Алтангарэл судар 10-17 бїлэг

Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Õîîñîí ÷àíàðò ø¿òýýä ñàíààãàà á¿ðýí ã¿éöýýõ” õýìýýõ
àðàâäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XI á¿ëýã: Èõ äөðâөí õààí òýíãýð áîëîí õүìүүíä íýí õàðñàí
Òýãýýä èõ õààí Âàéøðàâàíà (ìîí: Íýí ñîíñîã÷èéí õºâã¿¿í, ò¿âä:Íàìñðàé) áîëîí èõ õààí
Äðòàðàøòðà (ìîí: Îðíûã ñàõèã÷), èõ õààí Âèðóäàêà (ìîí: Õóòàãò òºðºëò), èõ õààí
Âèðóïàêøà (ìîí: Ìýëìèé ñàéí áóñ) íàð ñóóäëààñàà áîñîîä äýýäèéí õóâöñûã íýã ìºðºí人
áóóëãààä áàðóóí ºâä㺺 ãàçàðò ñºõºð÷, Áóðõàí áàãø õààíà áóé òýð ç¿ãò àëãàà õàâñðàí
áºõèéæ áóðõàí áàãøèä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ýíý íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí á¿ãäèéí
çàðëèã, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí á¿ãäèéí áîëãîîë, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí á¿ãäèéí òààëàë,
áîäüñàäûí ÷óóëãàí á¿ãäýýð îãîîò áàðüñàí, òýíãýðèéí ÷óóëãàí á¿ãäýýð ìºðãºë ¿éëäñýí,
òýíãýðèéí ÷óóëãàí á¿ãäýýð òàõüñàí, òýíãýðèéí õààäûí ÷óóëãàí á¿ãäýýð èëòýä ìàãòñàí,
åðòºíöèéã òýòãýã÷ á¿ãäýýð òàõèõ õèéãýýä ñàéøààñàí áóþó. Өã¿¿ëýí ìàøèä õ¿íäýëñýí,
òýíãýðèéí îðä õàðø á¿ãäèéã ãèéã¿¿ëýí ¿éëäñýí, àìüòàí á¿ãäýä äýýäèéí àìãàëàí
á¿ãäèéã ìàøèä ºã÷ ¿éëäñýí, àìüòíû òàì õèéãýýä àäãóóñíû òºðºë, ýðëýãèéí åðòºíöèéí
çîâëîí á¿ãäèéã õàòààã÷, á¿õ àþóëûí ¿ðãýëæëýëèéã òàñëàã÷, ÷àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàí
á¿ãäèéã ìàøèä áóöààã÷, ãàí çóäûí ãàìøèã á¿ãäèéã ìàøèä àìèðëóóëàí ¿éëäýã÷, ºâ÷íèé
ãàìøèã á¿ãäèéã ìàøèä àìèðëóóëàí ¿éëäýã÷, ãàðèã ýðõýñèéí õîðëîë á¿ãäèéã àðèëãàæ
äýýäýä àìèðëóóëàí ¿éëäýã÷, ãàñëàí áà íèñâàíèñ á¿ãäèéã ìàøèä àìèðëóóëàí ¿éëäýã÷,
ýëäýâ ÿíçûí õîðëîëûã ìàøèä àìèðëóóëàí ¿éëäýã÷, áóìàí õîðëîëûã ìàøèä äàðàí
¿éëäýã÷ áîëîé.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò
õààí ¿¿íèéã íºõäèéí äóíä àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿ ìàøèä íîìëîâîîñ, íîìûã ñîíññîí, íîìûí
ðàøààíû øèì ¿¿ãýýð èõ õààí áèäíèé ºìºã áîëîí çàðö ñýëò òýíãýðèéí áèå ýíý èõ ñ¿ð
62
æàâõëàíãààð íýí àðâèäàõ áîëíî. Áèäíèé áèåíä õè÷ýýë õèéãýýä õ¿÷ ÷àäàë ÷ òºðºõ
áîëíî. Ñ¿ð æàâõëàí áà öîã õîòîë ÷óóëãàí ÷ áèäíèé áèåíä îðîõ áóþó.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, èõ äºðâºí õààí áèä íàð íîì òºãºëäºð, íîìûã
ºã¿¿ëýã÷, íîìûí õààí áîëúþó. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áèä íàð íîìîîð
òýíãýð, ëóñ, ÿã÷èñ, àñàð, ãàðüä, ¿íýð èäýøò, ìèàìæè, èõ äî÷ý íàðûí õààí áîëíî.
Òýñýøã¿é àäûí ÷óóëãàí, íèã¿¿ëñýë ¿ã¿é áóñäûí ñ¿ð æàâõëàíã áóëààã÷ íàðûã áóöààæ
¿éëäýíý.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, äºðâºí èõ õààí áèä íàð ÿã÷èñûí àéìãèéí õîðèí
íàéìàí èõ íî¸í õèéãýýä îëîí áóìàí ÿã÷èñòàé õàìò öàã ¿ðãýëæèä íýí àðèóí, õ¿íýýñ
õýòýðñýí òýíãýðèéí í¿äýýð á¿õ çàìáóó òèâèéã õàðæ ¿éëäýíý. Ñàõèæ ¿éëäýíý. Îãîîò
òýòãýæ ¿éëäýíý.
“Àðèóí ñàíâààðò ÿëæ òºãñ íºã÷ñººí, ò¿¿íèé òóëä äºðâºí èõ õààí áèä íàðûã ‘åðòºíöèéã
òýòãýã÷’ õýìýýí íýðèéäñýí áîëîé. Àðèóí ñàíâààðò ÿëæ òºãñ íºã÷ñººí, àëèí õýí íýãýí
áýýð, ýíýõ¿¿ çàìáóó òèâä ÷àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàíààð îðîí ýçëýãäñýí þìóó, ãàí, çóä,
ºâ÷íèé ãàìøèã þìóó, ýëäýâ çóóí õîðëîë õèéãýýä ìÿíãàí õîðëîë, áóìàí õîðëîëîîð
õºíººãäºõ áîëáîîñ, àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, èõ äºðâºí õààí áèä íàð äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã áàðèã÷ ãýëýí, íîìû㠺㿿ëýã÷
òýäãýýðèéã õ¿íäëýí ¿éëäýíý.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õýçýý èõ äºðâºí õààí áèä íàð ðèä õóâèëãààí
àäèñòýäýýð íîìû㠺㿿ëýã÷ ãýëýí òýäãýýðèéã õ¿íäëýâýýñ, îðîí àëèí õèéãýýä àëèíä
áàéãàà äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã îðîí òýð õèéãýýä
òýäãýýðò àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿ íîìëîõ áîëîîä ýëäýâ çóóí õîðëîë õèéãýýä ýëäýâ ìÿíãàí
õîðëîë òýäãýýð îðîíä ãàðñàí ýíý ìýò ýäãýýð íü ìàøèä àìèðëàõ áîëíî.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õ¿íèé õààí õýí íýãíèé óëñàä ñóäðûí àéìãèéí
ýðõýòèéã áàðèã÷, íîìû㠺㿿ëýã÷ ãýëýí òýäãýýð áàéõ áîëáîîñ òýäãýýð îðîíä äýýä
àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí áýýð ¿¿íèéã ÷ áÿñàëãàæ áîëíî.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õýçýý õ¿íèé õààí áýýð äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã àíõààðàí ñîíñîîä, ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò ¿¿íèéã
áàðèã÷ òýäãýýð ãýëýíã ãàäíû ýñýðã¿¿öýë á¿ãäýýñ õýçýýä ñàõèæ ¿éëäýíý. Á¿ðýí àâðàõ
õèéãýýä á¿ðýí õàìãààëæ, á¿ðýí òýòãýæ ¿éëäâýýñ, àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, èõ
äºðâºí õààí áèä íàð õ¿íèé õààí ò¿¿íèé îðîí á¿ãäýä îðøèõ àìüòàí á¿ãäèéã õýçýýä
ñàõèæ, á¿ðýí àâàð÷, á¿ðýí õàìãààëæ, á¿ðýí òýòãýæ, àìèðëàíãóé õèéãýýä àìãàëàí ñàéí
áîëãîæ ¿éëäýíý.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õ¿íèé õààí áýýð õýçýý íýãýí ãýëýí þìóó ãýëýíìàà,
ãýíýí þìóó, ãýíýíìàà ñóäàð àéìãèéí ýðõýòèéã áàðèã÷èä àìãàëàíãèéí ó÷ðàë á¿ãäýýð
àìãàëàíã ¿éëäâýýñ, àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, èõ äºðâºí õààí áèä íàð õ¿íèé
õààí ò¿¿íèé îðîí á¿ãäýä îðøèõ àìüòàí á¿ãäýä àìãàëàíãèéí õýðýãñýë á¿ãäýýð àìãàëàí
õèéãýýä ýä á¿ãäèéí õîòîë ÷óóëãàíûã ¿éëäýõ áîëíî.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õýçýý íýãýí õ¿ì¿¿íèé õààí ãýëýí þìóó ãýëýíìàà,
ãýíýí þìóó ãýíýíìàà ñóäàð àéìãèéí ýðõýò ¿¿íèéã áàðèã÷èä õ¿íäýòãýí ¿éëäýí äýýäýä
¿éëäýí ºðãºìæèëæ, ¿éëäýí òàõèâààñ àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, èõ äºðâºí õààí
áèä íàð õ¿íèé èõ õààí ò¿¿íä á¿õ õààäààñ èë¿¿ èõýä õ¿íäýòãýæ èë¿¿ èõýýð äýýäëýæ,
èë¿¿ èõýýð ºðãºìæèëæ, èë¿¿ èõýýð òàõèæ ¿éëäýõ áºãººä îðîí á¿ãäýä ÷ ìàøèä ñàéøààæ
¿éëäýíý.
