà
õèéãýýä äàëä øóðãàëñàí äàëä ÷óõàë ã¿éã÷èéã ìýäýõ, ºìíº îäóóëàõ àìüòàí á¿ãäèéí ¿õýí
åã¿¿òýõ õèéãýýä òºðºë äàëä ÷óõàë ã¿éã÷èéã ìýäýõ, ºìíº îäóóëàõ àìüòàí á¿ãäèéí ãóðâàí
öîãöîä íýí àãóóëàõ äàëä ÷óõàë ã¿éã÷èéã ìýäýõ, ºìíº îäóóëàõ ýðõòýí ¿ë óéñàõ àìüòíûã
îãîîò áîëîâñðóóëæ ¿éëäýõ¿é ýäãýýð áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý ýíý íü áîäüñàäâà íàðûí
åðººëèéí ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ¿¿íèé ºìíº îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí õ¿÷íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí ºìíº îäóóëàõ
àðâàí ÿíçûí íîì áàéäàã. Àðàâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò áóþó: þì á¿ãä àíõíààñàà
ãàðàõ ¿ã¿éã ºìíº îäóóëàõ, þì á¿ãä àíõíààñàà áèëèã ÷àíàð ¿ã¿éã ºìíº îäóóëàõ, þì á¿ãä
àíõíààñàà òºðºõ ¿ã¿éã ºìíº îäóóëàõ, þì á¿ãä àíõíààñàà áóé áóñûã ºìíº îäóóëàõ, þì
á¿ãä àíõíààñàà òà÷ààõ ¿ã¿éã ºìíº îäóóëàõ, þì á¿ãä îðîõ ¿ã¿éã ºìíº îäóóëàõ, þì á¿ãä
áóöàõ ¿ã¿éã ºìíº îäóóëàõ, þì á¿ãä áîäèòîé ¿ã¿éí ìºí ÷àíàðòàéã ºìíº îäóóëàõ, þì á¿ãä
ýõýí áîëîí äóíä àäàãò òýíö¿¿ ÿìàãòûã ºìíº îäóóëàõ, þì á¿ãä ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòàä îðîõûí
àòãàã õèéãýýä íýí àòãàã ¿ã¿éã ºìíº îäóóëàõ ýäãýýð áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý ýíý íü
42
áîäüñàäâà íàðûí õ¿÷íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ¿¿íèé ºìíº îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì
áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí áèëèã áèëã¿¿íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí
ºìíº îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áàéäàã. Àðàâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò áóþó: þì
á¿ãä íýí ÿëãàõàä ìàøèä ñàéòàð øèíæëýõ¿éã ºìíº îäóóëàõ, öàãààí ç¿ãèéí íîìûã ìàøèä
îãîîò ã¿éöýýõèéã ºìíº îäóóëàõ, áîäèéí ÷óóëãàíûã õýìæýýëøã¿é õóðààõûã ºìíº
îäóóëàõ, áóÿí õèéãýýä áèëã¿¿íèé ÷óóëãàí îãîîò èõèéã áàðèõûã ºìíº îäóóëàõ, èõ
íèã¿¿ëñýíã¿é óóæìûã äîòîîä ñýòãýëäýý ¿¿ñãýõèéã ºìíº îäóóëàõ, åðòºíöèéí îðíûã íýí
ÿëãàõûí çýðãèéã ìýäýõèéã ºìíº îäóóëàõ, àìüòíû ìàõáîäûí îðîí õèéãýýä íèñâààíèñûí
ÿâäàëä îðîõûã ºìíº îäóóëàõ, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ÿâäëûí îðîíä îðîõ õèéãýýä äàãàí
îäîõûã ìýäýæ áîäîæ ¿éëäýõèéã ºìíº îäóóëàõ, àðâàí õ¿÷ õèéãýýä ¿ë àéõ áà áóðõàíû
íîì õîëüöîîã¿éä ¿ëýìæ çîðèõ áîëîí á¿õíèéã ìýäýæ ¿éëäýõèéã ºìíº îäóóëàõ, áàéäàë
á¿ãäèéí äýýä ëóãà òºãºëäºð á¿õíèéã áîëãîîã÷èéí áèëã¿¿íä àâøèãèéã õ¿ðòýýõèéí ãàçðûã
îëîõûã ºìíº îäóóëàõ ýäãýýð áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý íü áîäüñàäâà íàðûí áèëèã
áèëã¿¿íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ¿¿íèé ºìíº îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áîëîé.”
“Ò¿¿íä ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà àëèí ìºí áý? õýìýýâýýñ, ßâäëûí ÿëãàìæààã îãîîò
ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Áèëã¿¿í ã¿íçãèé õèéãýýä îãîîò
ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Õóðàí ¿éëäýõ õèéãýýä õóðàí
ýñ ¿éëäñýíä òà÷ààõ ¿ã¿éí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Îð÷ëîíãèéí ãýìèéã
ÿìàð ìýò÷èëýí ìýäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. ¯ë ìýðãýæñýí
òºðºëõèéòºí íàðûã äîòðîî áàãòààæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé.
Íîìûí ãóó ñàí áàðàãäàøã¿éã ¿íýíõ¿¿ ¿ç¿¿ëýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé.
Ò¿éòãýð ¿ã¿é íýí ãýòëýõèéã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà
áîëîé. Àìüòíû ìàõáîäèéí îðîíã ìàøèä ìýäýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí
óòãà áîëîé. ªãëºã òýíö¿¿ ÿìàãòûã äàãàí ìýäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé.
Øàãøààáàä òýíö¿¿ ÿìàãòûã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà
áîëîé. Òýâ÷ýýð òýíö¿¿ ÿìàãòûã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà
áîëîé. Õè÷ýýíã¿é òýíö¿¿ ÿìàãòûã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí
óòãà áîëîé. Äèÿàí òýíö¿¿ ÿìàãòûã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí
óòãà áîëîé. Áèëã¿¿íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿éä ìýäýí ìýðãýæèõèéã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí
óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Þì á¿ãäèéã ìàøèä ìýäýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü
÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. ¯ë òºðºõèéí íîìîíä òýâ÷ýýðèéã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí
óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Ýðãýí ¿ë áóöàõûí ãàçðûã ¿íýíõ¿¿ îëæ ¿éëäýõèéí
óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Áóðõàíû îðíûã îãîîò ñóäëàõûí óòãà íü ÷àíàäàä
õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Àìüòàí á¿ãäèéã îãîîò áîëîâñðóóëæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä
õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Áîäèéí øèìä áóðõàíû áèëã¿¿íèéã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà
íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Øóëìàñ á¿ãäèéã íîìõîòãîæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä
õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Îð÷ëîí õèéãýýä ãàñëàíãààñ õýòðýõ õî¸ð ¿ã¿é ãýæ ¿ç¿¿ëýõ õèéãýýä
ãýòýëãýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Ýðäýì á¿ãäèéí ÷àíàäàä îäîõûí óòãà
íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. ×àíàäûí ýñýðã¿¿öýã÷ á¿ãäèéã ýöýñëýí òàñëàõûí óòãà
íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Àðâàí õ¿÷ õèéãýýä àéìøèãã¿é áîëîí áóðõàíû íîì
õîëüöîî ¿ã¿é àðâàí íàéìûã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà
áîëîé. Áóðõàíû íîì á¿ãäèéã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà
áîëîé. Òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãññºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ ãýãýýð÷ ¿éëäýõèéí óòãà íü
÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Íîìûí õ¿ðäèéã àðâàí õî¸ð ÿíçààð ýðã¿¿ëýõèéí óòãà íü
÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ìºíõ¿¿ áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí áîäüñàäâàãèéí àíõäóãààð
ãàçðûí óðüä÷èëñàí øèíæ òýìäýã íü ãóðâàí ìÿíãàí èõ ìÿíãàí åðòºíöèéí îðîí ãóó ñàí ò¿ã
ò¿ìýí çóó ìÿíãàí ãîëäèîð îãîîò ä¿¿ðñýíèéã ¿çýõ áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿
áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí áîäüñàäâûí õî¸ðäóãààð ãàçðûí øèíæ íü àëèí ãóðâàí
ìÿíãàí èõ åðòºíöèéí îðîí àëãàíû òîëèî ìýò áîëñîíä èõ ýðäýíý ò¿ã ò¿ìýí çóóí ìÿíãàí
ãîëäè îëíîîð ñàéòàð ÷èìýãëýãäñýíèéã ¿çýõ áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿
áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí áîäüñàäâûí ãóðàâäóãààð ãàçðûí øèíæ íü ººð ÿìàãò
áààòàð õèéãýýä çýð çýâñýã áîëîí õàòóó ÷àíãà õºº õóÿãèéã ºìñººä ÷àíàäûí ýñýðã¿¿öýã÷
43
á¿ãäèéã íîìõòãîõûã ¿çýõ áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà
íàðûí áîäüñàäâûí äºðºâä¿ãýýð ãàçðûí øèíæ íü äºðâºí ç¿ãýýñ äºðâºí õèéí õîò
ìàíäàëààð á¿ãä ëóãàà òºãºëäºð èõ ãàçðûí õîò ìàíäàëä ýëäýâ ÿíçûí öýöãýýð èëòýä
öàöàõûã ¿çýõ áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí
áîäüñàäâûí òàâäóãààð ãàçðûí øèíæ íü ÷èìýã á¿ãäýýð ÷èìýãëýñýí á¿ñã¿éí îðîéä
çàìáàãà öýöãèéí ýðõèñèéã ç¿¿õèéã ¿çýõ áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà,
ìàõàñàäâà íàðûí áîäüñàäâûí çóðãàäóãààð ãàçðûí øèíæ íü æèðèéñýí äºðâºí øàò
òºãºëäºð àëòàí ýëñ òîãòóóí, áóëèíãàð ¿ã¿é õèéãýýä òóíãàëàã íàéìàí ãèø¿¿í òºãºëäºð
óñààð îãîîò ä¿¿ðñýí óäâàë, ã¿ì¿äà, öàãààí ëÿíõóà öýöãýýð ÷èìýãëýãäñýí óñûã ¿çýõ
áºãººä ò¿¿íä ººðºº òîãëîí áàÿñàõ õèéãýýä îãîîò ýäëýæ áàéõûã ¿çýõ áîëîé. ßçãóóðûí
õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà ìàõàñàäâà íàðûí áîäüñàäâûí äîëäóãààð ãàçðûí øèíæ
íü áàðóóí, ç¿¿í õî¸ð ç¿ãò òàìûí àìüòíû õàëèë ãàçðûã ¿çýõ áºãººä òýíäýýñ ººðºº óíàæ
äîðîéòîëã¿é ýðãýí áóöàõûã ¿çýõ áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà,
ìàõàñàäâà íàðûí áîäüñàäâûí íàéìäóãààð ãàçðûí øèíæ íü õî¸ð ìºðºí人 ãºðººñíèé
õààí çîãäîðò àðñëàíãèéí òèòìèéã ç¿¿æ àðààòàí íàðèéí á¿ãäèéã àéëãàí ¿éëäýõ õèéãýýä
ñóóæ áàéãààã ¿çýõ áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà ìàõàñàäâà íàðûí
áîäüñàäâûí åñä¿ãýýð ãàçðûí øèíæ íü çàãàðâàðäûí õààí áîëîîä ò¿ã ò¿ìýí çóóí ìÿíãàí
îëîí ãîëäè òºðºëõèéòíýýð îãîîò õ¿ðýýëýãäýõ õèéãýýä ºìíººñ íü õàðæ òîëãîé äýýðýý
ýëäýâ ÿíçûí èõ ýðäýíýýð ÷èìýãëýãäñýí öàãààí ø¿õýð áàðèõûã ¿çýõ áîëîé. ßçãóóðûí
õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí áîäüñàäâûí àðàâäóãààð ãàçðûí øèíæ
íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ëàãøèíã îëîîä àëòàí ºíãèéí ãýðýë àëä ä¿¿ðýí öàöàð÷ ò¿ã ò¿ìýí
çóóí ìÿíãàí îëîí ãîëäè ýñðýíãýýð îãîîò õ¿ðýýëýãäýæ ºìíººñ íü õàðààä íîì çààõûã ¿çýõ
áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýäãýýð àðàâ íü áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí áîäüñàäâûí
àðâàí ãàçðûí øèíæ ìºí áîëîé.”
“Òèéíõ¿¿ ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, þóíû òóëä àíõäóãààð ãàçðûã ‘ìàøèä áàÿñàõóé’ õýìýýí
íýðëýâ õýìýýâýýñ òýð íü àíõëàí åðòºíöººñ õýòýðñýí ñýòãýë óðüä îëîîã¿é ò¿¿íèéã îëîîä
èõ õýðãèéí ñàíàà õîòîë ÷óóëãàí áîëñîí òóë ìàøèä èõ áàÿñãàëàí òºðºõ ó÷ðààñ
àíõäóãààð ãàçðûã ‘ìàøèä áàÿñàõóé’ õýìýýñýí áîëîé. Íàðèéí óíàëûí õèð õèéãýýä
øàãøààáàäûí ãýì á¿ãä íýí àðèóññàí òóë, õî¸ðäóãààð ãàçðûã ‘õèð ¿ã¿é’ õýìýýñýí áîëîé.
Õýìæýýëøã¿é áèëã¿¿í õèéãýýä ñàìàäèéí áèëã¿¿í ãýðýë ¿çýãäýë òýð õºäºëãºæ ÷àäàøã¿é
õèéãýýä àëèíû ÷ ñ¿ðýýð äàðàãäàøã¿é, ¿ë ìàðòàõûí òîãòîîëä îðøñîíû òóë, ãóðàâäóãààð
ãàçðûã ‘ãýðýëò¿¿ëýã÷’ õýìýýñýí áîëîé. Áèëã¿¿íèé ãàëààð íèñâàíèñ á¿ãäèéã ò¿ëýõ
õèéãýýä áîäèéí ç¿ãèéí íîìûã áÿñàëãàñíû ãàëûí ãýðýë íü èõýä öàöðàõ áîëñîí ó÷ðààñ
äºðºâä¿ãýýð ãàçðûã ‘ãýðýë öàöðóóëàã÷’ õýìýýñýí áîëîé. Ò¿¿íèéã áÿñàëãàõûí àðãà
õèéãýýä äýýäèéí áèëã¿¿í äîð ýðõýíä óðâóóëàõàä áýðõòýé õèéãýýä ¿çýõ¿é áîëîí
áÿñàëãàõûí ìºðººð òýâ÷ñýí íèñâàíèñ íîìõîòãîõîä áýðõòýéã íîìõòãîñíû òóë òàâäóãààð
ãàçðûã ‘ìàøèä ñóäëàõàä áýðõ’ õýìýýñýí áîëîé. Õóðàí ¿éëäýõèéí íîì ñààäã¿é èëò
áîëîîä òýìäýã ¿ã¿é ñýòãýëäýý ¿éëäñýí á¿ãäèéã èëòýä ¿éëäñýí ó÷ðààñ çóðãàäóãààð
ãàçðûã ‘èëòýä áîëîõ’ õýìýýñýí áîëîé. Öóâèðàëò ¿ã¿éí íîì íóãóóäàä ñààäã¿é õèéãýýä
òýìäýã ¿ã¿éã ñýòãýëäýý áÿñàëãàñíààð, íýí ãýòëýõ ñàìàäèéã ºíº óäààí áÿñàëãàñíààð
ãàçàð òýð íü íýí àðèóí õèéãýýä òîðîëòã¿é òóë, äîëäóãààð ãàçðûã ‘ºíºä îäñîí’ õýìýýñýí
áîëîé. Òýìäýã ¿ã¿éã ñýòãýëäýý ¿éëäýõ áÿñàëãàëä ýðõèéã îëîîä íèñâàíèñóóäààð ¿ë
õºäëºõ áîëîõ ó÷ðààñ íàéìäóãààð ãàçðûã ‘¿ë õºäëºõ’ õýìýýñýí áîëîé. Áàéäàë á¿ãäýä
íîìûã ¿ç¿¿ëýõäýý ýðõèéã îëñîí ó÷ðààñ àìëàøã¿é í¿ãýë áàéõã¿é õèéãýýä îþóí íü ìàøèä
óóæèì òîðîëòã¿éã îëñîíû ó÷èð åñä¿ãýýð ãàçðûã ‘ñàéí îþóí’ õýìýýñýí áîëîé. Íîìûí
ëàãøèí îãòîðãóé ìýòýä èõ áèëã¿¿íèé ¿¿ë ìýòýýð ò¿ãýí á¿ðõñýíèé òóë àðàâäóãààð ãàçðûã
‘íîìûí ¿¿ë’ õýìýýñýí áîëîé.”