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Èõ äөðâөí õààí òýíãýð áîëîí õүìүүíä íýí õàðñàí “
õýìýýõ àðâàí íýãä¿ãýýð á¿ëýã áîëîé.
63
* * *
[Çóðãàäóãààð õýñýã]
XII á¿ëýã: Äөðâөí èõ õààí áýýð óëñ ãүðíýý áүðýí òýòãýõ.
×èíãýýä ßëæ òºãññºí áóðõàí äºðâºí ìàõàðàíçàä ñàéí õýìýýí ºã¿¿ëæ: “Èõ õààäàà, ñàéí
áîëîé, ñàéí áîëîé. Èõ õààä òà íàð áàñ ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé. Èéí áóþó: Òà íàð
áîëáîîñ óðüäûí áóðõàäàä ¿ëýìæ ñàéí ¿éëäâýð ¿éëäñýí, áóÿíû ¿íäñèéã ¿¿ñãýñýí, îëîí
áóìàí, ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè áóðõàäàä òàõèë ºðãºñºí, íîìîíä òºãºëäºð, íîìû㠺㿿ëýã÷,
íîìûí õààí, íîìîîð òýíãýð, õ¿íèé õààí áîëñîí áîëîé.
“Èéí õýìýýí: Òà íàð áýýð ºíº óðòàä õàìàã àìüòàíä òóñëàõ ñýòãýë òºãññºí, æàðãààõ
õèéãýýä àñðàõóé ñýòãýëòýé, õàìàã àìüòàíä òóñëàõ õèéãýýä æàðãóóëæ ¿éëäýõ ¿ëýìæ
ñýòãýëä îðøñîí, ¿ë òóñëàõ á¿ãäèéã õîðüñîí, õàìàã àìüòàíä õàìàã æàðãàëûã ò¿ðãýí
á¿òýýí ºãºõºä õè÷ýýã÷èä áóé çàà.
“Èõ õààäàà! Òà äºðºâ áýýð õ¿íèé õààí, äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò
õààí ¿¿íèéã òàõèõ õèéãýýä õ¿íäëýí ¿éëäýõýä õè÷ýýã÷ òýäãýýðèéã á¿õýíä ñàõèí
¿éëäýãò¿í. Îãîîò àâðàõ õèéãýýä ñàéòàð äàãàí áàðèàä, ñàéòàð èâýýãýýä, àìèðëàíãóé
õèéãýýä àìãàëàí ñàéí áîëãîæ ¿éëäýãò¿í.Òýãýõ àâààñ èõ õààä ºìºã õèéãýýä çàðö, îëîí
áóìàí ÿã÷èñ ëóãàà ñýëò òà äºðºâ ºíãºðñºí áà èðýýä¿é, îäîî öàãò çàëàðñàí áóðõàí ßëæ
òºãñ íºã÷ñºí¿¿äèéí íîìûí ¸ñûã á¿õýíä ñàõèõ áîëíî. Ñàéòàð òýòãýæ ñàéòàð äàãàí áàðèõ
÷ áîëíî.
“Òèéì ó÷ðààñ èõ õààä ºìºã õèéãýýä çàðö, îëîí áóìàí ÿã÷èñ ñýëò òà äºðºâ òýíãýð
õèéãýýä àñóðò áàéëäàí ¿éëäâýýñ ÿëàõ áîëíî. Àñóð íàð ÿëàãäàõ áîëíî. Ýíý ìýò Äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ÷àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàí á¿ãäèéã
íîìõîòãîí ¿éëääýã. Èéìèéí òóë ãýëýí þìóó ãýëýíìàà, ãýíýí þìóó ãýíýíìàà ñóäàð
àéìãèéí ýðõýòèéã áàðèã÷ òýäãýýðèéã á¿õýíä ñàõèí ¿éëäýãò¿í. Îãîîò àâðàõ õèéãýýä
ñàéòàð äàãàí áàðèàä ñàéòàð èâýýãýýä, àìèðëàíãóé õèéãýýä àìãàëàí ñàéí áîëãîæ
¿éëäýãò¿í.”
Òýãýýä èõ õààí Âàéøðàâàíà (ìîí: Íýí ñîíñîã÷èéí õºâã¿¿í) õèéãýýä èõ õààí Äðòàðàøòðà (ìîí:
Îðíûã ñàõèã÷) õèéãýýä èõ õààí Âèðóäàêà (ìîí: ¯ëýìæ òºðºëõòºí) õèéãýýä èõ õààí
Âèðóïàêøà (ìîí: Ìýëìèé ñàéí ¿ã¿é) äºðºâ ñóóäëààñàà áîñîîä äýýäèéí õóâöàñûã íýãýí
ìºðºí人 áóóëãààä áàðóóí ºâä㺺 ãàçàðò ñºõºð÷ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí õààíà áàéãàà
òýð ç¿ãò àëãàà õàâñðàí ñºã人ä ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “Àðèóí ñàíâààðò
ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, èðýýä¿é öàãò Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí
¿¿íèéã øèëòãýýí þì óó, õîò, áàëãàñ, óëñ îðîí, õààíû îðäíû îð÷èì àëèíä óíøèõ õèéãýýä
õ¿ì¿¿íèé õààí àëèí õèéãýýä àëèíû îðîíä óíøèæ áîëíî. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ
íºã÷ñººí, õ¿íèé õààí áîëñîí õýí íýãýí ‘Òýíãýðèéí ýðõýòèéí òàíãàðàã’ õààíû ñóäàð
¿¿ãýýð õààí òºðèéã áàðèõ áîëîí ¿ðãýëæèä òàñðàëòã¿é Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð
àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîõ þìóó õ¿íäëýõ áóþó. Ãýëýí õèéãýýä ãýëýíìàà, ãýíýí
õèéãýýä ãýíýíìàà àëèí ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààíûã áàðèã÷ òýäãýýðò ÷ õ¿íäëýí ¿éëäýæ,
áèøèð÷ ¿éëäýæ, àñàð÷ ¿éëäýõ õèéãýýä òàõèàä öàã ¿ðãýëæèä Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààíûã ñîíñâîîñ íîìûã ñîíññîíû ìºðíèé óñààð, íîìûí ðàøààíû
äóñàë ò¿¿ãýýð áèä èõ õààä ºìºã õèéãýýä çàðö ñýëò äºðºâ, îëîí áóìàí ÿã÷èñ òýíãýðèéí
áèå ýäãýýðèéí èõ ñ¿ð æàâõëàí íýí àðâèæèõ áîëúþó. Áèäýíä õè÷ýýíã¿é õèéãýýä õ¿÷
÷àäàë èõèéã ÷ ºãºõ áîëíî. Áèäíèé ñ¿ð æàâõëàí õèéãýýä öîã õîòîë ÷óóëãàí ÷ íýí àðâèäàõ
áîëîé.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, èõ õààä áèä äºðºâ ºìºã õèéãýýä çàðö ñýëò îëîí
áóìàí ÿã÷èñ íàð áèåý ¿ë ¿ç¿¿ëýí ¿éëäýýä îäîî õèéãýýä èðýýä¿é öàãò øèëòãýýí, õîò,
áàëãàñ, îðîí îðäíû îð÷èì àëèí íýãýíä Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò
õààí ¿¿íèéã óíøèæ áàéãàà òýäãýýðèéí äýðãýä õ¿ð÷ ¿éëäýíý. Õ¿íèé õààí áýýð Äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîõ õèéãýýä õ¿íäëýí ¿éëäñýí,
64
òàõèæ ¿éëäñýí, òýäãýýðèéã á¿õýíä ñàõèí ¿éëäìîé. Îãîîò àâðàõ õèéãýýä ñàéòàð äàãàí
áàðüæ, ñàéòàð òýòãýæ, øèéòãýëèéã íÿöààæ, àìèðëàíãóé õèéãýýä àìãàëàí ñàéí áîëãîæ
¿éëäýíý. Õààíû îðäíû îð÷èì õèéãýýä îðîí òýäãýýðèéã ÷ á¿õýíä ñàõèæ ¿éëäýíý. Îãîîò
àâðàõ õèéãýýä ñàéòàð äàãàí áàðüæ, ñàéòàð òýòãýæ, øèéòãýëèéã íÿöààæ, àìèðëàíãóé
õèéãýýä àìãàëàí ñàéí áîëãîæ ¿éëäýíý. Îðîí òýäãýýðèéã ÷ àþóë áà õîðëîë, õÿìðàë
á¿ãäýýñ îãîîò ãýòýëãýæ ¿éëäýíý. ×àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàíûã ÷ æè÷ áóöààæ ¿éëäýíý.
“Õ¿íèé õààí àëèí íýãýí Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã
ñîíñîõ õèéãýýä õ¿íäýëæ ¿éëäñýí áà òàõèæ ¿éëäñýí ò¿¿íèé òýíñýõ äàéñàí îéð îð÷ìûí
õààí áóñàä íýã áàéõíàà ÷, Àðèóí ñàíâààðòàí ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, îéð îð÷ìûí òýíñýõ
äàéñàí ò¿¿íèé õààí òýð: ‘Áè ºìºãèéí ÷óóëãàí äºðâºí ãèø¿¿í ëóãàà õàìòðàí òýð îðîíä
î÷îîä îðîí ò¿¿íèéã íýí ýâäñ¿ãýé’ õýìýýõ áîäëûã ¿¿ñãýâýýñ, Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ
íºã÷ñººí, òýð öàãèéí òýð ¿åñò Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí
¿¿íèé ñ¿ð æàâõëàíãèéí õ¿÷ýýð îéð îð÷ìûí òýíñýõ äàéñíû õààí òýð áýýð áóñàä õààä
ëóãàà õàòãàëäàí ¿éëäýõ áîëíî. ªºðèéí îðîíä áóöñàí ÷ îðîí íü õÿìðàõ áîëíî. Õààíû
õÿìðàë áàðàãäàøã¿é ãàðàõ áîëíî. Îðîí óëñàä ãàðèã õèéãýýä ºâ÷èí ÷ ãàðàõ áîëíî. Îðîí
óëñàä ýëäýâ õóéâàëäààí ¿éìýýí ÷ îëîí ãàðàõ áîëíî. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ
íºã÷ñººí, õýçýý íýãýí öàãò îéð îð÷ìûí òýíñýõ äàéñíû õààí òý𠺺ðèéí îðîíä áóöâààñ
ýëäýâ õîðëîë îëîí õèéãýýä ýëäýâ ¿éìýýí îëîí ýíý ìýò ãàðàõ áîëîé. Àðèóí ñàíâààðò
ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, îéð îð÷ìûí òýíñýõ äàéñàí ò¿¿íèé õààí òýð äºðâºí ãèø¿¿íò öýðãýý
õóðààãààä ÷àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàíä õàëäàõûí òóëä ººðèéí îðíîîñ ãàðààä äºðâºí
ãèø¿¿íò ºìãèéí ÷óóëãàí ëóãàà õàìò òýð îðîíä ýðýí îäîõ õèéãýýä àëèíä Äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèé îðøñîí îðîí òýð íýí ÿëàãäàõ
áîëáîîñ Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºãöñººí, áèä äºðâºí èõ õààä ºìºã õèéãýýä çàðö ñýëò
îëîí áóìàí ÿã÷èñ ëóãàà õàìò áèåý ¿ë ¿çýãä¿¿ëýýä òýíä î÷èæ ¿éëäýíý. ×àíàäûí öýðãèéí
÷óóëãàí òýð îðøèí ýçýëñýíèéã ÷ òýð ÿìàãòààñ íü áóöààæ ¿éëäìîé. Ýëäýâ ¿éìýýí
îëíóóäûã ÷ äàðóé á¿òýýæ ¿éëäýíý. Õîðèãèéã ÷ ¿éëäýíý. Èéí õýìýýí òýð îðîíä ÷àíàäûí
öýðãèéí ÷óóëãàí òýð èðæ ¿ë ÷àäâààñ, îðíûã ýâäýæ ¿éëäýõ õààíààñ áàéõ âý äýý.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí äºðâºí èõ õààí òýäãýýðò ÷ ñàéí áîëîé õýìýýí ñàéøààæ: “Èõ
õààäóóäàà! Ñàéí, ñàéí! Èõ õààäóóä òà ÷ ñàéí áîëîé! Òà òîîëøã¿é ò¿ã ò¿ìýí ãîëüò îëîí
áóìàí ãàëàâò ÷ ¿íýíõ¿¿ á¿òýýñýí òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäü ¿¿íèé òóëä
õ¿ì¿¿íèé õààí áýýð Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã
ñîíññîí õèéãýýä õ¿íäëýí ¿éëäñýí, òàõèæ ¿éëäñýí òýäãýýðèéã á¿õýíä ñàõèæ ¿éëäýãò¿í.