“Ò¿¿íä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, íîì õèéãýýä áîäãàëä òýìäýãò èëòýä øóíàõûí ìóíõðàë
õèéãýýä îð÷ëîí áà ìóó çàÿàíû íèñâàíèñààð àéõ ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð àíõäóãààð ãàçàðò
ò¿éòãýðëýõ áîëîé. Íàðèéí óíàëûí ýíä¿¿ðýëä ìóíõðàõ õèéãýýä ¿éë áîëîí ÿâäàë ýëäýâ
ÿíçûã èëòýä ¿¿ñãýõèéí ìóíõðàë áà ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð õî¸ðäóãààð ãàçàðò ò¿éòãýðëýõ
áîëîé. Îëîîã¿éã îëîõûã õ¿ñýõèéí ìóíõðàë áîëîîä äýýäñèéí äýýä òîãòîîëûã îëîõîä
ìóíõàðñàí õèéãýýä ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð ãóðàâäóãààð ãàçàðò ò¿éòãýðëýõ áîëîé. Òýãø
áÿñàëãàõûí àìòàíä áàÿñàí øóíàõûí ìóíõðàë õèéãýýä íýí àðèóí íîìä øóíàõûí
ìóíõðàë áà ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð äºðºâä¿ãýýð ãàçàðò ò¿éòãýðëýõ áîëîé. Îð÷ëîíä
44
ìàøèä óéñàõûí ìóíõðàë õèéãýýä ãàñëàíãààñ ãýòëýõ¿éä èëòýä øóíàõûí ìóíõðàë áà
ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð òàâäóãààð ãàçàðò ò¿éòãýðëýíý. Õóðàí ¿éëäýõèéí ã¿éäýë èëòýä
áîëîõûí ìóíõðàë õèéãýýä á¿ä¿¿í òýìäýã èëòýä áîëîõûí ìóíõðàë áà ìóíõðàë ýíý
õî¸ðîîð çóðãàäóãààð ãàçàðò ò¿éòãýðëýíý. Íàðèéí òýìäýã èëòýä áîëîõûí ìóíõðàë
õèéãýýä òýìäýã ¿ã¿éã ñýòãýëä ¿éëäýõèéí ìóíõðàë áà ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð äîëäóãààð
ãàçàðò ò¿éòãýðëýíý. Òýìäýã ¿ã¿éä òóõàéëàí õè÷ýýõèéí ìóíõðàë õèéãýýä òýìäýãò áàðèõàä
ýðõèéã îëîõûí ìóíõðàë áà ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð íàéìäóãààð ãàçàðò ò¿éòãýðëýíý. Àëèí
íîìûã ¿ç¿¿ëýõ íü õýìæýýëøã¿é õèéãýýä ¿ã áà ¿ñýã õýìæýýëøã¿éä ìýðãýí ¿ë áîëîõûí
ìóíõðàë áîëîí ñàìáààíä ýðõèéã ¿ë îëîõûí ìóíõðàë áà ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð åñä¿ãýýð
ãàçàðò ò¿éòãýðëýíý. Èëò ìýäýë èõýä ýðõýíä óðâóóëàõûã ¿ë îëîõûí ìóíõðàë õèéãýýä
õýðýã áà ¿éë íàðèéí íóóöàä ìýðãýí ¿ë áîëîõûí ìóíõðàë áà ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð
àðàâäóãààð ãàçàðò ò¿éòãýðëýíý. Ìàøèä íàðèéí ÿâäëûí îðîí á¿ãäýä ìýäýãäýõ¿¿íèé
ò¿éòãýðèéí ìóíõðàë õèéãýýä ìàøèä íàðèéí íèñâàíèñûí ìóó îðíû àâàëä ìóíõðàõ áà
ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð áóðõàíû ãàçàðò ò¿éòãýðëýõ áîëíî.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâûí àíõäóãààð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâà íü
ºãëºãèéí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéã ¿ëýìæ áîëãîõ áîëîé. Áîäüñàäâûí õî¸ðäóãààð ãàçàðò íü
øàãøààáàäûí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéã ¿ëýìæ áîëãîíî. Ãóðàâäóãààð ãàçàðò íü òýâ÷ýýðèéí
÷àíàäàä õ¿ðýõèéã ¿ëýìæ áîëãîíî. ĺðºâä¿ãýýð ãàçàðò íü õè÷ýýíã¿éí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéã
¿ëýìæ áîëãîíî. Òàâäóãààð ãàçàðò íü äèÿàíû ÷àíàäàä õ¿ðýõèéã ¿ëýìæ áîëãîíî.
Çóðãàäóãààð ãàçàðò íü áèëã¿¿íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõèéã ¿ëýìæ áîëãîíî. Äîëäóãààð ãàçàðò íü
ìýðãýí àðãûí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéã ¿ëýìæ áîëãîíî. Íàéìäóãààð ãàçàðò íü åðººëèéí
÷àíàäàä õ¿ðýõèéã ¿ëýìæ áîëãîíî. Åñä¿ãýýð ãàçàðò íü õ¿÷íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõèéã ¿ëýìæ
áîëãîíî. Àðàâäóãààð ãàçàðò íü áèëèã áèëã¿¿íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõèéã ¿ëýìæ áîëãîíî.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí àíõäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ
íü èõ ýðäýíý ¿íýíõ¿¿ ¿ëýìæ ñàìàäèãààð ã¿éöýä áàðèàä òºðºõ áîëîé. Õî¸ðäóãààð
ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü îðøèõ ¿ã¿éí ñàìàäèãààð îãîîò áàðèàä òºðºõ áîëîé. Ãóðàâäóãààð
ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü ìàøèä õºäºëøã¿é ñàìàäèãààð îãîîò áàðèàä òºðºõ áîëîé.
ĺðºâä¿ãýýð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü ýðãýí ¿ë áóöàõûí ñàìàäèãààð îãîîò áàðèàä òºðºõ
áîëîé. Òàâäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü èõ ýðäýíèéí öýöãèéí ñàìàäèãààð îãîîò áàðèàä
òºðºõ áîëîé. Çóðãàäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü íàðíû ãýðëèéí ñ¿ð æàâõëàíãèéí
ñàìàäèãààð îãîîò áàðèàä òºðºõ áîëîé. Äîëäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü õýðýã á¿ãäèéã
á¿òýýõèéí ñàìàäèãààð îãîîò áàðèàä òºðºõ áîëîé. Íàéìäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü îäîî
öàãèéí áóðõàí èëòýä îðøèõûí ñàìàäèãààð îãîîò áàðèàä òºðºõ áîëîé. Åñä¿ãýýð
ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü áèëýã áèëã¿¿íèé çóëûí ñàìàäèãààð îãîîò áàðèàä òºðºõ áîëîé.
Àðàâäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü áààòàðëàã îäîõûí ñàìàäèãààð îãîîò áàðèàä òºðºõ
áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýäãýýð íü áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ
àðàâ áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, ìºíõ¿¿ áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí áîäüñàäâûí àíõäóãààð
ãàçàðò ‘ÿëãàìæààòàéãààð àäèñëàã÷’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áºãººä òîãòîîë òýð íü
‘ÒÀÄßÀÒÀ Á¯ÐÍÀ ÌÀÍÎÐÒÝ, įկ įկ įկ, ßÀÂÀÄ Ñ¯ÐßÀ ÀÂÀ ÂÕÀ ÑÂÀÕÀ,
ßÀÂÀÄ ÇÀÍÄÐÀ ÄÎÓÄÀÄÝ, ÄÀÂÀÄÀ ÐÀÃ×À ÌÀÍÀ, ÄÀÍÄÀ ÂÀÐÈ ÕÀÐÀÌÀ ïЯ
ÑÂÀÕÀ’. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý òîãòîîëûã íýãýí Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîíîîñ èë¿¿
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä áýýð àíõäóãààð ãàçðûí áîäüñàäâàã ñàõèõûí òóëä çàðëèãëàñàí
áºãººä õýí íýãýí ýíýõ¿¿ òîãòîîë òàðíèéã óíøèõ õèéãýýä öýýæèëáýýñ àéìøèã á¿ãäýýñ
àâðàãäàõ áîëíî. Òýð íü ÷ ýíý ìýò áàð áà àðñëàí çýðýã àéìøèãò àðààòíû ÿçãóóð õèéãýýä
á¿õ áèðä¿¿ä áà õ¿í áîëîí õ¿í áóñ òýðã¿¿òýí äàéñàí, õóëãàé÷, ãàðèã, ìóó ñýòãýë¿¿ä
õèéãýýä òàâàí ÿíçûí ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ áîëæ àíõäóãààð ãàçðûã äàãàí äóðüäàõ
áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý! áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí õî¸ðäóãààð ãàçàðò ‘áóñàä áýýð ¿ë
äèéëýõ’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áîëîé. Òîãòîîë òýð íü ’ÒÀÄßÀÒÀ ¯ÄÎËÈ ÇÈÐÈ
ÇÈÐÈ, ¯ÄÎÐÀ ÄÎÐÀÍÀÌ ØÀÍÄÎ ØÀÍÄÎ, ÀÄÎËÈ Õ¯Ë¯ կ˯ ÑÂÀÕÀ’. ßçãóóðûí
õºâã¿¿íýý, ýíý òîãòîîëûã õî¸ð Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîíîîñ èë¿¿ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàä áýýð õî¸ðäóãààð ãàçðûí áîäüñàäâàã ñàõèõûí òóëä çàðëèãëàñàí áîëîé. Õýí íýãýí
45
ýíýõ¿¿ òîãòîîë òàðíèéã óíøèõ õèéãýýä öýýæèëáýýñ àéìøèã á¿ãäýýñ íýí àâðàãäàõ
áºãººä òýð íü àéìøèãò àðààòàí áà àéìøèãò áèðä, õ¿í áîëîí õ¿ì¿¿í áóñ òýðã¿¿òíýýð
õºíººãäºõ õèéãýýä ãàäíû äàéñàí, ãàðèã, ìóó ñýòãýë, çîâëîí áîëîí òàâàí ÿíçûí
ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ áîëæ õî¸ðäóãààð ãàçðûã äàãàí äóðüäàõ áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, ãóðàâäóãààð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðò ‘ìàøèä
îðøñîí’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áîëîé. Òîãòîîë òýð íü ‘ÄÀÄßÀÒÀ ÄÀÍÒÈÃÝ
ÁÀÍÒÈÃÝ ÃÀÐÒÈ ÃÎÐÒÈ ÃÎÞÓÐÝ ÄÀÍÄÈËÈ ÑÂÀÕÀ’. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý
òîãòîîëûã ãóðâàí Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîíîîñ èë¿¿ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä áýýð
ãóðàâäóãààð ãàçðûí áîäüñàäâàã ñàõèõûí òóëä çàðëèãëàñàí áîëîé. Õýí íýãýí ýíýõ¿¿
òîãòîîë òàðíèéã öýýæëýõ õèéãýýä óíøñàí òýðáýýð àéìøèã á¿ãä õèéãýýä àéìøèãò
àðààòàí, àþóëò àä, õ¿í õèéãýýä õ¿ì¿¿í áóñóóäààð õºíººãäºõ áà ãàðèã, ãàäààäûí äàéñàí,
ýëäýâ ÿíçûí çîâëîí áîëîí òàâàí ÿíçûí ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ áîëæ ãóðàâäóãààð ãàçðûã
äàãàí äóðüäàõ áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, äºðºâä¿ãýýð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðò
‘íîìõîòãîõîä áýðõ’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áîëîé. Òîãòîîë òýð íü ‘ÒÀÄßÀÒÀ ØÈÐÈ
ØÈÐÈ ÄÈÌÈ ÄÈÌÈÍÈ ÄÀÐÈ ÄÀÐÈÍÈ ØÈÐÈ ØÈÐÈÍÈ ÁÈØÈËÀ ÁÈØÈËÀ ÁÀØÀ
ÁÀØÀÍÈ ÁÀÍÄÀ ÍÈËÈ ÑÂÀÕÀ’. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý òîãòîîëûã äºðâºí Ãàíãà
ìºðíèé ýëñíèé òîîíîîñ èë¿¿ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä áýýð äºðºâä¿ãýýð ãàçðûí
áîäüñàäâàã ñàõèõûí òóëä çàðëèãëàñàí áîëîé. Õýí íýãýí ýíýõ¿¿ òîãòîîë òàðíèéã óíøèõ
õèéãýýä öýýæèëáýýñ òýð íü àéìøèã á¿ãä áà äîãøèí àðààòàí, àþóëò áèðä, õ¿í õèéãýýä
õ¿ì¿¿í áóñ òýðã¿¿òýí ÷àíàäûí äàéñàí, îëîí çîâëîíãîîð õºíººãäºõ õèéãýýä ãàðèã áîëîí
òàâàí ÿíçûí ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ áîëæ äºðºâä¿ãýýð ãàçðûã äàãàí äóðüäàõ áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, òàâäóãààð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðò ‘ýðäýì
ýëäâýýð áàéãóóëàãäñàí’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áîëîé. Òîãòîîë òýð íü ‘ÒÀÄßÀÒÀ
ÕÀÐÈ ÕÀÐÈÍÈ ÇÈÐÈ ÇÈÐÈÍÈ ÃÀÐÈÌÀÍÈ ÑÀÄÀÃÀÐÈÌÀÍÈ ÑÀÌÁÀÑÀÍÈ
ÇÀÌÁÕÀÍÈ ÄÀÌÁÕÀÍÈ ÌÎÕÀÍÈ ÀßÌÁÓÃÝ ÑÂÀÕÀ’. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý
òîãòîîëûã òàâàí Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîíîîñ èë¿¿ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä áýýð
òàâäóãààð ãàçðûí áîäüñàäâàã ñàõèõûí òóëä çàðëèãëàñàí áîëîé. Õýí íýãýí ýíýõ¿¿
òîãòîîë òàðíèéã óíøèõ õèéãýýä öýýæèëáýýñ àéìøèã á¿ãä õèéãýýä äîãøèí àðààòàí,
àþóëò áèðä, õ¿í õèéãýýä õ¿ì¿¿í áóñ òýðã¿¿òýí, ãàäíû äàéñàí áà ýëäýâ ÿíçûí
çîâëîíãîîð õºíººãäºõ õèéãýýä ãàðèã áîëîí òàâàí ÿíçûí ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ áîëæ
òàâäóãààð ãàçðûã äàãàí äóðüäàõ áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, çóðãàäóãààð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðò
‘áèëã¿¿íèé õîò ìàíäëûí çóë’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áîëîé. Òîãòîîë òýð íü ‘ÒÀÄßÀÒÀ
ÁÈÄÎÐÈ ÁÈÄÎÐÈ ÌÀÐÈÍÈ ÃÀËÈ ÃÀËÈ ÁÈÄÕÎ ÕÀÍÀÄÈ Ë¯Ë¯ ˯˯ ǯ˯ ǯ˯
ÄÎ˯ÂÀ ÄÎ˯ÂÀ ØÀØÀ ØÀÇÖÀ ÁÀÐÈØÀ ÑÓÑÄÈ ÑÀÐÂÀ ÑÀÄÓÍÀÌ ÑÈÄÕÀßÀÍį
ÌÀÌÀ ÌÀÍÄÐÀ ÁÀÂÀÍÈ ÑÂÀÕÀ’. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý òîãòîîëûã çóðãààí Ãàíãà
ìºðíèé ýëñíèé òîîíîîñ èë¿¿ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä áýýð çóðãàäóãààð ãàçðûí
áîäüñàäâàã ñàõèõûí òóëä çàðëèãëàñàí áîëîé. Õýí íýãýí ýíýõ¿¿ òîãòîîë òàðíèéã óíøèõ
õèéãýýä öýýæèëáýýñ àéìøèã á¿ãä õèéãýýä äîãøèí àðààòàí, àþóëò áèðä, õ¿í õèéãýýä
õ¿ì¿¿í áóñ òýðã¿¿òýí, ãàäíû äàéñàí áà ýëäýâ ÿíçûí çîâëîíãîîð õºíººãäºõ õèéãýýä
ãàðèã áîëîí òàâàí ÿíçûí ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ áîëæ çóðãàäóãààð ãàçðûã äàãàí äóðüäàõ
áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, äîëäóãààð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðò
‘ÿëãàìæààòàé èë¿¿’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áîëîé. Òîãòîîë òýð íü ‘ÒÀÄßÀÒÀ ÇÀÕÀ
ÇÀÕÀЯ ÇÀÕÀ ÇÀÕÀ ÇÀÕÀЯ ÁÝ˯ÃÝ ÁÝ˯ÃÝ ÀÌÐÈÄÀ ÃÕÀÍÝ ÁÀÐÓØÀÍÝ
ÁÝЯÄÈÃÝ ÁÀÐÓÁÀÄÄÝ ÁÈÄÕÈÕÈÃÝ ÁÈÍÄÀ ÁÈËÈÍÈ À ÌÐÀÌ Ë¯ÄÈÃÝ ÁÝǯޯ
ÁÝǯޯ ÑÂÀÕÀ’. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý ýíý òîãòîîëûã äîëîîí Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé
òîîíîîñ èë¿¿ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä áýýð äîëäóãààð ãàçðûí áîäüñàäâàã ñàõèõûí òóëä
çàðëèãëàñàí áîëîé. Õýí íýãýí ýíýõ¿¿ òîãòîîë òàðíèéã óíøèõ õèéãýýä öýýæèëáýýñ
àéìøèã á¿ãä õèéãýýä äîãøèí àðààòàí, àþóëò áèðä, õ¿í õèéãýýä õ¿ì¿¿í áóñ òýðã¿¿òýí,
46
ãàäíû äàéñàí áà ýëäýâ ÿíçûí çîâëîíãîîð õºíººãäºõ õèéãýýä ãàðèã áîëîí òàâàí ÿíçûí
ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ áîëæ äîëäóãààð ãàçðûã äàãàí äóðüäàõ áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, íàéìäóãààð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðò ‘áóëèíãàð
¿ã¿é áîäîë’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áîëîé. Òîãòîîë òýð íü ‘ÒÀÄßÀÒÀ ØÈÐÈ ØÈÐÈ
ØÈÐÈÌÈ ÌÈÄÝ ÌÈÄÝ ÃÀÐÈ ÃÀÐÈ ÕÝЯ ÕÝЯ ǯЯ ǯЯ ÁÀÍÄÀÍÈ ÑÂÀÕÀ’.
ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý òîãòîîëûã íàéìàí Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîíîîñ èë¿¿ ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàä áýýð íàéìäóãààð ãàçðûí áîäüñàäâàã ñàõèõûí òóëä çàðëèãëàñàí áîëîé.
Õýí íýãýí ýíýõ¿¿ òîãòîîë òàðíèéã óíøèõ õèéãýýä öýýæèëáýýñ àéìøèã á¿ãä õèéãýýä
äîãøèí àðààòàí, àþóëò áèðä, õ¿í õèéãýýä õ¿ì¿¿í áóñ òýðã¿¿òýí, ãàäíû äàéñàí áà ýëäýâ
ÿíçûí çîâëîíãîîð õºíººãäºõ õèéãýýä ãàðèã áîëîí òàâàí ÿíçûí ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ
áîëæ íàéìäóãààð ãàçðûã äàãàí äóðüäàõ áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, åñä¿ãýýð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðò ‘¿¿ä
õÿçãààðààñ ¿ðãýëæëýõ’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áîëîé. Òîãòîîë òýð íü ‘ÒÀÄßÀÒÀ
ÕÀÐÈÇÀÍÄÀËÈÃÝ Ã¯ËÀÌÀ ÁÕÀÄÝ ÄÎÐÀØÈ ÁÀÄÀ ÁÀÄÀÑÈ ØÈÐÈ ØÈÐÈ ÃÀØÈÐÈ
ÃÀÂÈØÈÐÈ ÑÓÑÄÈ ÑÀÐÂÀ ÑÀÄÓÍÀÌ ÑÂÀÕÀ’. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý òîãòîîëûã
åñºí Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîíîîñ èë¿¿ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä áýýð åñä¿ãýýð ãàçðûí
áîäüñàäâàã ñàõèõûí òóëä çàðëèãëàñàí áîëîé. Õýí íýãýí ýíýõ¿¿ òîãòîîë òàðíèéã óíøèõ
õèéãýýä öýýæèëáýýñ àéìøèã á¿ãä õèéãýýä äîãøèí àðààòàí, àþóëò áèðä, õ¿í õèéãýýä
õ¿ì¿¿í áóñ òýðã¿¿òýí, ãàäíû äàéñàí áà ýëäýâ ÿíçûí çîâëîíãîîð õºíººãäºõ õèéãýýä
ãàðèã áîëîí òàâàí ÿíçûí ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ áîëæ åñä¿ãýýð ãàçðûã äàãàí äóðüäàõ
áîëîé.”
ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, àðàâäóãààð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâà ìàõàñàäâà íàðò
‘áàðàãäàøã¿é ýðäýíý’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áîëîé. Òîãòîîë òýð íü ‘ÒÀÄßÀÒÀ
ÑÈÄÄÀÕÝ Ñ¯ ÑÈÄÄÀÕÝ ÌÎÇÀÍÈ ÌÎÃ×ÀÍÈ Ì¯ÃÄÝ ÁÈ̯ÃÄÝ ÀÌÀËÝ ÁÈÌÀËÝ
ÄÀÌÀËÝ ÌÀÍÃÀËÝ ÕÈÐÀÍÀßÀ ÃÀÐÂÝ ÐÀÄÍÀ ÃÀÐÂÝ ÑÀÌÀÍÄÀ ÁÀÄÐÝ ÑÀÐÂÀ
ÀÐÒÀ ÑÀÄÀÍÈ ÌÀÍÀÑÈ ÌÀÕÀ ÌÀÍÀÑÈ ÀÄÂÀÕ¯ÄÝ ÀÄßÀÂÀÕ¯ÄÝ ÀÐÇÝ ÁÈÐÇÝ
¯ÇßÀÄÝ ÀÌÐÈÄÝ ÀÐÇÝ ÁÈÐÇÝ ÁÐÕÀÌÝ ÁÐÀÕÌÀ ÑÀÐÝ ÁÓÐÍÈ ÁÓÐÍÀ ÌÀÍÀÐÒÝ
ÑÂÀÕÀ’. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý òîãòîîëûã àðâàí Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîíîîñ èë¿¿
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä áýýð àðàâäóãààð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâàã ñàõèõûí òóëä
çàðëèãëàñàí áîëîé. Õýí íýãýí ýíýõ¿¿ òîãòîîë òàðíèéã óíøèõ õèéãýýä öýýæèëáýýñ
àéìøèã á¿ãä õèéãýýä äîãøèí àðààòàí, àþóëò áèðä, õ¿í õèéãýýä õ¿ì¿¿í áóñ òýðã¿¿òýí,
ãàäíû äàéñàí áà ýëäýâ ÿíçûí çîâëîíãîîð õºíººãäºõ õèéãýýä ãàðèã áîëîí òàâàí ÿíçûí
ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ áîëæ àðàâäóãààð ãàçðûã äàãàí äóðüäàõ áîëîé.”
Òýãýýä Àðñëàíãèéí îõèéí ãýðýë ¿çýãäýë òîðîëòã¿é õýìýýã÷ áîäüñàäâà ìàõàñàäâà áýýð
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð ýäãýýð òîãòîîëûã íîìëîõûã ñîíñîîä ñóóäëààñàà áîñîæ,
äýýäèéí õóâöñûã íýã ìºðºí人 áóóëãààä, áàðóóí ºâä㺺 ãàçàðò õàòãàæ, àëãàà õàâñðàí
ñºãäººä ºëìèéä íü ìºð㺺ä ø¿ëýã ¿¿ãýýð ìàãòâàé:
ÿíçãèé, áýëýã ÷àíàð ¿ã¿é íîìîíä
Òºðºëõòºí ìýäýë äîðîéòñîí íóãóóä
ßëæ òºãññºí ãàíöààð ãýòýëãýí çîõèîñîí
¯ëãýðëýøã¿é òàí äîð ìºðãºõ áîëîé.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû áèëãèéí ìýëìèé
Íîìûí áýëýã ÷àíàð íýãèéã ¿ë áîëãîîâ
¯íýíõ¿¿ íîìûí ìýëìèéãýýð
Á¿õíèéã òîäðóóëñàí íü ñàíààíä áàãòàøã¿é
Àëü ÷ þì òºðºõ ¿ã¿é áºãººä
Õààãäàõ íü ÷ áàñ ¿ë áîëîõ áîëîé.
Òýð ìýò òýãøèä áîëãîîñíîîð
Òýíöýøã¿é îðîíä îðøèõ áîëîâ
Îð÷ëîí íóãóóä ÷ ¿ë ýâäðýõ äîð
47
Ãàñëàíãààñ ãýòëýõ íü ÷ ¿ë îðøèõ õèéãýýä
Õî¸ð õÿçãààðò ¿ë îðøèõ áºãººä
Òèéìèéí òóë ãàñëàíãààñ õýòðýõèéã îëîâ.
Àðèëñàí õèéãýýä ¿ë àðèëñàí ç¿ã äîð ÷
Íýí ÿëãàë ¿ã¿éí òóë
ßëæ òºãññºí íýã ìºí ÷àíàðòàéä áîëãîîñîí òóë
Íýí àðèëñàíû äýýäèéã îëñîí áîëîé.
ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé õýìæýýëøã¿é ëàãøèí áýýð
Íýã ¿ãèéã ¿ç¿¿ëýõ áàéõã¿é áîëîâ÷
Ýäãýýð îëîí íºõºä á¿ãäýä
Íîìûí õóðààð öýíã¿¿ëýí çîõèîâ.
Àìüòàí ýäãýýð á¿ãäèéí
Áýëýã ÷àíàðûã íýí áîëãîîõ ¿ã¿é ÷
Íèñâàíèñ çîâëîí á¿ãäýýñ
ßëæ òºãññºí ¿ðãýëæèä àâðàí çîõèîäîã.
Àìãàëàí õèéãýýä çîâëîí, ìºíõ, ìºíõ áóñ
Áè õèéãýýä áè ¿ã¿é òýðã¿¿òýí
Íýã õèéãýýä òóñ òóñäàà áóñ
Òºðºõ ¿ã¿é õèéãýýä õààãäàõ ¿ã¿é
Òýð àäèëûí óòãûí áàéäàë äîð
Íýí ÿëãàõ õèéãýýä ¿ç¿¿ëýí çîõèîâ.
¯ëãýðëýâýýñ õîîñîí õàäíû öóóðàé
Ò¿¿íèé óòãûã áóðõàä áýýð áîëãîîñîí
Þìñûí ìºí ÷àíàð íü ÿëãàëò ¿ã¿é ó÷èð
¯ë çîõèëäîõ õºëãºí áóñàä ¿ã¿é áºãººä
Àìüòäûã ãýòýëãýõèéí òóëä
Ãóðàâò íýí ÿëãàí çîõèîâ.
Òýãýýä Ýñðýíãèéí õààí Èõ ýðõò áàÿëàãò áýýð ñóóäëààñàà áîñîîä äýýäèéí õóâöñûã íýã
ìºðºí人 áóóëãààä, áàðóóí ºâä㺺 ãàçàðò õàòãàí, àëãàà õàâñðàí ñºãäºæ, ßëæ òºãñ
íºã÷ñºíèé ºëìèéä îðîéãîîð ìºð㺺ä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä èéí õýìýýí àéëòãàâ:
“Äýýä àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ýíý ìàøèä õîâîð õèéãýýä
æèøèõýä áýðõòýé, àíõàíäàà ÷ áóÿí, çàâñàðò íü ÷ áóÿí, ýöýñòýý ÷ áóÿí, óòãà ñàéí, ¿ã
ñàéí, õîëüöîîã¿é îãîîò ã¿éöýä, áóðõàíû íîì á¿ãäèéã õîòîë ÷óóëãàí áîëãîí çîõèîñîí
¿¿íèéã àëèí íýãýí õàäãàëàõ õèéãýýä áàðüñàí òýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäûí çîõèîëûã
óðëàñàí ìºí áîëîé.”
Òèéí õýìýýí àéëòãàñàí áà ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð çàðëèãëàâ: “ßçãóóðûí õºâã¿¿í
ýý, ÿìàð ìýò ºã¿¿ëñýí òýð ìýò áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿í àëèí ñóäðûí àéìàã ¿¿íèéã
ñîíñîæ ¿éëäýõ íü òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèîñ ýðãýí ¿ë áóöàõ áîëîé. Òýð þóíû
òóëä âý? õýìýýâýýñ, ÿçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, ýíý áýýð ãàçðààñ ýðãýí ¿ë áóöàõ áîäüñàäâà
íàðûí áóÿíû ¿íäýñ äýýäýä áîëîâñðîí ¿éëäýõ õèéãýýä íîìûí äýýä òàìãà ìºí áà ñóäàð
àéìàã á¿ãäèéí õààí áîëîõ áºãººä òèéìèéí òóëä ñîíñîõ õèéãýýä öýýæëýõ, óíøèõ áîëîí
óíøëàãàíä ¿éëäýõ áîëîé. Òýð íü ÷ ÿçãóóðûí õºâã¿¿í áóÿíû ¿íäýñ ¿ë òºðºõ õèéãýýä
áóÿíû ¿íäýñ îãîîò ¿ë áîëîâñðîõ áà îëîí áóðõàíä ºðãºë õ¿íäëýëèéã ¿ë ¿éëäñýí àìüòàí
òýäãýýð áýýð äýýäèéí íîì ¿¿íèéã ñîíñîæ ¿ë ÷àäàõ áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, íîìûí
òèéí òîî ¿¿íèéã ñîíññîí òºäèé㺺ð ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèä ¿ëýìæèéí
ñàíàà îãîîò àðèóñàõ õèéãýýä áóðõàíûã ¿çýõ ëóãàà ¿ë õàãàöàõ áîëîé. Äýýäèéí íîìûã
ñîíñîõ ëóãàà ¿ë õàãàöàõ áîëíî, õóâðàãóóäûã õ¿íäëýí òàõèæ ¿éëäýõ ëóãàà ¿ë õàãàöàõ
áîëíî. Äàëàéí òàìãà áàðàãäàøã¿éã èëòýä á¿òýýõèéí òîãòîîë ëóãàà ¿ë õàãàöàõ áîëíî,
àìüòíû ñàíàà õèéãýýä ÿâäàë áîëîí äóóíä îðîõûí òîãòîîë ëóãàà ¿ë õàãàöàõ áîëíî,
íàðíû îõèéã ¿çýõèéí òîãòîîë ëóãàà ¿ë õàãàöàõ áîëíî, ñàðíû îõèéã ¿çýõèéí òîãòîîë
48
ëóãàà ¿ë õàãàöàõ áîëíî, á¿õíýýñ áîññîí á¿ãäèéã íýí äàðàõûã á¿òýýõèéí òîãòîîë ëóãàà
¿ë õàãàöàõ áîëíî, î÷èð ìýò õàòóó õèéãýýä áàòòàé óóëûã íýí äàðàõ òîãòîîë ëóãàà ¿ë
õàãàöàõ áîëíî, ºã¿¿ëøã¿é óòãûã ¿ç¿¿ëýõýä ¿íýíõ¿¿ õè÷ýýñýí òîãòîîë ëóãàà ¿ë õàãàöàõ
áîëíî, ¿ã áà ÿâäàë áîëîí äóó á¿ãäýä îðîõ òîãòîîë ëóãàà ¿ë õàãàöàõ áîëíî, îãòîðãóéí
õîò ìàíäàë õèð ¿ã¿éã á¿òýýõèéí òàìãààð òàëáèñàí òîãòîîë ëóãàà ¿ë õàãàöàõ áîëíî,
áóðõàíû ëàãøèí õÿçãààðëàøã¿éã îãîîò ã¿éöýýæ á¿òýýõèéí òîãòîîë ëóãàà ¿ë õàãàöàõ
áîëíî.”
“Òýíãýðèéí õºâã¿¿íýý, ýäãýýð òîãòîîëûã îëñîíîîð áîäüñàäâà íàð àðâàí ç¿ãèéí áóðõàíû
îðîíä áóðõàíû ëàãøèíã èëòýä õóâèëãààä íîìûã íîìëîõ áîëîé. Íîìûí ÷àíàðààñ ÷ ¿ë
õºäëºõ áºãººä îäîõ ÷ ¿ã¿é, èðýõ ÷ ¿ã¿é áîëîé. Àìüòäûã îãîîò áîëîâñðóóëæ ¿éëäýõíýý ÷
àìüòàíä çîðèãäîõ íü ÷ ¿ã¿é áîëîé. Íîìûã ¿ç¿¿ëýõíýý ÷ ¿ñýã òýíö¿¿ ÿìàãòààñ ¿ë õºäëºõ
áîëîé. ¯õýí åã¿¿òýõ õèéãýýä òºðºõèéã ¿ç¿¿ëýõíýý ÷ ¿õýõ íü ÷ ¿ã¿é, òºðºõ íü ÷ ¿ã¿é
áîëîé. Þì á¿ãäýä íýí àòãàã ¿ã¿éí òóë õóðàí ¿éëäñýí á¿ãä õààíà ÷ îäîõ ¿ë áîëíî.
Õààíààñ ÷ èðýõ ¿ë áîëíî.”