Îãîîò àâðàõ õèéãýýä ñàéòàð äàãàí áàðüæ, ñàéòàð òýòãýæ, øèéòãýëèéã íÿöààæ,
àìèðëàíãóé õèéãýýä àìãàëàí ñàéí áîëãîæ ¿éëäýãò¿í. Õààíû îðäíû îð÷èì òýäãýýð
õèéãýýä èõ õîò òýäãýýð, îéðûí îðîí òýäãýýð, îðîí òýäãýýðèéã ÷ á¿õýíä ñàõèãòóí. Îãîîò
àâðàõ õèéãýýä ñàéòàð äàãàí áàðüæ, ñàéòàð òýòãýæ, øèéòãýëèéã íÿöààæ, àìèðëàíãóé
õèéãýýä àìãàëàí ñàéí áîëãîæ ¿éëäýãò¿í. Îðîí òýäãýýðèéã ÷ àþóë õèéãýýä õîðëîë
õÿìðàë á¿ãäýýñ îãîîò ãýòýëãýæ ¿éëäýãò¿í. ×àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàíóóäûã áóöààæ
¿éëäýãò¿í. Çàìáóó òèâ á¿õýíä îðøñîí õ¿íèé õààí òýäãýýð ¿ë äàéòàõ õèéãýýä õîðèãèéã ýñ
óóäàëæ, ¿ë òýìöýëäýõ õèéãýýä ÿëãàëã¿é ¿éëäýõýä äóðëàæ ¿éëäýõò¿í. Èõ õààä ºìºã
õèéãýýä çàðö ñýëò òà äºðºâ çàìáóó òèâ ýíä õýçýý íàéìàí ò¿ì äºðâºí ìÿíãàí èõ õîò
òýäãýýðò íàéìàí ò¿ì äºðâºí ìÿíãàí õààí òýäãýý𠺺𠺺ðèéí îðîíä èëòýä áàÿñãàõ
õèéãýýä õààí òºðèéí ýðõýò áàÿëàã ò¿¿ãýýð èëòýä áàÿñàõ õèéãýýä ººðèéí ýäèéí öîãöîîð
õàðèëöàí íýí ¿ë õºíººõ õèéãýýä õàðèëöàí íýí õºíººõèéã ¿ë ¿¿ñãýõ õèéãýýä ººðºº ÿìàð
ìýò óðüäûí õóðààñàí ¿éëýýð õààíû ÿçãóóðûã îëñîí ººðèéí õààí òºðèéí ýðõýò áàÿëãààð
áàÿñàõ õèéãýýä õàðèëöàí îðíûã ýâäýæ ¿ë ¿éëäýõ õèéãýýä îðíûã ýâäýõèéí òóëä ÷àíàäûã
¿ë õîðëîõ õèéãýýä õýçýý íýãýí çàìáóó òèâ ýíä íàéìàí ò¿ì äºðâºí ìÿíãàí èõ õîòóóäàä
òýäãýýð íàéìàí ò¿ì äºðâºí ìÿíãàí õààä õàðèëöàí àñðàõóé ñýòãýëòýé áîëæ, àñðàíãóé
ñýòãýë õèéãýýä òóñ÷ ñýòãýëòýé áîëîîä õàðèëöàí ¿ë áàéëäàæ, õîðèãèéã ¿ë óóäàëæ, ¿ë
òýìöýëäýæ, ¿ë ÿëãàæ ººð ººðèéí îðíóóäàä áàÿñàõ áîëáîîñ ò¿¿íèé òóëä èõ õààä ºìºã áà
çàðö ñýëò òà äºðºâ çàìáó òèâ ¿¿íèéã äýëãýð¿¿ëýõ áîëíî, æèë ñàéõàí áîëíî, àíõààðàí
áàÿñàõ áîëíî, òºðºëõòºí õèéãýýä îëîí õ¿ì¿¿ñýýð ä¿¿ðýõ áîëíî, ãàçàð ¿ðæèë øèìòýé
áîëíî, öàã áà ñàð, õàãàñ ñàð, æèëèéí ýðãýí òîéðîíä á¿ãäýä ÷ ¿íýíõ¿¿ öàã ëóãàà òºãºëäºð
áîëíî. Ãàðèã õèéãýýä îä, ñàð, íàð ÷ ºäºð øºíºä ñàéòàð îð÷èõ áîëíî. Õóðûí ¿ðãýëæëýë
÷ ãàçàðò öàã öàãòàà áóóõ áîëíî. Çàìáóó òèâä îðøèã÷ á¿õ àìüòàí ýä õèéãýýä ¿ð òàðèà
65
á¿ãäýýð áàÿëàã áîëíî. Òºãñ ýäëýë èõòýé õèéãýýä õàðàìã¿é áîëíî. ªãºõèéí ñýòãýëýýð
òºãºëäºð áîëæ, àðâàí áóÿíû ¿éëä ÷ òºãºëäºð áîëíî. Èõýíõäýý ñàéí çàÿà ºíäºð
ÿçãóóðûí åðòºíöºä òºðºõ áîëíî. Òýíãýðèéí îðîí ãýð¿¿ä ÷ òýíãýð áà òýíãýðèéí
õºâã¿¿äýýð ä¿¿ðýõ áîëíî.
“Èõ õààäàà! Õýí íýãýí õ¿íèé õààí áîëñîí òýð Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí
ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîîä õ¿íäëýí ¿éëäýæ, òàõèí ¿éëäýæ, ãýëýí áîëîí ãýëýíìàà þìóó,
ãýíýí þìóó ãýíýíìàà ñóäàð àéìãèéí ýðõýòèéã áàðüñàí òýäãýýðò ÷ ø¿òýí ¿éëäýæ,
äýýäëýí ¿éëäýæ, õ¿íäëýí ¿éëäýæ, òàõèí ¿éëäýõ õèéãýýä èõ õààä òà äºðºâ ºìºã õèéãýýä
çàðöûí õàìò îëîí áóìàí ÿã÷èñò íèã¿¿ëññýíèé òóë ¿ðãýëæèä Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñâîîñ íîìûã ñîíñîõûí ìºðºí, íîìûí ðàøààíû
äóñàë ò¿¿ãýýð òà íàðûí áèå ýäãýýð íü öýíãýõ áîëíî. Òà íàðûí òýíãýðèéí áèå ýäãýýðèéí
ñ¿ð æàâõëàí ÷ íýí àðâèäàõ áîëíî. Òà íàðò õè÷ýýíã¿é õèéãýýä õ¿÷ ÷àäàë ÷ òºðºõ áîëíî.
Òà íàðûí ñ¿ð æàâõëàí öîã çàëü õîòîë ÷óóëãàí ÷ íýí àðâèäàõ áîëíî. Õ¿ì¿¿íèé õààí òýð
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Øàãæàìóíè íàäàä ÷
ñàíààíä áàãòàøã¿é àãóó èõ ñýòãýøã¿é îëîí òàõèëûã ¿éëäñýí áîëíî. Õ¿ì¿¿íèé õààí òýð
ºíãºðñºí, èðýýä¿é, îäîî öàãò ãàðñàí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëüò îëîí áóìàí
áóðõàäàä ÷ ñàíààíä áàãòàøã¿é ñýòãýøã¿é àãóó èõ ýä ç¿éëñ á¿õíýýð òàõèæ ¿éëäñýí
áîëíî. Òèéì ó÷ðààñ õ¿íèé õààí ò¿¿íèéã èõýýð ñàõèæ ¿éëäýõ áîëîé. Òèéìýýñ õ¿íèé õààí
ò¿¿íèéã á¿õýíä ñàõèõ õèéãýýä îãîîò àâðàõ õèéãýýä ñàéòàð äàãàí áàðüæ, ñàéòàð òýòãýæ,
øèéòãýëèéã íÿöààæ, àìèðëàíãóé õèéãýýä àìãàëàí ñàéí áîëãîæ ¿éëäýõ áîëíî. Õààíû
îðäíû îð÷èìä îðøèõ òýíãýð á¿ãä ÷ èõýä ñ¿ð æàâõëàí òºãºëäºð èõ õ¿÷ òºãñ, àìãàëàí
õèéãýýä ñýòãýëèéí àìãàëàí ñàíààíä áàãòàøã¿é ëóãàà òºãñ áîëíî. Ýëäýâ áàÿñãàëàíã
àìñàõ áîëíî. Õîò òýäãýýð õèéãýýä îðäîí òýäãýýðèéã ÷ á¿õýíä ñàõèõ áîëíî. Ñàéòàð
òýòãýõ áîëíî. Õîðëîë ¿ã¿é áîëíî. Äàéñàí ¿ã¿é áîëíî. ×àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàí á¿ãäýýð
÷ ýñ ÿëàãäàõ õèéãýýä õºíººë ¿ã¿é, õÿìðàë ¿ã¿é áîëîõ áîëîé.”
Òèéí õýìýýí çàðëèãëàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èõ õààí Âàéøðàâàíà áà èõ õààí
Äðòàðàøòðà, èõ õààí Âèðóäàêà, èõ õààí Âèðóïàêøà òýäãýýð áýýð èéíõ¿¿ àéëòãàâ:
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õ¿íèé õààí õýí íýãýí Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîõ áîëáîîñ ººðòºº ÷ èõ ñàõèóñûã ¿éëäýõ áîëíî,
äýýä õàòàí õèéãýýä õàí õºâã¿¿ä áà õààíû ã¿íæ íàð áîëîí ã¿íæèéí íºõäèéí ÷óóëãàí
á¿ãäýä ÷ èõ ñàõèóñûã ¿éëäýõ áîëíî. Õààíû îðäíû îð÷èì òýð á¿õýíä ÷ àìèðëàíãóé
õèéãýýä ñàéí àìãàëàí áîëæ, èõýä ñàíààíä áàãòàøã¿é ¿ëýìæ äýýä ÿëãàìæààòàé
õàíüöàøã¿éã ¿éëäýõ áîëíî. Ýíý íàñàíäàà ººðèéí õààí òºðèéí ýðõýò áàÿëàã èõýä
ñàíààíä áàãòàøã¿éãýýð íýí àðâèäàí ¿éëäýõ áîëíî. Õààí ººðºº ñàíààíä áàãòàøã¿é
ëóãàà òºãºëäºð áîëíî. Áóÿíû öîãö õýìæýýëøã¿éã ÷ ñàéòàð õóðààõ áîëîé. Ìèíèé îðîí
á¿ãäèéã ÷ á¿õýíä ñàõèõ áîëíî. Îãîîò òýòãýõ áîëíî. ªºðèéí îðîíä õîðëîë ¿ã¿é õèéãýýä
äàéñàí ¿ã¿é, ÷àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàíä ¿ë ÿëàãäàõ áà õàëäâàðò ºâ÷èí ¿ã¿é, õÿìðàë ¿ã¿é
áîëãîæ ¿éëäýõ áîëíî. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õ¿ì¿¿íèé õààí òýð áýýð ¿ë
àëãàñðàõ ñýòãýë õèéãýýä áèøðýëò ñýòãýë, õ¿íäýòãýõ ëóãàà ñýëòýýð Äýýä Àëòàíãýðýëò
áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã áèøèð÷ õ¿íäëýýä ñîíñîæ ¿éëäýõ áîëîé. Äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîõûí òóëä õ¿íèé õààí òýð
îðäíîî ¿ëýìæ ÿëãàìæààòàé áîëãîæ ¿éëäýíý. Òèéíõ¿¿ áîëãîîä õààíû îðäíûã ¿íýðò óñ
ýëäýâ îëíîîð ñ¿ð÷èõ õèéãýýä öýöãèéí áàãëàà ýëäýâ ÿíçààð ÷èìæ ¿éëäýíý. Ýëäýâ ¿íýðò
óñààð ñ¿ð÷èæ òàëáèñàí ò¿¿íäýý íîìûí øèðýý ºíäºð áà ýëäýâ ÷èìãýýð ñàéòàð
÷èìýãëýñíèéã áýëäýæ ¿éëäýíý. Òýð ç¿ãò ø¿õýð áà ÿëãóóëñàíû òýìäýã, ýëäýâ äóàçààð
ñàéòàð ÷èìýãëýæ ¿éëäýíý. Õ¿íèé õààí òýð áèåý óãààæ ¿éëäýíý. Ìàøèä ñàéõàí ¿íýðòýé
¿çýñãýëýíò øèíý õóâöñûã ºìñººä ýëäýâ ÷èìãýýð ÷èìæ ¿éëäýíý. ªºðèéíõºº ñóóäëûã
ìàøèä äîîð çàñàæ ¿éëäýýä, ñóóäàë ò¿¿í äýýðýý ñóóãààä õààíû îìîã äýýðýíã¿éãýý îðõèõ
áîëíî. Òýð áýýð õààí òºðèéíõºº ýðõýò áàÿëàãò ýñ òà÷ààíà. Îìîã õèéãýýä äýýðýíã¿é
á¿ãäèéã íýí òýâ÷ñýí ñýòãýëýýð Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí
¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëäýíý. Íîìû㠺㿿ëýã÷ ãýëýí ò¿¿íä ÷ áóðõàí áàãøèéí õóðàí ìýäëèéã
¿¿ñãýíý. Õ¿íèé õààí òýð áýýð òýð ¿åèéí òýð öàãò äýýä õàòàí õèéãýýä õàí õºâ¿¿ä, ã¿íæ
íàð áîëîí ã¿íæèéí íºõäèéí ÷óóëãàíóóäàä òóñëàõààð õàðæ ¿éëäýíý. Äýýä õàòàí õèéãýýä
õàí õºâã¿¿ä, õààíû ã¿íæ íàðò ÿðóó ¿ãèé㠺㿿ëæ ¿éëäýíý. ÿíæèéí íºõäèéí ÷óóëãàí
á¿ãäýä ÷ ÿðóó ¿ãèé㠺㿿ëæ ¿éëäýíý. Íîìûã ñîíñîõûí òóëä ýëäýâ ÿíçûí òàõèëûã
66
áýëòã¿¿ëæ ¿éëäýíý. Ñàíààíä áàãòàøã¿é, ç¿éðëýøã¿é áàÿñãàëàíãàà𠺺𺺠öýíãýæ
¿éëäìîé. Ñàíààíä áàãòàøã¿é áàÿñãàëàíãààð æàðãàæ ¿éëäìîé. Ýðõòýí àìèðëàæ
¿éëäýíý. Ìàøèä èõ áàÿñãàëàíã òºð¿¿ëýýä, íîìû㠺㿿ëýý÷èéã óãòàæ ¿éëäýíý.”
Òèéíõ¿¿ àéëòãàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí èõ õààäàä èéí õýìýýí çàðëèãëàâ: “Èõ
õààäàà, òýð öàãèéí òýð ¿åñò õ¿íèé õààí òýð á¿õýëäýý öàãààí, øèíý, ¿çýñãýëýíòýé
õóâöñûã ºìñºæ ¿éëäýíý. Óíæëàãà õèéãýýä ýëäýâ ÷èìãýý𠺺ðèé㺺 ñàéòàð ÷èìýãëýæ
¿éëäýõ áîëíî. Öàãààí ø¿õðèéã ÷ áàðüæ ¿éëäýõ áîëîé. Õààíû èõ áààòðóóä õèéãýýä
õààíû èõ áàðàà áîëîã÷èä ýëäýâ ÿíçûí ºëçèéò ÷èìãèéã áàðèàä õààíû îðäîí òýíäýýñ
ãàð÷ íîìû㠺㿿ëýý÷èí ò¿¿íèéã óãòàõûí òóëä òýð ç¿ãò îäîæ ¿éëäìîé. Òýð þóíû òóëä âý?
õýìýýâýýñ, õ¿íèé õààí òýð ç¿ãò õýäèé÷èíýý àëõñàí òºäèé÷èíýý ò¿ã ò¿ìýí ãîëüò áóìàí
ãàëâààð îð÷ëîíãîîñ ýðãýí áóöàõ áîëíî. Òýð ÿìàãòààð çàãàðâàðäûí õààíû ÿçãóóðûã ò¿ã
ò¿ìýí ãîëüò áóìàí óäàà îëîõ áîëíî. Òýð ç¿ãò àëõàì õýäèé òºäèé àëõñàí òºäèé÷èíýýãýýð
ýíý íàñàíäàà õààí òºðèéí ýðõýò áàÿëàã ñàíààíä áàãòàøã¿é èõýýð àðâèäàõ áîëíî. Ò¿ã
ò¿ìýí áóìàí ãîëüò îëîí ãàëàâò îðîí óóæèì õèéãýýä àãóó èõ òýíãýðèéí øèëòãýýí äîëîîí
ÿíçûí èõ ýðäýíýýð á¿òýýãäñýí¿¿äèéã îëîõ áîëíî. Õ¿íèé õààíû ÿçãóóð õèéãýýä òýíãýðèéí
àãóó èõ îðîí îëîí áóìûã îëîõ áîëíî. Òºðºë á¿õýíäýý èõ ýðõýò áàÿëãèéã îëîõ áîëíî. Óðò
íàñëàõ áîëíî. ªíº óäààí àìüäðàõ áîëíî. Àâõààëæ ñàìáàà òºãºëäºð áîëæ ¿ãèéã íü
äàãàâààñ çîõèñòîé áîëíî. Àëäàð òºãºëäºð áîëæ, ºã¿¿ëñýí íü ìàøèä àãóó èõ áîëíî.
Òýíãýð õ¿íèé àìãàëàí àãóó èõ õèéãýýä àãóó èõèéã îëîõ áîëíî. Õ¿÷ ÷àäàë èõòýé áîëæ,
ìàø èõ õ¿÷ ÷àäàë òºãºëäºð õèéãýýä ä¿ðñ ñàéòàé áîëíî. ¯çýñãýëýíòýé õèéãýýä õàðâààñ
ãóà ñàéí ºí㺠äýëãýðñýí äýýä òºãºëäºð áîëíî. Òºðºë á¿õýíäýý ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíòàé
ó÷ðàõ áîëíî. Áóÿíû ñàäàíãóóäûã îëîõ áîëíî. Áóÿíû öîãö õýìæýýëøã¿éã îãîîò áàðèõ
áîëíî. Èõ õààäàà, òóñ ýðäýì ýíý àäèëóóäûã ñîíñîîä õ¿íèé õààí òýð íýãýí áýýð àëñààñ
íîìû㠺㿿ëýý÷èéã óãòàæ ¿éëäýíý. Çóóí áýýð õèéãýýä ìÿíãàí áýýðýýñ ÷ óãòàæ ¿éëäýíý.