Íîìûí òèéí òîî ¿¿íèéã íîìëîâîîñ ãóðâàí ìÿíãàí áîäüñàäâà áýýð ¿ë òºðºõèéí íîìîíä
èòãýõ òýâ÷ýýðèéã îëîâ ãýíý. Õýìæýýëøã¿é áîäüñàäâà íàð áýýð áîäèéí ñýòãýëýýñ ýðãýí
¿ë áóöàõ áîëîâ. Õýìæýýëøã¿é ãýëýí õèéãýýä ãýëýíìàà íàð áýýð íîìîíä íîìûí í¿ä íýí
àðèëñàíûã îëîâ. Öàãëàøã¿é îëîí àìüòàí áýýð òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãññºí áîäèä
ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ áîëñîí õèéãýýä òýãýýä òýð öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð ø¿ëýã
¿¿íèéã çàðëèãëàâ:
Îð÷ëîíãèéí ¿ðãýëæëýëèéã òàñëàõ äýýäèéí ýíý íîì
Îéëãîõîä ã¿íçãèé õèéãýýä íàðèéí ¿çýõýä áýðõòýé
Òà÷ààë õ¿ñëýýð õàëõëàãäñàí õàðàëãàí íóãóóä
Ò¿¿íèéã ¿ë ìýäñýíýýð çîâëîíã àâìóé.
Òýãýýä òýäãýýð õóðñàí íºõºä ñóóäëààñàà áîñîîä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû ºëìèéä
îðîéãîîðîî ìºð㺺ä èéí õýìýýí àéëòãàâàé: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, Äýýä
àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõò õààí ¿¿íèéã óíøèõ õèéãýýä óíøëàãà áîëãîõ
áà ¿ç¿¿ëñýí áîëîí îðøñîí òýíä áèä á¿ãä áàéãààä íîìûã ¿ç¿¿ëýõèéí íºõºðò ¿éëäýýä
ò¿¿íä òóñëàõ õèéãýýä àìãàëàíã õàéðëàæ, áèå ñýòãýëèéã àìèðëóóëæ ¿éëäýíý. Áèä íàð
áýýð íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð òàõèæ ¿éëäýíý. Ñîíñîã÷ íºõä¿¿äèéã ÷ àìãàëàíãààð
öýíã¿¿ëæ ¿éëäýíý. Õààíû îðîí òýíä ÷ ÷àíàäûí äàéñíû àþóë áà õºíººë õèéãýýä ãàí
çóäààð çîâîõ áàéõã¿é õèéãýýä îëîí òºðºëõèéòºí áýýð äýëãýð¿¿ëýõ õèéãýýä îãîîò ò¿ãýýæ
¿éëäýíý. Ýíý íîìûã íîìëîñîí îðíû õîò ìàíäàë ¿¿íèéã òýíãýð áà õ¿í, àñóð òýðã¿¿òýí
á¿ãä õèéãýýä àìüòàí á¿ãä áýýð ¿ë ÷àäàãäàõ õèéãýýä àðèóñãàæ ¿éëäýõ áîëîé. Òýð þóíû
òóëä õýìýýâýýñ íîìûã íîìëîñîí îðîí òýð íü ñóâàðãà áîëñîíû ó÷èð ø¿õýð õèéãýýä äóàç,
öýöýã, õ¿æ, òóóçààð îãîîò òàõèæ ¿éëäýõ áîëîé. Áèä íàð áýýð ÷ ¿ðãýëæèä ñàõèõ õèéãýýä
àâàð÷ ¿ë äîðîéòóóëàí ¿éëäìîé.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð õóðñàí íºõºä òýäãýýðò çàðëèãëàâ: “ßçãóóðûí
õºâã¿¿í ýý, òà áýýð ñóäðûí àéìãèéí äýýä ¿¿íèéã á¿òýýõýä õè÷ýýæ ¿éëäýõò¿í. Äýýäèéí
íîì ýíý íü ýíý åðòºíöºä ºíº óäààí îðøèõ áîëíî.”
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Ãàçðûã íýí òýòãýã÷ “ õýìýýõ çóðãàäóãààð á¿ëýã áîëîé.
[Òàâäóãààð õýñýã]
VII á¿ëýã: Өíãөðñөí, èðýýäүé, ýäүãýý öàãò çàëàðñàí Үíýíõүү òөãññөí áóðõàíû îðîí
áүãäèéã ìàãòñàí.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð ßçãóóðûí îõèí òýíãýð Áîäüñàäâà-ñàìóê÷àÿà-ä
(ìîí: Áîäèéã ¿íýíõ¿¿ õóðààõóé) èéí õýìýýí çàðëèãëàâ: “ßçãóóðûí îõèí òýíãýð ýý, òýð ¿åèéí
49
òýð öàãò Ñóâàðíà-áóæåí-äðà (ìîí: Àëòàí ìóòàðûí ýðõò) õýìýýã÷ õààí òýð áýýð ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàí á¿ãäèéí ìàãòààë ‘Ëÿíõóà ãàðàõûí îðîí’ õýìýýõ ¿¿ãýýð ºíãºðñºí, èðýýä¿é,
ýä¿ãýý öàãèéí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäûã èëòýä ìàãòñàí áîëîé:
Àëèâàà óðüä çàëàðñàí áóðõàä õèéãýýä
Àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöºä àìüäàð÷ áóé àëèí
ßëãóóãñàí òýäãýýð á¿ãäýä ìºðãºæ ¿éëäýýä,
ßëãóóãñàí òýäãýýð á¿ãäèéã áè áýýð ìàãòìîé.
×àäàã÷èéí ýðõýò íü àìèðëàíãóé, ìàøèä àìèðëàñàí, íýí àðèóí.
Ëàãøèí íü àëòàí ºíãºòýé ìàøèä áàäàðñàí.
Ýãøèã äóó á¿ãäýýñ áóðõàíû çàðëèã ÿðóó,
Ýñðýí òýíãýðèéí àÿëãóó ìàøèä äóóðññàí çàðëèã.
Øàðãàëòàõ çºãèé, òîãîñ, õºõ óäâàë ìýò òýðã¿¿í,
Øàíõ ¿ñíýð íü õàð õºõ çàøà ºâñ àäèë.
Øèíýõýí öàñ, äóí ìýò ìàøèä öàãààí ø¿ä
Øèæèð àëò ìýò ¿ðãýëæèä ìàø ¿çýñãýëýíòýé áàéíà.
Õèðã¿é áºãººä óðò, òóíãàëàã ìýëìèé íü
Õºõ óäâàë ìàøèä äýëãýðñýí ìýò.
Õýë íü èõ áºãººä óëààí ëÿíõóàí ºíãºòýé
Ëÿíõóà ìýò ¿çýãäýõ ëÿíõóàí õ¿éñ àäèë.
Ìàãíàéí ãóó ñàí ¿ñ íü ëÿíõóàí ¿íäýñ, äóíãèéí õýý ìýò
Ìàøèä ¿çýñãýëýíò áèíäýðúÿàí ºíãºòýé çºâ òèéø ýð÷èëñýí.
×àäàã÷èéí ëàãøèí íü ñàðíû ä¿ðñ ìýò áºãººä
Ñàðàí àäèë òóíãàëàã ìýëìèé íü çºãèé ìýò.
Íèãóóð ºíäºð, õàìàð íü ¿ðãýëæèä èëõýí áºãººä
Ǻºëºí õèéãýýä ãàçðûí àëò ìýò ñàéí ºíãºòýé.
¯ðãýëæèä áóðõàí á¿ãä áýýð àìòûí äýýä
Ǻºëºí õèéãýýä äýýäèéí äýýä ìàøèä ¿ëýìæ.
¯ñíèé í¿õíýýñ íü íýã íýã òºðæ
¯ñí¿¿ä òºðñºí çºâ òèéø ýðãýñýí áºãººä
Ãÿëàëçñàí, îãòîðãóé ìýò õºõ ¿ñíýð íü
Òîãîñíû ãóà õîîëîé ìýò õºõðºõ íü ¿çýñãýëýíòýé.
Ìýíäýëñýí äàðóéäàà ëàãøèíãààðàà ãèéã¿¿ëæ ¿éëäñýí
Àðâàí ç¿ãèéí åðòºíö á¿ãäèéã ä¿¿ðãýñýí;
Ãóðâàí åðòºíöºä çîâëîí äàÿàðûã àìèðëóóëñàí
Àìãàëàí á¿õíýýð àìüòàí á¿ãäèéã ÷ öýíã¿¿ëñýí.
Àìüòíû òàìä òºðñºí áîëîí àäãóóñàíä òºðñºí õèéãýýä
Áèðä áà òýíãýðèéí îðîí, õ¿íèé òºðºëä òºðºãñºä,
Àìüòàí òýäãýýð á¿ãä àìãàëàíãààð öýíãýæ,
Ìóó çàÿàíä òºðºãñºä á¿ãä àìèðëàñàí.
Ñàéí ºíãºòýé àëò ëóãàà àäèë ãýðýëò,
Øèæèð àëò ìýò ìàøèä ãýðýëòñýí ëàãøèíò,
Ñàéòàð çàëàðñàí ìàøèä õèðã¿é ñàð ìýò íèãóóðò,
Ìèøýýñýí íýí ¿çýñãýëýíòýé ìàøèä òóíãàëàã íèãóóð.
Íÿëõ çàëóó ìýò áèå ëàãøèí ãèø¿¿í íü 纺ëºí;
Àðñëàí àäèë õ¿÷ýýðýý äàðàõûí äýýä.
Óðò ìóòàðò áºãººä ìóòàð íü ìàøèä óðò òýíèéõ
50
Ñàëûí áóðãàñ ñàëõèàð õºäëºõ ìýò.
Àëä ä¿¿ðýí ãýðýë áàäàðñàí, ãýðýë ìàøèä ãàðñàí
Ìÿíãàí íàð ìýò ìàøèä èâ èëõýí.
×àäàã÷èéí ýðõýòèéí õèðã¿é äýýä ëàãøèí
Õÿçãààðã¿é îðîí á¿ãäèéã ìàøèä ãèéã¿¿ëíý.
Áóðõàíû ãýðýë íü íýí èâ èëõýíýýð
Õÿçãààðëàøã¿é çóóí ìÿíãàí îðîíä ò¿ãýõ áà
Ñàéõàí öàðàéò îëîí íàð ñàð
Òýäãýýð á¿ãä ãýðýë ¿ã¿é áîëúþó.
Íàðàí áóðõàä åðòºíöèéí çóë áºãººä
Çóóí ìÿíãàí òîîò íàðàí áóðõàä íü
Õÿçãààðëàøã¿é çóóí ìÿíãàí îðîíä çàëðàõ áà
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí òýäíèéã àìüòàä ¿çíý.
Çóóí ìÿíãàí òîîò áóÿí òºãºëäºð ëàãøèí,
Ýðäýì á¿ãäýýð ìàøèä ÷èìýãëýñýí ëàãøèí.
ßëãóóëñàíû ìóòàð íü èõ ýðõýò çààíû õîøóó àäèë,
Ìóòàð, ºëìèéí ãýðýë íü ìàøèä ¿çýñãýëýíòýé àãààä õèðã¿é.
Ãàçðûí äýýðõ òîîñíû òîîòîé àäèë
Íàðèéí òîîñíû òîîòîé ñàöóó ºíãºðñºí áóðõàä àëèí õèéãýýä
Àëèí íàðèéí òîîñíû òîîòîé ñàöóó èðýýä¿éí áóðõàä;
Àëèí íàðèéí òîîñíû òîîòîé ñàöóó çàëðàí áóé.
Áóðõàí òýäãýýðò ìàøèä ñ¿æèãëýí
Áèå, õýë, ñýòãýëýýð öýöýã ºðãºõ õèéãýýä
Õ¿æñèéã ºðãºõ áà ìàãòààë îëîí õèéãýýä
Áóÿíû ñýòãýëýýð ÷ áóðõàäàä ìºðãºõ áîëîé.
Áóðõàíû ýðäýì áóÿí áîëñîí àëèí á¿ãä,
Ìàøèä äýýä øèì ýëäýâ îëîí áºãººä
Áè áýýð ìÿíãàí ãàëàâò õýëýý çóó õóâèëãààä ÷
Áóðõàíû ýðäìèé㠺㿿ëæ ã¿éöýøã¿é áîëîé.
Ãàíöõàí áóðõàíû ýðäýì ÷àäëûã
Õýëýý ìÿíãà õóâèëãààä ÷ º÷¿¿õýí ºã¿¿ëæ ¿ë áàðàõ,
Òèéìýýñ áè áýýð áóðõàä á¿ãäèéí
Ãàíöõàí ýðäìèéã ÷ äýëãýð ºã¿¿ëæ õààíààñ ÷àäàõ âý?
Òýíãýð ñýëòèéí åðòºíö á¿ãä äàëàéä àâòààä
Îð÷ëîíãèéí ¿ç¿¿ðýýñ äîîø óñààð ä¿¿ðñýíèéã
¯ñíèé ¿ç¿¿ðýýð õýìæèæ áîëîõ ÷
Àìãàëàí çàëðàãñàäûí ãàíö ýðäìèéã ÷ òèéí ÷àäàõã¿é.
Áèå áà õýë, ñýòãýë ìàøèä ñ¿æèãëýñíýýð
Áóðõàí á¿ãäèéã áè áýýð ñàéøààí ìàãòñàíààð
Áè áýýð áóÿíû ¿ð äýýäèéã õóðààñàí àëèí
Ò¿¿ãýýð àìüòàä ÿëãóóãñàíàà õ¿ðýõ áîëòóãàé.
Òýð ìýò õààí áýýð áóðõàäûã ìàãòààä, ýíý ìýò åðººë òàëáèñàí íü:
Èðýýä¿éí õÿçãààðëàøã¿é ãàëâóóäàä ÷
Àëèí áà àëèíä áè òºð⺺ñ,
Ç¿¿äýíäýý ýíý àäèëûí õýíãýðãèéã ¿çýõ õèéãýýä
51
Òýð íü íàìèí÷èëãàà ýíý àäèëûã ñîíñîõ áîëòóãàé.
ßëãóóëñàíû ìàãòààë Ëÿíõóà ãàðàõûí õààí ýíý àäèë
Òºðºë çàÿà òýð õèéãýýä òýð á¿õýíä îëîõ áîëòóãàé.
Áóðõàíû ýðäýì õÿçãààðëàøã¿é, òýíöýøã¿é õèéãýýä
Àëèí ìÿíãàí ãàëàâò ÷ îëîõîä áýðõòýé,
Òýäãýýðèéã ç¿¿äýíäýý ÷ ñîíñîõ áîëòóãàé.
ªäºð áîëîõûí öàãò ÷ òýäãýýðèéã ¿ç¿¿ëýõ áîëòóãàé.
Àìüòíûã çîâëîíãèéí äàëàéãààñ ãýòýëãýõ áîëòóãàé.
×àíàäàä õ¿ðýõ çóðãààã òºãñãºæ ¿éëäýýä,
Õîéøèä òýíöýøã¿é áîäèéã îëîõ áîëòóãàé.
Ìèíèé îðîí íü õàíöàøã¿é áîëîõ áîëòóãàé.
Õýíãýðãèéã ºðãºñíèé íýí áîëîâñðîõûí ¿ð õèéãýýä
Áóðõàí á¿ãäèéã ÷ ìàãòñàíû øàëòãààíààð
Øàãæàìóíè áóðõàíûã èëòýä ¿çýõ áîëòóãàé.
Òýíä áè áýýð ýø ¿ç¿¿ëýõèéã îëîõ áîëòóãàé.
Êàíàêà-áóæåíäðà (ìîí:Àëòàí ãàðíû ýðõýò) õèéãýýä Êàíàêà-ïðàáà (ìîí:Àëòàí ãýðýë),
Ìèíèé õ¿¿ àëèí ìºí ýíý õî¸ð ÷
Òýíä õºâã¿¿í ýäãýýð õî¸óëàà ÷
Òýíöýøã¿é áîäèä ýø ¿ç¿¿ëýõèéã îëîõ áîëòóãàé.
Àìüòàí àëèí íóãóóä îðîí ¿ã¿é, ø¿òýýí ¿ã¿é õèéãýýä
Àâðàë ëóãàà õàãàöààä õîîñîí áîëñîí á¿ãä
Òýäãýýðò ÷ èðýýä¿é öàã á¿õýíä
Àâðàã÷ áà ºìºã ñàäàí, àâðàë áîëîí ø¿òýýí áîëîõ áîëòóãàé.
Çîâëîí ãàðàõûí øàëòãààíûã áàðàí ¿éëäýõ áîëòóãàé.
Àìãàëàí á¿ãä ãàðàõûí îðîí áîëîõ áîëòóãàé.
ªìíèéí õÿçãààð ºíãºðñºí òýäãýýð õýäèé ÷èíýý
Èðýýä¿éí ãàëàâò áîäèéã ýäëýõ áîëòóãàé.
Äýýä Àëòàíãýðýëòèéí íàìèí÷èëãààãààð,
Ìèíèé õèëýíöèéí íóóð õàòàõ áîëòóãàé.
Ìèíèé ¿éëèéí äàëàé áàðàãäàõ áîëòóãàé.