“Áàñ òýðáýýð èéí õýìýýí: ‘Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí
áóðõàí Øàãæìóíè ºíººäºð ìèíèé õààíû îðäîí ¿¿íä çàëðàõ áîëíî. ªíººäºð Ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Øàãæìóíè ìèíèé õààíû îðäîí
ýíä çîîã áàðèõ áîëíî. ªíººäºð Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí
áóðõàí Øàãæìóíèéí íîì á¿õ åðòºíöòýé ¿ë çîõèëäñîíûã ñîíñîõ áîëíî. ªíººäºð áè íîì
ñîíññîíû áóÿí ¿¿ãýýð äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèîñ ýðãýí ¿ë áóöàõ áîëíî.
ªíººäºð áè áýýð îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè Ò¿¿í÷ëýí çàëðàãñàäûã áàÿñãàæ ¿éëäýõ
áîëíî. ªíººäºð áè áýýð ºíãºðñºí áà èðýýä¿é, îäîî öàãò çàëàðñàí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàäàä ñàíààíä áàãòàøã¿é èõ òàõèë óóæèì õèéãýýä àãóó èõèéã ¿éëäýõ áîëíî. ªíººäºð
áè òàìûí àìüòàí, àäãóóñíû òºðºëò, ýðëýãèéí åðòºíöèéí çîâëîí á¿ãäèéí óðñãàëûã
ìàøèä òàñëàõ áîëíî. ªíººäºð áè Ýñðýíãèéí ýðõýò õààíû áèåèéã îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí
ãîëäè óäàà îëîõ áóÿíû ¿íäñèéí ¿ðèéã òàðèõ áîëíî. ªíººäºð áè Õóðìàñò òýíãýðèéí
áèåèéã îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè óäàà îëîõ áóÿíû ¿íäñèéí ¿ðèéã òàðèõ áîëíî.
ªíººäºð áè Õ¿ðäýí ýðã¿¿ëýã÷ õààíû áèåèéã îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè óäàà îëîõ
áóÿíû ¿íäñèéí ¿ðèéã òàðèõ áîëíî. ªíººäºð áè îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ãàëàâ
îð÷ëîíãîîñ îãîîò ãýòýëæ ¿éëäýõ áîëíî. ªíººäºð áè áóÿíû öîãö õýìæýýëøã¿é, äýýð
¿ã¿é, ýíã¿é õèéãýýä àãóó èõ, ñàíààíä áàãòàøã¿éã ñàéòàð õóðààõ áîëíî. ªíººäºð áè
õàòíû íºõäèéí ÷óóëãàí á¿ãäýä èõ ñàõèóñûã ¿éëäýõ áîëíî. ªíººäºð áè áýýð õààíû
îðäíû îéð îð÷èì ýíä àìèðëàíãóé áà ñàéí àìãàëàí ñàíààíä áàãòàøã¿é, ìàøèä
ÿëãàìæààòàé ¿ëýìæ, äýýð ¿ã¿éã ¿¿ñãýæ ¿éëäýõ áîëíî. ªíººäºð áè ýäãýýð îðîí á¿ãäèéã
á¿õýíä ñàõèõ áîëíî. Ñàéòàð òýòãýõ õèéãýýä õîðëîë ¿ã¿é, äàéñàí ¿ã¿é, ÷àíàäûí öýðãèéí
÷óóëãàí á¿ãäýýðò ¿ë ýçëýãäýõ, õàëäâàðò ºâ÷èíã¿é, õÿìðàëã¿é áîëîõ áîëíî õýìýýí
ñýòãýëèéã ¿¿ñãýæ ¿éëäýíý’ ñàíàõ áîëíî.”
“Èõ õààäàà, ãýëýí áîëîí ãýëýíìàà þìóó, ãýíýí áîëîí ãýíýíìàà äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã áàðèã÷ òýäãýýðò õ¿íèé õààí òýð áýýð äýýäèéí íîìîíä
áèøèðñýí òýð àäèëààð áèøèð÷ ¿éëäýíý, äýýäýëæ ¿éëäýíý, õ¿íäýëæ ¿éëäýíý, òàõèæ
¿éëäýõ õèéãýýä èõ õààí òà äºðºâ ºìºã áîëîí çàðö ñýëò õèéãýýä òýíãýðèéí ÷óóëãàí
òýäãýýð áîëîí îëîí áóìàí ÿã÷èñóóäàä ìýäýë îþóíààð äýýäèéã ºã⺺ñ õ¿íèé õààí
ò¿¿íèé áóÿí èëòýä õóðæ ¿éëäýõ õèéãýýä áóÿí èëòýä õóðàí ¿éëäñýí òýð ë¿ãýý ýíý íàñíû
õààí òºðèéí ýðõýò áàÿëàã ñàíààíä áàãòàøã¿éãýýð íýí àðâèæèõ áîëíî. Ýíý íàñàíäàà
67
õààíû ñ¿ð æàâõëàí ñàíààíä áàãòàøã¿é èõýýð òºãºëäºð áîëíî. Öîã õèéãýýä õîòîë
÷óóëãàí ñ¿ð õ¿÷ýýð ÷ ÷èìýãëýãäýõ áîëíî. ×àíàäûí ýñýðã¿¿öýã÷ á¿ãä áîëîí äàéñàí
á¿ãäèéã íîìûí ¸ñîîð ìàøèä ýñëýí øèéòãýõ áîëíî.”
Òèéí õýìýýí çàðëèãëàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä äºðâºí ìàõàðàíç òýäãýýð
èéí õýìýýí àéëòãàâ: “Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, õýí íýãýí õ¿íèé õààí
áîëñîí òýð áýýð íîìîíä òýð àäèëûí ñ¿ñýã áèøðýëýýð ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí áóþó
äýýä Àëòàíãýðýëò ¿¿íèéã ñîíñîîä ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã áàðèã÷ ãýëýí
áîëîí ãýëýíìàà, ãýíýí áîëîí ãýíýíìàà òýäãýýðò ÷ áèøèð÷, äýýäëýæ, õ¿íäýëæ, òàõèæ
¿éëäýõ õèéãýýä èõ õààä áèä íàðûí òóëä õààíû îðäîí ò¿¿íèéã ìàøèä àðèóñãàí öýâýðëýæ
¿éëäýýä, ¿íýðò óñ ýëäâýýð ñ¿ð÷ëýã ñàéòàð òàëáèæ èõ õààä áèä äºðºâòýé õàìò íèéòýýðýý
ãàéõàìøèãò íîì ò¿¿íèéã ñîíñîõ õèéãýýä ººð áîëîí òýíãýð á¿ãäèéí òóñàä áóÿíû ¸çîîðûí
ºëçèé º÷¿¿õýí íýãèéã ºã÷ ¿éëäâýýñ, Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, íîìûã
àéëäàã÷ ãýëýí òýð íîìûí ñóóäàëä ñóóñàí äàðóéä õ¿íèé õààí òýð èõ õààä áèä äºðâèéí
òóñûí òóëä õ¿æèéã àñààæ, ºðãºñºí äàðóéä ýëäýâ ÿíçûí ¿íýðòí¿¿äýýñ ¿íýðò áà õ¿æíèé
îðîîíãî ìîä ýëäýâ îëíîîð ãàðààä, òýäãýýð àãøèí õîðîì òºäèéä èõ õààä áèä äºðâèéí
ººð ººðèéí áàéøèíãèéí äýýä àãààðò ¿íýðò áà õ¿æíèé îðîîíãî ìîä ýëäýâ îëíû ø¿õýð
áîëîí îðøèõ áîëíî. Õ¿æèéí ¿íýð àãóó èõýýð àíõèëàõ áîëíî. Àëòíû ºí㺠ìýò ¿çýãäýë
ãàðàõ áîëîõ õèéãýýä ¿çýãäýë ò¿¿ãýýð áèäíèé áàéøèí á¿ãä ÷ ãýðýëòýí ãèéõ áîëíî. Àðèóí
ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ¿íýðò áà õ¿æíèé îðîîíãî ìîä ýëäýâ ÿíçóóä àãøèí õîðîì
òºäèéä òýñýøã¿é îðíû ýçýí Ýñðýí (ñàíñ: Áðàõìà) õèéãýýä òýíãýð íàðûí ýðõýò Õóðìàñò
(ñàíñ: Èíäðà) õèéãýýä èõ îõèí òýíãýð Ñàðàñâàòè (ìîí: Ýãøèãëýíò); èõ îõèí òýíãýð Äðäà (ìîí:
Áàò-ýõ); Øðè (ìîí: Öîãò); ÿã÷èñûí àéìãèéí íî¸í Ñàìæíàÿà (ìîí: ¯íýìëýõ¿é ìýäýã÷) õèéãýýä
ÿã÷èñûí àéìãèéí õîðèí íàéìàí èõ íî¸í; òýíãýðèéí õºâã¿¿í Ìàõåøâàðà (ìîí: Ýðõýò
áàÿëàã); èõ ÿã÷èñûí àéìãèéí èõ íî¸í Âàæðàïàíè (ìîí: Ìóòàðòàà î÷èðò); ÿã÷èñûí àéìãèéí
èõ íî¸í Ìàíèáàäðà (ìîí: Ñàéí ýðäýíý); Õàðèòè (ìîí: áóëààã÷ ýõ) òàâàí çóóí õ¿¿ íºõºð ñýëò;
èõ ëóñûí õààí Àíàâàòàïòà, èõ ëóñûí õààí Ñàãàðà (ìîí: Äàëàé) õèéãýýä òýäãýýðèéí òóñ
òóñûí áàéøèíãèéí äýýðõ îãòîðãóéä ãàðààä ¿íýðò áà õ¿æíèé îðîîíãî ìîä ýëäâèéí
ø¿õðèéí áàéäëààð îðøèõ áîëíî. Õ¿æèéí ¿íýð àãóó èõýýð ÷ àíõèëàõ áîëíî. Áàéøèí
á¿ãäèéí äîòîð àëòàí ãýãýý ãàðàõ õèéãýýä ãýãýý ò¿¿ãýýð îðîí á¿ãä ãýðýëòýí ãèéõ áîëíî.”