Ìèíèé íèñâàíèñûí äàëàé øèðãýõ áîëòóãàé.
Ìèíèé áóÿíû äàëàé ä¿¿ðýõ áîëòóãàé.
Õèðã¿é áèëã¿¿íèé äýýä ãýðëýýð
Ìèíèé áèëã¿¿íèé äàëàé íýí àðèóñàõòóí.
Ýðäýì á¿ãäèéí äàëàé áîëîõ áîëòóãàé
Áîäèéí ýðäìèéí èõ ýðäýíèéí ýðäýì òºãñºõ áîëòóãàé.
Äýýä Àëòàíãýðýëòèéí íàìèí÷èëãààíû õ¿÷ýýð
Ìèíèé áóÿí ìàøèä ãèéõ áîëòóãàé.
Ìèíèé áîäèéí ãýãýý íýí àðèóí áîëæ,
Õèðã¿é áèëã¿¿íèé äýýä ãýãýýãýýð
Ìèíèé áèåíèé ãýðýë íü ãèéõ áîëòóãàé.
Áóÿíû ãýãýýã èëõýí ¿éëäýõèéí òóëä
Ãóðâàí åðòºíöºä ÿëãàìæààòàé èë¿¿ áîëîõ áîëòóãàé.
Áóÿíû õ¿÷ ëóãàà ¿ðãýëæèä òºãºëäºð áîëîõ áîëòóãàé.
Çîâëîíãèéí äàëàéãààñ ãýòëýõ õèéãýýä
Àìãàëàí á¿ãäèéí äàëàé àäèëààð
Èðýýä¿éí ãàëàâò
Áîäèéã ýäëýæ ¿éëäñ¿ãýé.
52
Óðüä õýäèé ÷èíýý ãóðâàí åðòºíöºä çàëàðñàí,
Áóðõàäûí îðîí äýëõèéä òýäãýýð á¿ãäèéí
Õÿçãààðëàøã¿é ÿëãàìæààòàé ýðäýì þó àäèë îðøñîí
Õÿçãààðëàøã¿é ýðäýì òýäãýýð íü ìèíèé îðîí äýëõèéä
Èðýýä¿é öàãò òýð ìýòýýð áîëîõ áîëòóãàé.
Ðó÷èðà-êåòó áýýð ìýäýæ ¿éëä,
Õààí Àëòàí ãàðûí ýðõýò áýýð
Óðüä öàãò åðººë ¿¿íèéã òàâüñàí áºãººä
Òýð ÿìàãò îäîî ÷è ìºí þì.
Óðüä öàãèéí õî¸ð õ¿¿ íü
Àëòàí ãàðò áà Àëòàíãýðýëò
Òýð ÿìàãò ̺íãºí îõüò, ̺íãºíãýðýëò õýìýýí
Áè áýýð òýð öàãò ýø ¿ç¿¿ëñýí áîëîé.
Òýäãýýð îëîí íºõºä ¿¿íèéã ñîíñîîä
Á¿ãäýýð áîäèéí ñýòãýëèéã ¿¿ñãýâ.
Îäîî, èðýýä¿é öàã íóãóóäàä
¯ðãýëæèä íàìèí÷èëãà ¿¿íèéã ¿éëäýãò¿í
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Өíãөðñөí, èðýýäүé, ýäүãýý öàãò çàëàðñàí Үíýíõүү òөãññөí áóðõàíû îðîí
áүãäèéã ìàãòñàí“ õýìýýõ äîëäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
VIII á¿ëýã: Àëòàò íýðò òîãòîîë (òàðíè ).
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð íºõäèéí äóíäààñ áîäüñàäâà ìàõàñàäâà
Àìãàëàí îðøèã÷-ä èéí õýìýýí çàðëèãëàâ: “ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, ‘Àëòàò’ õýìýýõ òîãòîîë
¿¿íèéã àëèí ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèí õýí íýãýí áýýð ºíãºðñºí, èðýýä¿é,
îäîî öàãèéí áóðõàí á¿ãäèéã èëòýä òàõèõ õèéãýýä õ¿íäëýí ¿éëäýõèéã õ¿ññýíýýð
ñýòãýëäýý õàäãàëàí áàðüæ ¿éëäýýðýé. Òýð þóíû òóëä õýìýýâýýñ ýíýõ¿¿ òîãòîîë íü
ºíãºðñºí, èðýýä¿é, îäîî öàãèéí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí á¿ãäèéí ýõ ìºíèé òóëä þì.
Ýíýõ¿¿ òîãòîîëûã ñýòãýëäýý áàðèâààñ áóÿíû ÷óóëãàí àãóó èõýýð àðâèäàõ áîëíî.
ªíãºðñºí öàãèéí õýìæýýëøã¿é ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäàä áóÿíû ¿íäñèéã ¿¿ñãýã÷ íàð
áàðèõ áà õàäãàëàõ áîëîé. Øàãøààáàä íýí àðèóí ýñ äîðîéòñîí õèéãýýä ãýì ¿ã¿é íàð
íîìûí òèéí òîî ìàøèä ã¿íçãèé ¿¿íä îðæ ÷àäàõ áîëîé.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð çàðëèãëàâ: “Òîãòîîë òàðíèéã á¿òýýõ çàí ¿éëèéí óðüä íü
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí õèéãýýä áîäüñàäâûí àëäàð ýäãýýðèé㠺㿿ëýí íýãýí ¿ç¿¿ðò
ñýòãýëýýð ìºð㺺ä òýãýýä òàðíè ¿¿íèéã óíøèæ ¿éëäýýðýé.”
“Àðâàí ç¿ãèéí áóðõàí á¿ãäýä ìºðãºì¿é. Áîäüñàäâà ìàõàñàäâà íàðò ìºðãºì¿é. Øàðâàãà,
áðàäèãàáóä áà õóòàãò á¿ãäýä ìºðãºì¿é. Øàãæàìóíè áóðõàíä ìºðãºì¿é. Ç¿¿í ç¿ãèéí
Ìèíò¿ãâà áóðõàíä ìºðãºì¿é. ªìíº ç¿ãèéí Èõ ýðäýíèéí îõü áóðõàíä ìºðãºì¿é. Áàðóóí
ç¿ãèéí Õýìæýýëøã¿é ãýðýëò áóðõàíä ìºðãºì¿é. Õîéä ç¿ãèéí Õýíãýðýãèéí äóóíû õààí
áóðõàíä ìºðãºì¿é. Äýýä ç¿ãèéí Óóæèì öîã áóðõàíä ìºðãºì¿é. Äîîä ç¿ãèéí ¯çýãäýë
äýýäèéí öîã áóðõàíä ìºðãºì¿é. Èõ ýðäýíèéí ç¿ðõ áóðõàíä ìºðãºì¿é. Á¿õýíä ãýðýëòýã÷
áóðõàíä ìºðãºì¿é. Á¿õýíä ¿çýãäýã÷ áóðõàíä ìºðãºì¿é. Õ¿æèéí äýýäèéã äàâõàðëàñíû
õààí áóðõàíä ìºðãºì¿é. Öýöãèéí äýýä áóðõàíä ìºðãºì¿é. Òýãø áîëãîîã÷ áóðõàíä
ìºðãºì¿é. Èõ ýðäýíèéí ¿ñíýðò áóðõàíä ìºðãºì¿é. Èõ ýðäýíèéí äýýä áóðõàíä ìºðãºì¿é.
Èõ ýðäýíèéí ãýðýë áóðõàíä ìºðãºì¿é. Õèðã¿é ãýðýë ¿çýãäýë áóðõàíä ìºðãºì¿é.
Ñàìáààãààð áàéãóóëàí òààëàã÷ áóðõàíä ìºðãºì¿é. Ñàðíû ãýðýë íýí àðèóí àëäàðûí
53
îõèéí õààí áóðõàíä ìºðãºì¿é. Öýöýã ãýðýë áàéãóóëàã÷ áóðõàíä ìºðãºì¿é. Ãýðýë
ãýãýýíèé õààí áóðõàíä ìºðãºì¿é. Áóÿíû ãýðýë õèð ¿ã¿é àëäàðûí õààí áóðõàíä
ìºðãºì¿é. Ìýëìèéãýýðýý áîëãîîã÷èéí ýðõò ¿ë àéã÷ áóðõàíä ìºðãºì¿é. Àéìøèã ¿ã¿éí
àëäàð áóðõàíä ìºðãºì¿é. Ìàø äýýä õààí áóðõàíä ìºðãºì¿é. Æàíðàéñèã áîäüñàäâà
ìàõàñàäâàä ìºðãºì¿é. Ñàÿè íÿíáóó áîäüñàäâà ìàõàñàäâàä ìºðãºì¿é. Íàìõàé íÿíáóó
áîäüñàäâà ìàõàñàäâàä ìºðãºì¿é. Ìàíæóøðè áîäüñàäâà ìàõàñàäâàä ìºðãºì¿é.
Âàæðàïàíè áîäüñàäâà ìàõàñàäâàä ìºðãºì¿é. ÿíäñàìáóó áîäüñàäâà ìàõàñàäâàä
ìºðãºì¿é. Áàðàãäàøã¿é îþóíò áîäüñàäâà ìàõàñàäâàä ìºðãºì¿é. Èõ õ¿÷èéã îëñîí
áîäüñàäâà ìàõàñàäâàä ìºðãºì¿é. Ìàéòðåÿà áîäüñàäâà ìàõàñàäâàä ìºðãºì¿é. Ñàéí
îþóíò áîäüñàäâà ìàõàñàäâàä ìºðãºì¿é “.
Òýäãýýðò ìºð㺺ä òîãòîîë ¿¿íèéã óíøèæ ¿éëäýýðýé:
ÍÀÌÓ ÐÀÄÍÀ ÒÐÀßÀßÀ ÒÀÄßÀÒÀ ÃÓÄÈ ÃÓÄÈÍÈ È ÌÈ ÐÈÄÎ ÃÝ ÕÀ ÍÈ È ÌÈ
ÐÈÍÈ È ÐÈ ÑÂÀÕÀ”
Òýãýýä Áóðõàí áàãø áýýð áîäüñàäâà Àìãàëàí îðøèã÷-ä çàðëèãëàâ: “Ýíý òîãòîîë íü
ãóðâàí öàãèéí áóðõàäûí ýõ ìºí òóë ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèí õýí íýãýí
òîãòîîë ¿¿íèéã õàäãàëàõ õèéãýýä áàðèâààñ áóÿíû ÷óóëãàí õýìæýýëøã¿é, æèøèøã¿é
àðâèæèõ áîëíî. Òîîëøã¿é áóðõàäàä õ¿íäýòãýë õèéãýýä òàõèë, ºðãºë, ñàéøààëûã
¿éëäñýí áîëíî. Òýäãýýð áóðõàä ÷ äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä òýäãýýðèéã ýø
áîøãèéã ¿ç¿¿ëýõ áîëíî. Àìãàëàí îðøèã÷îî, õýí íýãýí òîãòîîë òàðíè ¿¿íèéã õàäãàëàã÷
òýð áýýð õóâöàñ õèéãýýä ºäðèéí çîîã, èõ ýðäýíý, îëîíòàà ñîíñîõ õèéãýýä ìýðãýí, ºâ÷èí
¿ã¿é óðò íàñòàé òýðã¿¿òíèéã ñýòãýë÷ëýí îëîîä áóÿí íü ìàøèä îëíîîð àðâèæìóé. Þó
õèéãýýä þó õ¿ññýí òýð õèéãýýä òýä á¿ãä á¿òýõ áîëíî. Àìãàëàíòàé îðøîîä òàðíè ¿¿íèéã
ñýòãýëäýý õàäãàëàõ õèéãýýä áàðèâààñ äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã îëîõûã õ¿ðòýë
¿ðãýëæèä áîäüñàäâà Àëòàí õîò óóë õèéãýýä Ìàéäàð áîäüñàäâà, Äàëàé áîäüñàäâà,
Á¿õýíä ìýëìèéãýýð áîëãîîã÷èéí ýðõò áàÿëàã áîäüñàäâà, Ìàíçóøèð áîäüñàäâà, Èõ
áèíãàëà áîäüñàäâà òýðã¿¿òýí ëóãàà õàìò îðøîîä áîäüñàäâà òýäãýýð áýýð ñàõèí ¿éëäýõ
áîëîé.
“Àìãàëàí îðøèã÷îî, ýíýõ¿¿ òîãòîîëûã á¿òýýõ çàí ¿éë íü ýíý õýìýýí ìýäýæ ¿éëä.
Àíõëàí óðèëãà òàðíèéã íýã ò¿ì íàéìàí òîîã ä¿¿ðòýë óíøèæ á¿òýýí ¿éëäýõ áîëíî. Äàðàà
íü àãëàã çýë¿¿ä áàéøèíãèéí äîòîð õîò ìàíäàëûã õèéãýýä àðâàí çóðãààíû ºäºð óãààë
¿éëäýæ øèíý õóâöàñ ºìñººä õ¿æ, öýöýã, îëîí ÿíçûí àìíû èäýý òýðã¿¿òíýýð òàõèë
ºðãºæ, õîò ìàíäàëûí äîòîð ñóóãààä, ýõëýýä óðüä ºã¿¿ëñýí áóðõàä áîëîí áîäüñàäâà
íàðûí àëäàðû㠺㿿ëýýä, áèøðýíã¿éãýýð ìºðãºõ õèéãýýä í¿ãýë õèëýíöýý íàìèí÷ëààä,
áàðóóí ºâä㺺 ãàçàðò ñºõðººä, òýðõ¿¿ òàðíèéã íýã ìÿíãà íàéìàí òîîã ä¿¿ðòýë óíøèíà.
Òýãýýä áèåý öýõ áîëãîí ñóóãààä þó õ¿ññýí ò¿¿íèéãýý ñàíààíäàà áîäîîðîé. Íàð óðãàõààñ
ºìíº õîò ìàíäàëûí äîòîð àðèóí àìíû èäýýã íýã ñóóäàë äýýð èäíý. Èéíõ¿¿ àðâàí òàâ
õîíîã áîëîîä ñàÿ õîò ìàíäàëûí äîòðîîñ ãàðàõ áºãººä õ¿ì¿¿í òýð íü áóÿí áîëîí ñ¿ð õ¿÷
ñàíààíä áàãòàøã¿é ëóãàà òºãºëäºð áîëæ, ñàíàñàí ñàíàà á¿ãä á¿ðýí ã¿éöýõ áîëíî.
Õýðâýý ñàíàà ýñ á¿òýõíýý ÷ õîò ìàíäàë òýíä ñóóâààñ ñàíàà á¿ðýí ã¿éöýõ áîëîõ ó÷ðààñ
òýðíýýñ õîéø ÷ ¿ðãýëæèä äàãàí äóðüäàæ ¿éëäýýðýé.”
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Àëòàò õýìýýõ íýðò òîãòîîë “ õýìýýõ íàéìäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
IX á¿ëýã: Õîîñîí ÷àíàð
Áóðõàí áàãø òýðõ¿¿ òîãòîîëûã çàðëèãëàæ äóóñààä ìºí áàñ òýð öàãò áîäüñàäâà
ìàõàñàäâà íàð áà òýíãýð, õ¿í òýðã¿¿òýé õóðñàí íºõºä òýäãýýðò òóñëàõ õèéãýýä àìãàëàíä
õ¿ðãýõèéí òóë ¿íýìëýõ¿é ¿íýí õîîñîí ÷àíàðûã ¿ç¿¿ëñýí ø¿ëýã ýäãýýðèéã çàðëèãëàâàé:
Õîñã¿é ãàéõàìøèãò áóñàä ñóäðóóäàä
54
Õîîñîí ÷àíàðûã äýëãýðýíã¿é íîìëîñîí òóë
Õàðèí ñóäðûí äýýä Àëòàíãýðýë ¿¿íä
Õîîñîí ÷àíàðûã òîâ÷õîí òºäèé íîìëî¸.
Óõààí º÷¿¿õýí àìüòàä íýí ìóíõàðñàí òóë
Óõàæ þìñ á¿ãäèéã ìýäýæ ¿ë ÷àäìóé.
Ó÷èð èéìèéí òóë ñóäðûí äýýä ¿¿íä
¯íýìëýõ¿é õîîñîí ÷àíàðûã òîâ÷ òºäèé íîìëî¸.
Àìüòàí á¿ãä õîæèì ìýäýõ áîëîõ
Èðýýä¿éí òýäýíä íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëèéí ýðõýýð,
Àðãà ¸ñ øàëòãààí áóñàä á¿ãäýýð
Ýðõò äýýä ñóäàð ¿¿íèéã íîìëî¸.
Ýíýõ¿¿ áèå íü õîîñîí õîò ìýò áºãººä
Ýðõòýí¿¿ä íü öýðýã äýýðýì÷èí õóëãàé÷ àäèë
Õàìàã á¿ãä íýãýí áàëãàñàíä îðøèâ÷
Õàðèëöàí áèå áèåíýý íýí ¿ë ìýäìîé.
Í¿äíèé ýðõòýí ºí㺠ä¿ðñýíä øîõîîðõîæ,
×èõíèé ýðõòýí äóóã íýí ñîíñîíî.
Õàìðûí ýðõòýí ýëäýâ ¿íýðò òà÷ààæ,
Õýëíèé ýðõòýí ¿ðãýëæèä àìòàíä òàøóóðíà.
Áèåíèé ýðõòýí õ¿ðýëöýõ¿éí òóëä ã¿éæ,
Ñýòãýëèéí ýðõòýí þìñûã íýí àæèãëàíà.
Ýäãýýð çóðãààí ýðõòýí ÿíàãø ÷àíàãø
ªºð ººðèéí îðîíäîî ìàøèä îðæ ¿éëäýíý.
Äîòîîä ñýòãýë íü èëáý ìýò õºäëºõ -
Òýäãýýð çóðãààí ýðõòýí îðíûã íýí ìýäðýõ -
Õîîñîí òîñãîíä õýí íýãýí ã¿éõ õèéãýýä
Õóëãàé÷ äýýðýì÷èí öýðã¿¿ä îðøèõ ìýò.
ßìàð ìýòýýð ìýäðýõ çóðãààí îðîíä îðøèõ áºãººä
Ýðõòýíèé ÿâäëûí îðíóóäûã ÷ ìàøèä ìýäýõ;
Òýð ìýò ñýòãýë íü îðîí, îðøèõ ñýëò õèéãýýä
Ýðõòýíèé ÿâäëûí îðíóóäûã ÷ ìàøèä ìýäì¿é.
Àëèâàà ä¿ðñ, äóó ìºí ¿íýð õèéãýýä
Àìò õ¿ðýëöýõ¿é áàñ ìýäëèéí îðîí þìñ,
Àëèí çóðãààí ýðõòýí á¿ãäýä áèäíèé ñýòãýë,
Àâòàæ ýðõýíä îðñîí ìýò õºäëºõ áîëíî.
Ýðõòýí àëèí õààíà îðøèí áóé
Ýðõòýí òýð íü ìýäëèéí ìºí ÷àíàðòàé
Ýíý áèå íü õºäëºõ ¿ã¿é, ¿éëäâýð ¿ã¿é áà,
Ýöýñòýý øèìã¿é øàëòãààíààñ ãàðñàí ìºí.
¯íýìëýõ¿é áóñ áîäîë ñýòãýëýýñ ãàðñàí,
¯éëèéí ýíä¿¿ðýãò õîîñîí áàëãàñ ìýò.
¯¿ñãýã÷ øîðîî, ãàë, óñ, õèéí¿¿ä
ªºð ººð ç¿ãèéí áàëãàñàíä îðøèíî.
¯ëãýðëýâýýñ õîðò ìîãîéíóóä íýã ¿¿ðýíä öóãëàâààñ,
¯ðãýëæèä õàðèëöàí ¿ë çîõèëäîõ ìýò.
¯çòýë ìàõáîäûí äºðâºí ìîãîé òýäãýýð íü ÷
Õî¸ð íü ººäºº, õî¸ð íü óðóó òýì¿¿ëìîé.
55
ĺðâºí ç¿ã çîâõèñò õî¸ð õî¸ð áºãººä
ĺðâºí ìàõáîäûí ìîãîé òýä ýâäðýõ áîëíî.
Øîðîîí ìîãîé áà óñíû ìîãîé õî¸ð,
Øóóä äîîø ñóâèðàí áàðàãäàõ áîëíî.
Ãàëûí ìîãîé áà õèéí ìîãîé õî¸ð,
Ãàðöààã¿é äýýø îãòîðãóéä îäîõ ìºí.
Óðüä ¿éëäñýí ¿éë òýäãýýðèéí ýðõýýð
Óõàìñàð, ñ¿íñ á¿ãä îðíîîñîî ÿâìîé.
Òýíãýð, õ¿í, ãóðâàí ìóó çàÿà çýðýã
Òýð ìýò ¿éëäñýí ¿éëèéí ñàíñàðò òºðì¿é.
Áàäãàíà, õèé, øàð íü áàðàãäàõ áîëáîîñ,
Áààñ, øýýñ, Ẻëæñººð áèå íü ä¿¿ð÷,
Õýí ÷ ¿ë áàÿñàõ õîðõîéí öîãöîñ áîëæ,
Õ¿¿ðèéí äîòîð îðõèãäîæ ìîä ìýò õàòíà.
Îõèí òýíãýð ÷è áýýð ýäãýýð æàì ¸ñûã õàð.
Îð÷ëîí ýíä àìüòàí õýí íýãýí áàéõíàà ÷,
Þìñ ¿çýãäýë òýä á¿ãä õîîñîí ÷àíàðòàé.
Ìóíõàã ñýòãýëèéí øàëòãààíààñ ãàðñàí ìºí þì.
Èõ ìàõáîä ýäãýýð íü èõýýñ ãàðàõ áóñ,
¯ë ãàðàõààñ ãàðñàí, ãàðàõ íü ¿ã¿é áîëîé.
Àëèíû òóë ãàðñàí ÷ áóñ, ýñ ãàðñàí ÷ áóñ
Òèéìèéí òóë èõ ìàõáîä õýìýýí áè ºã¿¿ëñýí.
Áàéãàà áóñ áà, õýçýý ÷ áàéãàà áóñ.
Ìóíõàã ñýòãýëèéí øàëòãààíààñ ãàðñàí ìºí.
Ìóíõàã ýíý íü áàéãàà áóñ áºãººä
Òèéìýýñ áè ìóíõàã ¿¿íèéã íîìëîñîí.
Õóðàí ¿éëäñýí, òèéí ìýäýë, íýð, ä¿ðñ ñýëò
Õàìàã òºðºí ò¿ãýõ¿é, õ¿ðýëöýõ¿é, ìýäðýõ¿é õèéãýýä
Òà÷ààõóé, õ¿ñýõ¿é ò¿¿í÷ëýí ñàíñàð õèéãýýä
Òºðºõ, õºãøðºõ, ¿õýõ ãàñëàí õîðëîë á¿ãä
Îð÷ëîíãèéí çîâëîí ñàíàà ñýòãýëä áàãòàøã¿é
Îð÷ëîíãèéí õ¿ðä ÿìàð ìýò îðøñîí á¿ãä
Ýñ ãàðñàíààñ ãàðñàí áà ¿ë ãàðñàí õèéãýýä
¨ñ áóñûí ñýòãýëýýð íýí àæèãëàõ õèéãýýä
Áè-ä áàðèõ ¿çëèéã òàñàëæ ¿éëä;
Áèëã¿¿íèé èëäýýð íèñâàíèñûí òîðûã òàñàë;
Ãóòàìøãèéí îðîíä õîîñîí áîëîõûã ¿ç;
Ãýãýýðëèéí ýðäýì àãóó èõèéã ìýäýæ ¿éëä.
Ðàøààíû èõ õîòûí ¿¿äèéã ÷ áè íýýì¿é
Ðàøààíû äóñëûí ñàâûã ÷ á¿õýíä ¿ç¿¿ëì¿é.
Ðàøààíû èõ õîò ò¿¿íä áè îðìóé.
Ðàøààíû äóñëàà𠺺ðèé㺺 áè öýíã¿¿ëì¿é.
Äýýä íîìûí èõ õýíãýðãèéã áè äýëäì¿é.
Äýýä íîìûí öàãààí ëàâàéã ÷ áè ¿ëýýì¿é.
Äýýä íîìûí çóëûã áè áàäðààìóé.
Äýýä íîìûí õóðûã áè áóóëãàìóé.
56
Íèñâàíèñûí äàéñíû ÷óóëãàíûã áè ÿëíà.
Íîìûí äóàç äýýäèéã áè ºðãºíº.
Ãóòàìøèãò îð÷ëîíãèéí äàëàéãààñ àìüòíûã ìàøèä ãýòýëãýæ,
Ãóðâàí ìóó çàÿàíû ìºð¿¿äèéã áè õààìóé.
ªºäã¿é íèñâàíèñûí ãàëààð ýíýëñýí àìüòàä,
ªìºã ñàäàí ¿ã¿é, ø¿òýýí ¿ã¿é áîëñîí á¿ãäèéã
Àìüòàä íèñâàíèñûí ãàëààð ýíýëñýíèéã àìèðëóóëæ,
Ðàøààíû ñýð¿¿í äóñëààð öýíã¿¿ëæ áè ¿éëäì¿é.
Ñýòãýøã¿é îëîí ãàëâûí òýðòýýãýýñ áè,
Ñàíààíä áàãòàøã¿é îëîí ñàðòâààõèéã òàõèí ¿éëäýæ,
Íîìûí ëàãøèí ò¿¿íèéã á¿ðíýý ýðýí õàéæ,
Íîìõîí æóðàìò ÿâäëààð áîäèéí òóëä õè÷ýýâ.
Ãàð, íүä, õºëºº áîëîí
Ãèø¿¿íèé äýýä áà үçýñãýëýíò îõèí, õөâãүүíýý,
Ýä, ýðäýíý, ñóâäàí ÷èìýã áà àëò,
Ýëäýâ èõ ýðäýíý, áèíäýðúÿà á¿õíèéã ºðãºñºí.
Îëîí ìÿíãàí íàéëçóóð ìîä á¿ãäèéã
ªâñ íîãîî óðãàìàë á¿ãäèéã
Îé öýöýðëýã áà øèìò ãàçðààñ
Óðãàñàí á¿ãäèéã òàñëàí õóìèàä,
Òýä á¿ãäèéã íóõëàí áóòàëæ
Òóí íàðèéí òîîñ ìýò áîëãîæ
Îãòîðãóéí õîò ìàíäàë õýäèé òºäèéä
¯éðìýãèéí öîãöûã õóðààí öîãöëîîæ
¯¿íèéã ãóðâàí õóâü õóâààæ ÷àäìóé.
Ãàçàðò áàéãàà òîîñîíöîð á¿ãä
Ãóðâàí ìÿíãàí åðòºíö á¿ãäèéí
Òîîñíû îðîí ñàíààíä áàãòàøã¿é.
Àìüòàí á¿ãäèéí ìýäýë àëèí
Ò¿¿íèéã íýãýí àìüòàí áîëãîæ
Àëèâàà ìýäýë ò¿¿ãýýð òîîñíóóäûí
¯éðìýãèéã òîîëæ ¿éëäýõ àâààñ,
Á¿õ àìüòäààñ ¿ëýìæ èë¿¿
Áèëèã óõààí òºãºëäºð õ¿ì¿¿ñ áýýð
Á¿ãäèéã òîîëæ ÷àäàõ áàéõíàà ÷
Áóðõàíû óõààíûã ¿ë ÷àäìóé.
Îíöãîé èõ ÷àäàã÷èéí áèëã¿¿í
¯òýð ò¿ðãýí ñýòãýõ áîëîâ÷
Îëîí ãîëäè ãàëàâûí òóðø
Àëèíä ÷ òîîëæ ¿ë ÷àäìóé.
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Õîîñîí ÷àíàð“ õýìýýõ åñä¿ãýýð á¿ëýã áîëîé.
* * *
X á¿ëýã: Õîîñîí ÷àíàðò øүòýæ ñàíààãàà áүðýí ãүéöýýõ
57
Òýãýýä Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ ýðäýíý íýðò îõèí òýíãýð ìàøèä ã¿íçãèé íîì àéëäâàð
ò¿¿íèéã ñîíñîîä áàÿñàë áèøðýë òºðæ, õóðñàí íºõºä ò¿¿íèé äîòðîîñ ñóóäëààñàà
áîñîîä, íîìò õóâöñûã íýã ìºðºí人 áóóëãàæ, áàðóóí ºâä㺺 ãàçàðò õàòãàæ, ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàí õààíà áóé òýð ç¿ãò àëãàà õàâñðàí ñºã人ä, ã¿íçãèé ñóðãààë ¿¿íèéã ÿìàð
ìýò áÿñàëãàõûã àñóóõûí òóë áóðõàí áàãøèä èéí ø¿ëýãëýí àéëòãàâ:
Õî¸ð õºëòºíèé ýðõýì ÿëãóóëñàí,
Õîðâîî åðòºíö á¿õíèéã ãèéã¿¿ëýã÷,
Áîäèéí çàìíàë ¿íýíõ¿¿ ¸ñûã
Áèäýíä íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð íîìëîí ñî¸ðõ.
ßçãóóðûí îõèí òýíãýðò: “×àìä ýðãýëçýý þó áàéíà, àñóóõ ç¿éëýý àéëòãàõòóí. Ñàéòàð
ÿëãàí íîìëîæ ¿éëäüå” õýìýýí çàðëèãëàâ.
Òýãýýä ßçãóóðûí îõèí òýíãýð áýýð áóðõàí áàãøèä äàõèí èéí àéëòãàâ:
ªºð áîëîí áóñäàä òóñëàõûí òóë
Èõ áîäüñàäâà íàð á¿ãäýýð
Îð÷ëîí áîëîí íèðâààíààñ õàãàöñàí
Áîäèéí ÿâäëûã õýðõýí ¿éëääýã âý?
õýìýýõ¿éä Áóðõàí áàãø áýýð ÿçãóóðûí îõèí òýíãýðò èéí õýìýýí çàðëèãëàâ: “Îõèí
òýíãýðýý íîìûí ÷àíàðò îðøîîä áîäèéí ÿâäàëä õè÷ýýñíýýð òýãø ÿìàãòàä øàìäàæ
¿éëäýýðýé.”
Òèéí çàðëèãëàõàä ÿçãóóðûí îõèí òýíãýð áýýð áóðõàí áàãøèä èéíõ¿¿ àéëòãàâ: “Àðèóí
ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õýðõýí íîìûí ÷àíàðò îðøîîä áîäèéí ÿâäàëä õè÷ýýõ
õèéãýýä òýãø ÿìàãòàä øàìäàæ ¿éëäýõ âý?”
Áóðõàí áàãø çàðëèãëàâ: “Îõèí òýíãýðýý, òýð íü òàâàí öîãöîñûã íîìûí ÷àíàð õýìýýí
íýðèéäñýí áºãººä íîìûí ÷àíàð íü òàâàí öîãöîñ ÿìàãò áîëîé. Òàâàí öîãöîñ íü ÷
ºã¿¿ëøã¿é, òàâàí öîãöîñ áóñ íü ÷ ºã¿¿ëøã¿é áºãººä íîìûí ÷àíàð òýð íü òàâàí öîãöîñ
ìºí áîëáîîñ òàñðàõûí õÿçãààðò óíàìóé. Õýðâýý òàâàí öîãöñîîñ òóñäàà ãýæ ¿çâýýñ
ìºíõèéí õÿçãààðò óíàõ áîëíî. Õî¸ð áýëýã õàãàöñàí, õî¸ð õÿçãààðò ¿ë îðøñîí, ¿çýë ¿ã¿é,
¿çýãäýõ¿¿íýýñ õýòýðñýí íýð áà áýëýã ¿ã¿é òýð íü íîìûí ÷àíàð õýìýýí ºã¿¿ëñýí þì.
ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òàâàí öîãöñûã íîìûí ÷àíàðò õýðõýí íýðèéäýâ õýìýýâýýñ òàâàí
öîãöîñ òýð íü óã áà øàëòãààíààð ýñ ¿¿ññýí áºãººä òýð íü ÷ õýðâýý óã õèéãýýä
øàëòãààíààñ òºðñºí ìºí áîëáîîñ òºðñºíөөñ òºðºâ ¿¿, ýñ òºðñºíөөñ òºðºâ ¿¿ õýìýýíý.
Õýðâýý òºðñºíөөñ òºð⺺ñ óã õèéãýýä øàëòãààí ÷ õýðýãã¿é. Õýðâýý ýñ òºðñºíөөñ òºð⺺ñ
òºðºõ ¿ã¿é áîëíî. Òýð ÿìàð ó÷ðààñ õýìýýâýýñ, àëèâàà ýñ òºðñºí þìñ íü ýñ îðøèõ ìºí
òóë íýð ¿ã¿é, áýëýã ¿ã¿é, ìýäýõ, æèøèõ, ¿ëãýðëýõýýð ºã¿¿ëøã¿é áºãººä óã õèéãýýä
øàëòãààíààð ¿¿ñãýãäýõ¿¿í áóñ áîëîé. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, ¿ëãýðëýâýýñ õýíãýðãèéí
äóó íü ìîä áà øèð, ãàðûí õºäºë㺺íä ø¿òýýä äóó ãàðñàí ìºí áîëîâ÷ õýíãýðãèéí äóó òýð
íü ºíãºðñºíä ÷ õîîñîí, èðýýä¿éä ÷ õîîñîí, îäîî îðøèõ íü ÷ õîîñîí áºãººä òýðõ¿¿
õýíãýðãèéí äóó íü ìîäíîîñ ãàðààã¿é, øèð áà ãàðûí õºäºëãººíººñ ÷ ãàðààã¿é, ãóðâàí
öàãò ¿ë ¿¿ññýí òóë ýñ òºðñºí áºãººä àëèâàà ýñ òºðñºí òýð íü ¿ë ýâäðýõ ìºí. Àëèâàà ¿ë
ýâäðýõ òýð íü õààíààñ ÷ ¿ë èðì¿é. Õààíààñ ÷ ¿ë èðýõ òýð íü õààøàà ÷ ¿ë îäìóé.