Òèéí õýìýýí àéëòãàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí äºðâºí ìàõàðàíçàä èéí
õýìýýí çàðëèãëàâ: “Èõ õààäàà, èõ õààí òà äºðâèéí ººð ººðèéí áàéøèíãóóäûí äýýðõ
îãòîðãóéä õ¿æ õèéãýýä ýëäýâ ¿íýðò îðîîíãî ìîä òýäãýýð ø¿õðèéí áàéäàëòàé îðøñîí
òºäèé áóñ þì. Òýð þóíû òóëä âý? õýìýýâýýñ, Èõ õààäàà, õ¿íèé õààí òýð äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã òàõüñàíû òóëä þì. Ýëäýâ õ¿æ
òýäãýýð ø¿õýðëýõ äàðóéä ãàðòàà õ¿æíèé ñàâ íýãèéã áàðüñàí ò¿¿íýýñ õ¿æ õèéãýýä ýëäýâ
¿íýðòíèé îðîîíãî ìîä áàãøðàí ãàðààä òýäãýýð íü àãøèí õîðîì íýã òºäèéä ãóðâàí
ìÿíãàí èõ ìÿíãàí åðòºíöèéí îðîí òýäãýýð á¿ãäýä àëèí çóóí ãîëäè ñàð, çóóí ãîëäè íàð,
çóóí ãîëäè èõ äàëàé, çóóí ãîëäè óóëûí õààí ñ¿ìáýð óóë áà ñ¿ìáýð óóëûí îéð îð÷èì
áîëîí çóóí ãîëäè èõ îéð îð÷èì, çóóí ãîëäè äºðâºí èõ òèâò åðòºíöèéí îðîí, çóóí ãîëäè
äºðâºí ìàõàðàíçûí ÿçãóóðûí òýíãýð, çóóí ãîëäè ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðýýñ ýõëýýä çóóí
ãîëäè õóðàí ìýäýë ¿ã¿é, õóðàí ìýäýë ¿ã¿é áóñ ò¿¿íä îéð îäñîíûã õ¿ðòýëõ òýíãýð
õèéãýýä ãóðâàí ìÿíãàí èõ ìÿíãàí åðòºíöèéí îðîí òýäãýýð á¿ãäýä Ãó÷èí ãóðâàí
òýíãýðèéí ÿçãóóð çóóí ãîëäè á¿ãäýä òýíãýð, ëóñ, ÿã÷èñ, ¿íýð èäýøòýí, ãàðüä, àñóð,
ìèàìæè, èõ äî÷ýãèéí ÷óóëãàíóóäûí òóñ òóñûí ãýð¿¿äèéí äýýðõ îãòîðãóéä õ¿æ áîëîí
ýëäýâ ¿íýðòíèé îðîîíãî ìîä ø¿õýð÷ëýí îðøèõ áîëíî. Õ¿æíèé ¿íýð àãóó èõýýð ÷
àíõèëàõ áîëíî. Òýíãýðèéí áàéøèíãóóäàä àëòíû ºí㺠ìýò ãýãýý ÷ ãàðàõ áîëîõ õèéãýýä
ãýãýý ò¿¿ãýýð ÷ òýíãýðèéí áàéøèíãóóä ãýðýëòýí ãèéõ áîëíî. Èõ õààäàà, ýíý ìýò ãóðâàí
ìÿíãàí èõ ìÿíãàí åðòºíöèéí îðîíä òýíãýðèéí áàéøèí á¿ãäèéí äýýðõè îãòîðãóéä õ¿æ
õèéãýýä ¿íýðòíèé îðîîíãî ìîä òýäãýýð ø¿õýð÷ëýí îðøèõ òýð ìýò äýýä Àëòàíãýðýëò
áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã òàõèõûí òóë õ¿íèé õààí òýð áýýð ýëäýâ õ¿æ
òýäãýýðèéã àñààñàí äàðóéä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèé
ñ¿ð æàâõëàíãèéí õ¿÷ýýð õ¿æ õèéãýýä ýëäýâ ¿íýðòíèé îðîîíãî ìîäóóä áàãøðàí ãàðíà.
“Àãøèí õîðîì íýã òºäèéä, àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöèéí îðîí á¿õýíä Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé
òîîòîé òýíöýõ¿éö ò¿ã ò¿ìýí áóìàí ãîëäè áóðõàíû îðîíä, Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîò ò¿ã
68
ò¿ìýí áóìàí ãîëäè ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû îãòîðãóéä õ¿æ õèéãýýä ýëäýâ ¿íýðò îðîîíãî
ìîäóóä íü ø¿õýð÷ëýí îðøèõ áîëíî. Òýäãýýð íü ÷ ò¿ã ò¿ìýí áóìàí ãîëäè îëîí áóðõàíû
îðîíä õ¿æ õèéãýýä ýëäýâ ¿íýðòýí àãóó èõ õèéãýýä õýìæýýëøã¿é èõ àíõèëàõ áîëíî.