Õààøàà ÷ ¿ë îäîõ òýð íü ìºíõðºõ áîëîí òàñðàõ áóñ òóë, íýãäìýë ÷ áèø, òóñ òóñäàà ÷
áèø áîëîé. Ò¿¿íèé ó÷èð þó õýìýýâýýñ, õýðâýý íýãäìýë ìºí áîëáîîñ íîìûí ÷àíàðààñ
òóñäàà áèø áîëîõ òóë ýãýë æèðèéí òºðºëõòºí¿¿ä ÷ ¿íýìëýõ¿é ¿íýíèéã èëòýä ìýäýð÷,
ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí äýýä àìãàëàíã îëîõ áîëíî. Ãýòýë òèéì áóñ ó÷ðààñ òýð íýãäìýë áèø
þì. Õýðâýý òýð òóñ òóñäàà ìºí áîëáîîñ áóðõàí áà áîäüñàäâà íàðûí îíîæ ìýäñýí íü ÷
çºâõºí áýëýã ò¿¿íèéã áàðüñàí ìºí áîëîõ òóë íýí ãýòëýõ íü ÷ ¿ë áîëîõ áºãººä
íèñâàíèñûí õ¿ëýýñíýýñ ¿ë õàãàöàõ ó÷ðààñ äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä èëòýä ¿ë
ãýãýýðñýí áîëíî. Òýð ÿìàð ó÷ðààñ õýìýýâýýñ, õóòàãò íàð íü õóðàí ¿éëäñýí õèéãýýä
õóðàí ýñ ¿éëäñýí õî¸ð ¿íýìëýõ¿é ìºí ÷àíàðò íýãäìýë òóë, òóñ òóñäàà áèø áîëîé. Òèéì
ó÷ðààñ òàâàí öîãöîñ òýð íü îðøèí áàéãàà ÷ áèø, ýñ îðøèõóé ÷ áèø, óã õèéãýýä
58
øàëòãààíààð ¿¿ññýí ÷ áèø, óã õèéãýýä øàëòãààí ¿ã¿éãýýð ¿¿ññýí ÷ áèø, ¿ãýýð îíîæ ¿ë
ºã¿¿ëýãäýõ, íýð áà áýëýã ¿ã¿é, óã áà øàëòãààí ¿ã¿é, ¿ëãýðýýð ¿ç¿¿ëøã¿é, ýõýí àäàã ¿ã¿é,
ººðèéí àÿíäàà õîîñîí. Ó÷èð үүíèéã íü õóòàãò íàð áýýð áîëãîîí ¿éëäñýí ìºí áºãººä өөð
áóñäûí ìýäëèéí îðîí áèø þì. Òèéìýýñ òàâàí öîãöñûã íîìûí ÷àíàðò ¿ç¿¿ëñýí áîëîé.
Áàñ ÿçãóóðûí îõèí òýíãýðýý! Àëèâàà ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèí õýí íýãýí
áýýð äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäü ¿íýìëýõ¿é õèéãýýä ÿíàãóóõ, áóñàä áà áóñàä áóñ
õýìýýí ¿çäýã òýð íü æèøèõýä áýðõòýé áºãººä õóòàãò áîëîí ýãýë òºðºëõòºíèé ìýäëèéí
îðîí íü íýãäìýë áîëîí òóñ òóñûí ìºí ÷àíàð áèø áºãººä ÿíàãóóõèéã ÷ ¿ë òýâ÷èæ,
¿íýìëýõ¿éãýýñ ÷ ¿ë õàãàöàõ òýð íü íîìûí ÷àíàðò îðøñîí áîäüñàäûí ÿâäàëä õè÷ýýñýí
ìºí.”
Òýð öàãò áóðõàí áàãø èéí çàðëèãëàñàí õèéãýýä, ßçãóóðûí îõèí òýíãýð òýð ìàøèä
áàÿñàí ñýòãýëèéí àìãàëàí òºðººä ñóóäëààñàà áîñîæ, îðîéãîîðîî ìºð㺺ä, äýýä
õóâöñûã íýã ìºðºí人 áóóëãààä, áàðóóí õºëºº ãàçàðò ñºõðººä, àëãàà õàâñðàí áºõèéæ
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “Áóðõàí áàãøàà, ÿìàð ìýò ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áýýð çàðëèãëàñàí áîäüñàäâûí ÿâäàë ò¿¿íä áè øàìäàí ñóðàëöìóé.”
̺í òýð ¿åä õóðñàí íºõäèéí äóíä ñóóæ áàéñàí “Òýñýøã¿é” åðòºíöèéí ýçýí Èõ Ýñðýí
òýðáýýð ÿçãóóðûí îõèí òýíãýð Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ ýðäýíýýñ èéíõ¿¿ àñóóâ: “Îõèí
òýíãýðýý, á¿òýýõýä ìàøèä áýðõòýé áîäüñàäûí ÿâäàëä ÷è õýðõýí áÿñàëãàæ ýðõèéã
îëîâ?”
Ò¿¿íèé õàðèóä ÿçãóóðûí îõèí òýíãýð áýýð Èõ Ýñðýí òýíãýðò èéí ºã¿¿ëýâ: “Ýñðýíãèéí èõ
õààíòààí, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð ÿìàð ìýò çàðëèãëàñàí òýðõ¿¿ óòãà íü ìàøèä ã¿íçãèé
ó÷ðààñ ýãýë òºðºëõòºí á¿ãä ò¿¿íèé óòãûã ¿ë ìýäýõ áºãººä õóòàãò íàðûí ìýäëèéí îðîí
ó÷ðààñ õàìãààñ íàðèéí ìýäýõýä áýðõòýé áîëîé. Áè ýíý íîìûã áÿñàëãàæ àìãàëàí
îðøèõóéã îëñîí áèëýý. Õýðâýý ýíýõ¿¿ ¿ã ¿íýí áîëáîîñ, òàâàí öºâ¿¿í öàãèéí ýäãýýð
åðòºíöèéí õýìæýýëøã¿é, òîîëøã¿é, æèøèøã¿é àìüòàí òýäãýýð á¿ãä àëòàí ºíãºòýé
áîëîîä ãó÷èí õî¸ð áýëãý òºãºëäºð, ýðýãòýé ÷ áóñ, ýìýãòýé ÷ áóñ ÿìàãò áîëîîä èõ
ýðäýíèéí öýöãýí ñóóäàëä ñóóæ, õýìæýýëøã¿é àìãàëàíã ýäëýõ õèéãýýä òýíãýðèéí
ãàéõàìøèãò öýöãèéí õóð áóóæ, òýíãýðèéí ÿðóó àÿëãóó áà öîõèóð ÷àâõäàñã¿é ººðºº
ãàðñàí õºãæìèéí òàõèë òýð áүãäýýð òºãºëäºð áîëîõòóí” õýìýýí ºã¿¿ëñýí äàðóéä òàâàí
öºâ¿¿í öàãèéí åðòºíöèéí îðîí á¿ãäýä àìüòàí õýäèé ÷èíýý áàéãàà òýäãýýð á¿ãä àëòàí
ºíãºòýé, èõ òºðºëõòºíèé áýëãý òºãºëäºð, ýðýãòýé ÷ áóñ, ýìýãòýé ÷ áóñ áîëîîä èõ
ýðäýíèéí öýöãýí ñóóäàëä ñóóæ, õýìæýýëøã¿é àìãàëàíã ýäëýõ áîëîâ. Àäèëòãàâààñ,
“Áóñäûí õóâèëãààíûã ýðõýíä ¿éëäýã÷” õýìýýõ òýíãýðèéí ñýòãýøã¿é õàðøèä ìóó çàÿà
á¿ãä ¿ã¿é áîëæ ýëäýâ ÿíçûí èõ ýðäýíèéí ãàëáèðâàñàí ìîä öýöãýëæ, äîëîîí ÿíçûí èõ
ýðäýíèéí öýöãýýð åðòºíöèéí îðîí ò¿ãýæ, äîëîîí èõ ýðäýíý õèéãýýä òýíãýðèéí öýöãèéí
õóð áóóæ, ýëäýâ ÿíçûí òýíãýðèéí õºãæìèéã ñîíñîí öýíãýæ ñóóõ ìýò áîëîâ. Òýãýýä
ÿçãóóðûí îõèí òýíãýð Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ ýðäýíý ººðºº ýìýãòýé áèåíýýñýý ýñðýí
òýíãýðèéí áèåä õóâèëàí ñóóâ.
Ýñðýíãèéí Õààí áîäüñàäâà Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ ýðäýíýýñ èéí õýìýýí àñóóâ: “Àðèóí
ñàíâààðòààí, òà õýðõýí áîäüñàäûí ÿâäëààð çàìíàñàí áý?”
ªã¿¿ëýâ: “Ýñðýíãèéí èõ õààíòààí, “óñàíä òóññàí ñàð” àäèëä áîäîæ áîäèéí ÿâäàëä
õè÷ýýõ çýðãýýð áè ÷ áîäèéí ÿâäàëä õè÷ýýñýí. “Ç¿¿ä” àäèëä áîäîæ áîäèéí ÿâäàëä
õè÷ýýõ ìýò áè ÷ áîäèéí ÿâäàëä õè÷ýýñýí. “Çýðãýëýý” àäèëä áîäîæ áîäèéí ÿâäàëä
õè÷ýýõ ìýò áè ÷ áîäèéí ÿâäàëä õè÷ýýñýí. “Öóóðàé“ àäèëä áîäîæ áîäèéí ÿâäàëä õè÷ýýõ
ìýò áè ÷ áîäèéí ÿâäàëä õè÷ýýñýí áîëîé.”
Òèéíõ¿¿ íîìëîõûã Èõ Ýñðýí áýýð ñîíñîîä áîäüñàäâàãààñ èéíõ¿¿ àñóóâ: “Àðèóí
ñàíâààðòààí, òà óòãà àëèíä îðøîîä ¿ã ¿¿íèé㠺㿿ëýâ?”
Îõèí òýíãýð áýýð ºã¿¿ëýâ: “Ýñðýíãèéí õààíòààí, ÿìàð ÷ þìñ óã áîëîí øàëòãààíä ø¿òýæ
á¿òñýí ó÷èð, ¿íýí ìºí ÷àíàðààðàà ýñ á¿òñýí ìºí.”
59
Ýñðýíãèéí õààí áýýð: “Õýðýâ òèéì áîëáîîñ ýãýë òºðºëõòºí á¿ãä ÷ äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áîäèä èëòýä ãýãýýðñýí áóðõàí áîëîõ íü ýý?” õýìýýí ºã¿¿ëýâ.
ªã¿¿ëýâ: “Òºðºëõèéòºí òà þóíû òóëä òèéíõ¿¿ ºã¿¿ëíý âý. Ýãýë íÿëõàñ ÷ ººð, ìýðãýí íü ÷
ººð, áîäü ÷ ººð, áîäü áóñ ÷ ººð, íýí ãýòëýõ¿é ÷ ººð, íýí ãýòëýõ¿é áóñ íü ÷ ººð ìºí ãýñýí
áîëîâ÷, Èõ Ýñðýýí, òýäãýýð á¿ãä íü íîìûí ÷àíàðò òýíö¿¿ òóë òóñ òóñäàà áóñ, ¿íýíõ¿¿
ÿëãàë ¿ã¿é, çàâñàð ¿ã¿é, àðâèæèõ õèéãýýä õîìñäîõ ¿ã¿éä èëòýä òà÷ààí áàðüñàí áîëîé.
Ýñðýíãèéí õààíòààí, ¿ëãýðëýâýýñ, èëáý÷èí þìóó ò¿¿íèé øàâü èëáý õóâèëãààíä
ìýðãýæñýí, ñóäàëñàí íýã áýýð, çàìûí óóëçâàðò øîðîî, ýëñ, ìîä, ºâñ, íàâ÷ òýðã¿¿òíèéã
íýãýí äîð õóðààãààä èëáý áîëãîí õóâèëãàõ, æèøýýëáýýñ, àäóó ¿õðèéí ÷óóëãàí õèéãýýä
öýðýã áà ìîðèí òýðýã òýðã¿¿òíèé ÷óóëãàí, äîëîîí ÿíçûí èõ ýðäýíèéí öîãö, ãóó ñàí
òýðã¿¿òýí ýëäýâ ÿíçûã á¿õýíä ¿ç¿¿ëýõ öàãò, ó÷èð ¿ë ìýäýõ ýãýë àìüòàä òýäíèéã ¿çýýä
èëáý õóâèëãààí ãýæ ìýäýõã¿é, àäóó, èõ çààí, òýðã¿¿òýí ¿çýãäýæ ñîíñîãäñîí ýäãýýð íü
‘¿íýõýýð áàéãàà ìºí’ áºãººä áóñàä íü õóäàë õýìýýí ñàíàõ áà õîæèì íü ÷ ò¿¿íèéã
íÿãòëàí àæèãëàæ ¿éëääýãã¿é. Õàðèí ó÷ðûã ìýäýã÷ ìýðãýä áýýð, òýäãýýðèéã òýð ìýò áèø
áºãººä èëáý õóâèëãààí ìºí ãýäãèéã ìýäýæ, ¿çýãäýæ ñîíñîãäñîí òýäãýýðò èéí õýìýýí
áîäîõ áóþó àäóó èõ çààí òýðã¿¿òýí ìèíèé ¿çñýí ýäãýýð íü ‘¿íýíõ¿¿ áóñ’ èëáýäýí
õóâèëãàæ áóñäûí í¿äèéã õóóðñàí áºãººä àäóó, èõ çààí, ãóó ñàí òýðã¿¿òýí ýäãýýð íü
òýäãýýðò ¿çýãäýõ òºäèé, ìèíèé ¿çñýí ñîíññîí÷ëîí ¿íýí áóñ ãýæ áîäíî. Õîæèì íü íÿãò
àæèãëàõíààí ÷ õóäàë õóóðìàãèéí ç¿éëä ìýäýõ áîëîé. Òèéì ó÷ðààñ, ìýðãýí óõààíòíóóä
íü ýäãýýð þìñ á¿ãä íü ¿íýìëýõ¿é áóñ ìºí ÷àíàðòàéã ìýäýæ, ÿìàð ìýò ¿çýãäýæ
ñîíñîãäîõíîîí ÷ õóóðìàã òºäèé òýäãýýðèéí óòãûã æèøèí, ¿ãèéí òîìú¸îëîëä ø¿òýýä
¿íýìëýõ¿é óòãûã ìýäýí ¿éëäýõ òºäèéä áàðàãäàíà. ¯íýìëýõ¿é óòãà íü òýð ìýò áèø áîëîé
õýìýýíý. Áàñ Èõ Ýñðýýí, ýãýë òºðºëõèéòºí áóþó åðòºíöººñ õýòýðñýí õóòàãòûí
áèëã¿¿íèé í¿äèéã ýñ îëñîí òýäãýýð íü, ýäãýýð þìñ á¿ãäèéí ìºí ÷àíàð ºã¿¿ëøã¿éã ÷ ¿ë
ìýäýæ, àëèí ¿çñýí, ñîíññîí õèéãýýä õóðàí ¿éëäñýí, ýñ õóðàí ¿éëäñýí þìñ á¿ãä ÿìàð
ìýò õàðàãäàõ òýð äàãóó ¿íýõýýð á¿òñýí ãýæ èëòýä øóíàõ òóë, þìñûí ìºí ÷àíàð
ºã¿¿ëøã¿é ¿íýìëýõ¿é óòãûí ¸ñ ò¿¿íèéã ìýäýæ ¿ë ÷àäìîé. Õàðèí õóòàãò íàð àëèí
áîëãîîæ, ñîíññîí áà õóðàí ¿éëäñýí, õóðàí ýñ ¿éëäñýí þìñ á¿ãäèéí àëèí õ¿÷ õèéãýýä
¿éë ìýò ýä, ìºí ò¿¿íä ¿íýí áîëîé õýìýýí èëòýä ¿ë øóíàõ áºãººä õóðàí ¿éëäñýí þì ÷
¿íýí áóñ, õóðàí ýñ ¿éëäñýí þì ÷ ¿íýí áóñ, ¿íýìëýõ¿é áóñ áîäëîîð íýðèéäñýí òºäèéä,
õóðàí ¿éëäñýí õèéãýýä õóðàí ýñ ¿éëäñýí þìñûí ìºí ÷àíàð íü ÷ íýð òºäèé ë áîëîõîîñ
¿íýí ìºí ÷àíàðò á¿òýýã¿é. Òèéìýýñ õóòàãò íàð ÿíàãóóõ íýð òîìú¸îíä òóëãóóðëàí
¿íýìëýõ¿é ¿íýíèé óòãà ò¿¿íèéã íîìëîæ ¿éëäýíý. Ýñðýíãèéí õààíòààí, ìºí àëèí õóòàãò
íàð íü õóòàãòûí áèëã¿¿í õèéãýýä õóòàãòûí óõààðñíààð þìñûí ìºí ÷àíàð ºã¿¿ëøã¿é òýð
ìýòýýð õóðàí ¿éëäñýí áà õóðàí ýñ ¿éëäñýí þìñ ÷ ìºí àäèëààð ÿíàãóóõ óòãàíä íýð áà
áýëýãò òóëãóóðëàí áóñäàä íîìëîæ ¿éëääýã þì.
×èíãýýä Èõ Ýñðýí áýýð áàñ áîäüñàäâà Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ ýðäýíýä èéí õýìýýí
ºã¿¿ëýâ: “Õýäèé òºäèé àìüòàä ýíýõ¿¿ ã¿íçãèé íîìûã îíîõ áà ìýäýæ ÷àäàõ âý?”
ªã¿¿ëýâ: “Èõ ýñðýýí, àëèí îëîí õóâèëãààíò ñýòãýë áîëîí ñýòãýëýýñ ãàðñíààð ã¿íçãèé
íîì ¿¿íèéã ¿íýíõ¿¿ ìýäýõ áîëñîí òýä áýýð ìýäýõ áîëîé.”
Ýñðýíãèéí õààí àñóóâ: “Õóâèëãààí òýäãýýðò ÷ ìºí ÷àíàð áàéãàà áóñ áîëáîîñ òýäãýýðèéí
ñýòãýë áîëîí ñýòãýëýýñ ãàðñàí õààíààñ òºðºõ âý?“
ªã¿¿ëýâ: “Àëèí íîìûí ÷àíàð áàéãàà ÷ áóñ, áàéõã¿é ÷ áóñ ãýäãèéã ¿íýíõ¿¿ ìýäñýí òýäãýýð
áýýð ã¿íçãèé ò¿¿íèé óòãûã ìýäýæ ÷àäàõ áîëîé” ãýâ.
Òýãýýä Èõ Ýñðýí áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ
íºã÷ñººí, ýíý áîäüñàäâà Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ ýðäýíý íü ñýòãýøã¿é ãàéõàìøèãòàé. Ó÷èð
íü ã¿í ã¿íçãèé ãîë íîì ¿¿íä ìýðãýæñýí áàéíà.” ãýâ.
Áóðõàí áàãø çàðëèãëàâ: “Òýð òèéì áîëîé. Òýð ÿìàð ìýò Èõ Ýñðýí òàíû ºã¿¿ëñýí òýð ìýò
þì. Ýíý áîäüñàäâà Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ ýðäýíý áýýð òàíä ÿìàð ìýò ¿ç¿¿ëñíèé äàãóó
øàìäàí á¿òýýõò¿í. ¯ë òºðºõ¿éí íîìîíä òýâ÷ýýðèéã îëîõ áîëíî.” õýìýýâ.
60
Òýãýýä òýíãýðèéí õààí Èõ ýñðýí áîëîí áóñàä ýñðýíãèéí íºõºä òýä ñóóäëààñàà áîñîîä
äýýä õóâöñàà íºã ìºðºí人 áóóëãàæ, áàðóóí ºâä㺺 ãàçàðò ñºõðººä, àëãàà õàâñðàí
áîäüñàäâà Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ ýðäýíèéí õî¸ð ºëìèéä îðîéãîîðîî ìºð㺺ä, ¿ã ¿¿íèéã
ºã¿¿ëýâ: “ªíººäºð èõ òºðºëõòºí òàíüòàé ó÷èð÷, áèä íàð äýýäèéí íîì ýíý ìýòèéã ñîíñîõ
áîëñîí íü èõýä ãàéõàìøèãòàé áàéíà.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí Èõ ýñðýíä õàíäàí: “Áîäüñàäâà Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ
ýðäýíý ýíý áýýð èðýýä¿é öàãò Èõ ýðäýíèéí ãýðýë öîãèéí ç¿ðõýí íýðò Ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí, óõààí áà ºëìèé òºãºëäºð, àìãàëàí
çàëàðñàí, åðòºíöèéã áîëãîîã÷, äýýð ¿ã¿é òºðºëõòºíèéã ãýãýýð¿¿ëýõ æîëîîã çàëóóðäàã÷,
òýíãýð áà õ¿íèé áàãø, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áîëíî” õýìýýí çàðëèãëàâ.
Òèéíõ¿¿ çàðëèãëàõ òýð öàãò ò¿ì ãóðâàí ìÿíãàí áîäüñàäâà áýýð äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áîäèîñ ýðãýí ¿ë áóöàõ áîëîâ. Íýã ò¿ì íàéìàí ìÿíãàí òýíãýðèéí õºâã¿¿ä
õèéãýýä õààí, ò¿øìýë òýðã¿¿òýé õýìæýýëøã¿é òîîëøã¿é íàð òîîñ ¿ã¿é áà òîîñíîîñ
õàãàöñàí íîìä íýí àðèóí íîìûí í¿äèéã îëîîä ìºí õóðñàí íºõºä òýäíèé äîòîð òàâèí
òүìýí ãýëýí, áîäüñàäûí ÿâäàëä õè÷ýýã÷, áîäèéí ñýòãýëýýñ ýðãýí ¿ë áóöàõûã ñàíàã÷
òýäãýýð ÷ áîäüñàäâà Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ ýðäýíý ýíýõ¿¿ íîìûã íîìëîõûã ñîíñîîä
áîäèéí ñýòãýë íü õîéøèä óëàì áàòæèæ, ñýòãýøã¿é, äýýð ¿ã¿é åðººëèéã á¿ðýí ã¿éöýýãýýä
äàõèí áîäü ñýòãýëèéã ¿¿ñãýæ, òóñ òóñäàà ººð ººðèéíõºº ºìññºí õóâöñûã òàéëààä
áîäüñàäâàä ºðãºæ, äýýð ¿ã¿é äýýäèéí äýýä ñýòãýëèéã ¿¿ñãýýä åðººëèéã èéíõ¿¿ ñî¸ðõîâ:
‘Áèä íàð áóÿíû ñóóðü þó áàéãàà òýä á¿ãäèéãýý äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä á¿ðýí
çîðèóëìîé’ õýìýýí åðººë òàâèâ.
.
“Èõ Ýñðýýí, ýäãýýð ãýëýíã¿¿ä òýðõ¿¿ áóÿíäàà ø¿òýýä ÿìàð ìýò ºã¿¿ëñíýýðýý øàìäàí
á¿òýýãýýä åðýí èõ ãàëâûí äàðàà îð÷ëîíãîîñ îãîîò ãýòëýõèéí îþóí ìýäýë òºðºõ áîëíî.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð ãýëýíã¿¿äýä çàðëèãëàâ: “Ãýëýíã¿¿äýý, òà íàð
òîîëøã¿é ãó÷èí ãàëàâ ºíãºðñºíèé õîéíî äýýð ¿ã¿é, ãýãýýðñýí áóðõàí áîëîõ áºãººä
ãàëâûí íýð íü ßëãóóëñàíä áàÿñàõ ãýðýëèéí õààí õýìýýõ áà îðíû íýð íü Õèð ¿ã¿é ãýðýë
õýìýýã÷èä íýã öàãò á¿ãäýýð äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä èëòýä ãýãýýðñýí áóðõàí
áîëîõ áîëíî. Òýä á¿ãä ÷ àëäàð íü Åðººëèéã íýí áàéãóóëñàí õààí õýìýýí ýðäìèéí àðâàí
àëäðûã á¿ðýí ã¿éöýýõ áîëíî” õýìýýí ýø áîøèã ¿ç¿¿ëýâ.
“Áàñ Èõ Ýñðýýí, äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã àëèí
ñîíñîõ õèéãýýä ñýòãýëäýý áàðèõ òýäãýýð íü õ¿÷ áîëîí èõ ñ¿ð æàâõëàí òºãºëäºð áîëíî.
Үëãýðëýâýýñ, õýí íýãýí áýýð òөãөëäөð áóñ àðãààð çóðãààí ÷àíàäàä õ¿ðýõýýð íàéìàí
ìÿíãàí èõ ãàëàâò õè÷ýýñíýýñ, àëèí ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí õýí íýãýí
áýýð äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñóäàðò áè÷ýýä ñàðûí
õàãàñûí õàãàñò íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð óíøâààñ, óðüäàõ áóÿíû öîãö òýð íü áóÿíû öîãö
үүíèé çóóí õóâüä íü ÷ õ¿ðýõ ¿ã¿é, òîîíä òîîëîõ õèéãýýä ¿ëãýðëýí æèøèæ ÷ ÷àäàõã¿é
áîëîé. Èõ ýñðýýí, òèéì ó÷ðààñ òà ¿ðãýëæèä ñýòãýëäýý áÿñàëãàæ, øàìäàí á¿òýýõ õèéãýýä
ñýòãýëäýý áàðüæ áóñäàä ÷ ¿íýíõ¿¿ àãóó èõýýð íîìëîæ ¿éëäýýðýé. Òýð þóíû òóëä
õýìýýâýýñ, óðüäûí ºíãºðñºí öàãò áè áîäüñàäûí ÿâäàëä õè÷ýýõäýý, ÿìàð ìýò áààòàðëàã
òºðºëõòºí áàéëäààíä àìü áèåý ¿ë õàéõàðäàã ìýò, áè ÷ ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí
¿¿íèéã ñýòãýëäýý áàðèõ, ñàíàõ, óíøèõ õèéãýýä áóñäàä ÷ àãóó èõýýð ¿ç¿¿ëýõýä òîðîëòã¿é
áîëñîí áîëîé. Èõ ýñðýýí, ¿ëãýðëýâýýñ Õ¿ðäýí óðâóóëàã÷ õààí åðòºíöºä õýäèé îðøèõûã
õ¿ðòýë äîëîîí çүéëèéí èõ ýðäýíý ÷ ¿ã¿é áîëîõã¿é áîëîé. Õýðâýý õààí ýñ îðøâîîñ
äîëîîí çүéëèéí èõ ýðäýíý ÷ òýð äàðóéä ¿ã¿é áîëíî. Èõ ýñðýýí, òýð ìýò ò¿¿í÷ëýí äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ýíý åðòºíöºä õýçýý îðøèõûã õ¿ðòýë
õàíüöàøã¿é íîì èõ ýðäýíý á¿ãäýýð ÷ äîðîéòîõã¿é áîëíî. Ýíýõ¿¿ ñóäðûí àéìãèéí õààí
íü õýçýý ¿ã¿é áîëáîîñ áóñàä íü ÷ äîðîéòîõ áîëíî. Òèéì ó÷ðààñ ñóäðûí àéìãèéí õààí
¿¿íèéã íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð ñîíñîõ, áàðèõ, óíøèõ, áóñäàä àãóó èõýýð íîìëîõ, ¿ñãýíä
áè÷èõýýð îðóóëàõ õèéãýýä àìü áèåíäýý õàðàìëàëã¿é, àëæààë ç¿äðýëèéã òýâ÷èõ,
õè÷ýýíã¿éí ÷àíàäàä õ¿ðýõýä øàìäàæ ¿éëäýõ áºãººä áóÿíû äîòðîîñ äýýä íü ìºí ãýæ
ìèíèé íºõä¿¿ä ÷ òýð ìýò ñóðàëöàõ õèéãýýä øàìäàæ ¿éëäýýðýé.” õýìýýâ.
61
Ýñðýíãèéí èõ õààí òýðã¿¿òýí òîîëøã¿é Ýñðýíãèéí íºõºä, òýíãýðèéí ýðõýò Õóðìàñò
õèéãýýä ĺðâºí èõ õààí, áàñ ßã÷èñûí õààí òýðã¿¿òýí òýä á¿ãä ñóóäëààñàà áîñîîä
äýýäèéí õóâöñûã íýã ìºðºí人 áóóëãàæ, áàðóóí ºâä㺺 ãàçàðò ñºõðººä, àëãàà õàâñðàí
áºõèéæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, áèä
íàð ÷ äýýä àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñàõèõ õèéãýýä á¿ðýí
äýëãýð¿¿ëæ ¿éëäýíý. Ýíýõ¿¿ íîìûã íîìëîõûí öàãò çýòãýð áîëîí ñààä á¿õíèéã àðèëãàæ,
áóÿí áîëîõ õèéãýýä ºí㺠áà õ¿÷ á¿ðýí ã¿éöýæ, òîðîëòãүé ñàìáàà, áèå áîëîí ñýòãýëèéí
àìãàëàíòàé áîëìîé. Ò¿¿íèé íºõºä øàâü íàð ÷ àìãàëàíã àìñàõ õèéãýýä àëèíä îðøñîí
îðîí òýíä ÷ çóä òóðõàí, äàéñíû àþóë, õ¿ì¿¿í áóñûí õºíººë íýã áàéõíààí ÷ òýíãýð
áèäíèé íºõä¿¿ä á¿ðýí ñàõèõ ó÷ðààñ òýíä àìãàëàí æàðãàëàíòàé áîëæ, õîðëîë ñààä
ãàðàõã¿é áîëíî. Òýä ÷ òýíãýð áèäíèé õ¿÷èéã ýðæ ¿éëäýíý. Õýí íýãýí áýýð ñóäàð àéìàã
¿¿íèéã òàõèí õ¿íäýëæ ¿éëäâýýñ ò¿¿íèéã áèä íàð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí àäèë òàõèí
õ¿íäýëæ ¿éëäýíý.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð òýíãýðèéí õààí Èõ Ýñðýí òýðã¿¿òýé òýäãýýð
òýíãýðèéí íºõºä õèéãýýä ĺðâºí èõ õààí áà ßã÷èñûí õààí òýðã¿¿òýí íàðò ñàéí áîëîé
õýìýýí çàðëèãëàâ: “Ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé! ßçãóóðûí õºâã¿¿í òà, ãүíçãèé äýýäèéí íîì
¿¿íèéã ÷ ñîíñîæ, ñóäðûí àéìãèéí õààí ýíý áîëîí ¿¿íèéã áàðèã÷èéã ñàõèõ õèéãýýä
àâðàõûí ñýòãýëèéã ¿¿ñãýñýí ò¿¿ãýýð õýìæýýëøãүé áóÿíû ÿëãàìæàà òºãºëäºð áîëæ ¿òýð
ò¿ðãýí äýýðã¿é, ¿íýíõ¿¿, òºãñãºñºí áîäèä èëòýä ãýãýýð÷ áóðõàí áîëíî.”
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí òèéí õýìýýí çàðëèãëàõàä Ýñðýíãèéí õààí òýðã¿¿òýí áóðõàí áàãøèéí
çàðëèãèéã èëòýä ìàãòàâ.
skip to main |
skip to sidebar
Бурхан багшийн сургааль, судар,эх сурвалжууд. Энэхүү номын өглөгийн буянаар эх болсон хамаг амьтан мунхагийн харанхуйгаас хагацах болтугай
Blog Archive
-
▼
2009
(23)
-
▼
December
(23)
- Бурхан багшийн ирээдїйд иш їзїїлсэн судар
- РАВЖАА ХУТАГТ. САВААГЇЙ НЯЛХ ХЇЇХЭД САМУУН ЇГТ ГА...
- Равжаа хутагт Ертєнц авхайн жам хэмээх оршив.
- Архины тухай сургааль
- Молон тойн эхийн ач хариулсан судар
- Орчлонгийн хїрдний зураг
- Непал улсын Катманду дахь Жарун Хашорын суварга
- Базарсад бурханы 100 їет тарни
- Ум ма ни бад ми хум
- Базарсад бурхан
- Орчлонд шим ертєнц тогтох ёс
- Орчлонд сав ертєнц тогтсон ёс
- Алтангарэл судар 18-29 бїлэг
- Алтангарэл судар 10-17 бїлэг
- Алтангарэл судар 4-9 бїлэг
- Алтангарэл судар 1-3 бїлэг
- Доржзодво буюу очироор огтлогч судар
- Тємєр хайрцгийн ном
- Наймдугаар Богд Жавзандамба Хутагтын лїндэн
- Итгэл одуулах уншлага
- Хилэнц арилгах Базарсад бурханы бясалгал
- Зїїдний тайлал
- Алдарт Жарун Хашорын Суварганы Тїїх
-
▼
December
(23)