Àëòíû ºí㺠ìýò ãýãýý ãàðàõ áîëîõ õèéãýýä ãýãýý ò¿¿ãýýð ÷ Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîò ò¿ã
ò¿ìýí áóìàí ãîëäè îëîí áóðõàíû îðîí ãýðýëòýí ãèéõ áîëíî. Èõ õààäàà, èõ ðèä
õóâèëãààí òýð ìýò òýäãýýð ãàðñàí äàðóéä Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîãîîð òýíöýõ¿éö ò¿ã
ò¿ìýí áóìàí ãîëäè îëîí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí íóãóóä íîìû㠺㿿ëýã÷ ò¿¿íä áàÿñàí: ‘Äýýä
òºðºëõòººí! Ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé. Äýýä òºðºëõòºí òà äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð
àéìãèéí ýðõýò õààí ¸ñ ¿¿íä ã¿íçãèé óòãà ýíý ìýò, ã¿í ¿çýãäýë ýíý ìýò, ýðäýì ñàíààíä
áàãòàøã¿é ýíý ìýò ëóãàà ¿¿íèéã àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿ ñàéòàð íîìëîõûã õ¿ññýí òà ÷ áàñ
ñàéí áîëîé õýìýýí ñàéøààëûã ºãºõ áîëîé. Õýí íýãýí àäàãëààä ñóäàð àéìãèéí ýðõýò
õààí áóþó äýýä Àëòàíãýðýëò ¿¿íèéã ñîíññîí òýäãýýð àìüòàä ÷ áàãà ñàãà áóÿíû ¿íäýñ
òºãºëäºð òºäèé ¿ë áîëîõ áîëáîîñ àëèí íýãýí ñýòãýëäýý áàðüñàí áà õàäãàëñàí,
íîìëîñîí, óíøñàí, á¿õíèéã áàãòààæ ¿éëäñýí, íºõºä人 àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿ ìàøèä
çààñàí ò¿¿íèé㠺㿿ëýõ õýðýã þó áàéíà? Òýð ó÷èð þó âý? õýìýýâýýñ, äýýä òºðºëõòºí
ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí áóþó äýýä Àëòàíãýðýëò ¿¿íèéã ñîíñîîä ñîíññîí äàðóéäàà
ò¿ã ò¿ìýí îëîí áóìàí ãîëäè áîäüñàäâà íàð äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñ áîäèîñ ýðãýí ¿ë
áóöàõ áîëäîã òóë áîëîé.’
“Òýãýýä àðâàí ç¿ã á¿õýíä ò¿ã ò¿ìýí áóìàí ãîëäè Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîî ÿìàãò
áóðõàíû îðîíä ò¿ã ò¿ìýí îëîí áóìàí ãîëäè ò¿¿í÷ëýí çàëðàãñàä ººð ººðèéí áóðõàíû
îðîíä îðøèí áóé òýäãýýð òýð öàãèéí òýð ¿åñò íýã ¿ã õýë íýã àâèàãààð íîìûí øèðýýí
äýýð ñóóñàí, íîìû㠺㿿ëýý÷ ãýëýí ò¿¿íä èéí õýìýýí çàðëèãëàâ: ‘Äýýä òºðºëõòºí òà
áýýð èðýýä¿é öàãò áîäèéí ç¿ðõýíä îäîõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà áîäèéí ç¿ðõ äýýäèéí
äýýäýä îäîîä õààí ìîäíû ºìíº ñóóãààä ãóðâàí åðòºíö á¿ãäýýñ ÿëãàìæààòàé èë¿¿
àìüòàí á¿ãäýýñ ìàøèä õýòýðñýí ä¿ð áàéäàë õèéãýýä õàòóóæèëò ÿâäëûí õ¿÷èéã
¿¿ñãýñíèé àäèñòýäýýð îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè áýðõ ÿâäëóóäûã ¿ç¿¿ëýõ áîëíî. Äýýä
òºðºëõòºí òà áîäèéí øèìèéã ñàéòàð ÷èìýãëýí ¿éëäýõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà ãóðâàí
ìÿíãàí èõ ìÿíãàí åðòºíöèéã îãîîò àâðàõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà õààí ìîäíû ºìíº
ñóóãààä ñàíààíä áàãòàøã¿é ä¿ðñ íü ìàøèä àéìøèãòàé áîëñîí, ãóà áóñûã ¿ç¿¿ëñýí,
ìóóõàé ä¿ðñò ýëäýâ ÿíç øóëìàñûí àéìãóóäûã ÿëàõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà áîäèéí
ç¿ðõ äýýäèéí äýýäýä îäîîä, äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäü ¿ëãýð ¿ã¿é ìàøèä
àìèðëàñàí, òîîñ ëóãàà õàãàöñàí, ã¿íçãèé èëòýä òºãñãºñºí áóðõàí áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí
òà î÷èð ñóóäëûí ç¿ðõýíä áàòòàé ñóóãààä áóðõàí á¿ãäýýð èëòýä ñàéøààñàí íîìûí õ¿ðä
ìàøèä ã¿íçãèé, äýýð ¿ã¿é àðâàí õî¸ð ç¿éëèéã ìàøèä ýðã¿¿ëýõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà
äýýð ¿ã¿é íîìûí èõ õýíãýðãèéã äýëäýõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà äýýð ¿ã¿é íîìûí
öàãààí ëàâàéã ¿ëýýõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà íîìûí èõ ÿëãóóëñàíû òóãèéã ìàíäóóëàõ
áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà äýýð ¿ã¿é íîìûí çóëûã áàäðóóëàí ¿éëäýõ áîëíî. Äýýä
òºðºëõòºí òà äýýð ¿ã¿é íîìûí õóðûã áóóëãàõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà îëîí áóìàí
íèñâàíèñûí äàéñíûã ÿëàõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà ò¿ã ò¿ìýí îëîí áóìàí àìüòäûã
ìàøèä àéìøèãòàé èõ àþóëûí äàëàéãààñ ãýòýëãýõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà ò¿ã ò¿ìýí
îëîí áóìàí àìüòäûã îð÷ëîíãèéí ýðã¿¿ëãýýñ îãîîò ãýòýëãýí ¿éëäýõ áîëíî. Äýýä
òºðºëõòºí òà ò¿ã ò¿ìýí îëîí ãîëäè áóðõàäóóäûã áàÿñãàí ¿éëäýõ áîëíî.’ “
Òèéí õýìýýí çàðëèãëàâàé. ̺í ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä äºðâºí ìàõàðàíç òýäãýýð èéí
õýìýýí àéëòãàâ: “Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õ¿íèé õààí áýýð äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààíû ýðäýì, ýíý íàñ õèéãýýä èðýýä¿é
õîéøèä ãàðàõ ýíý ìýò ýäãýýðèéã ¿çýæ îëîí áóìàí áóðõàäàä áóÿíû ¸çîîðûã ¿¿ñãýæ,
áóÿíû öîãö õýìæýýëøã¿éã îãîîò áàðèõûã ¿çýýä íèã¿¿ëñýíã¿éí òóëä Àðèóí ñàíâààðò ßëæ
òºãñ íºã÷ñººí, ººð ººðèéí ãýðò îðøèõ äºðâºí ìàõàðàíç áèä íàð, ºìºã õèéãýýä çàðö
ñýëò, îëîí áóìàí ÿã÷èñ íàð õ¿æ õèéãýýä ýëäýâ ¿íýðòíèé îðîîíãî ìîäíóóäûí ø¿õðýýð
õºòëºã人ä áèåý ¿ë ¿ç¿¿ëýýä õ¿íèé õààí ò¿¿íèé àð÷èæ öýâýðëýñýí îëîí äàâõàð
áàéøèí, ñàéòàð öýâýðëýñýí, ¿íýðò óñ ýëäýâ ÿíçààð ñàéòàð ñ¿ð÷ñýí, ýëäýâ ÷èìãýýð
ñàéòàð ÷èìýãëýñýí õààíû îðäîí õààíà áóé òýíä íîìûã ñîíñîõûí òóëä îäîæ ¿éëäýíý.
“Òýñýøã¿éí ýçýí Ýñðýí;òýíãýðèéí ýðõýò Õóðìàñò; èõ îõèí òýíãýð Ñàðàñâàòè; èõ îõèí
òýíãýð Øðè (ìîí: Öîãò); ãàçðûí îõèí òýíãýð Äðäà (ìîí: Áàò-ýõ); õèéãýýä ÿã÷èñûí àéìãèéí
69
èõ íî¸í Ñàìæíàÿà, ÿã÷èñûí àéìãèéí õîðèí íàéìàí èõ íî¸í; òýíãýðèéí õ¿¿ èõ
Ìàõåøâàðà; ÿã÷èñûí àéìãèéí èõ íî¸í Âàæðàïàíè; ÿã÷èñûí àéìãèéí èõ íî¸í
Ìàíèáàäðà; Õàðèòè-í õ¿¿ òàâàí çóóí íºõäèéí õàìò; ëóñûí õààí Àíàâàòàïòà; ëóñûí õààí
Ñàãàðà ò¿ã ò¿ìýí îëîí áóìàí ãîëäè òýíãýð¿¿ä áèåý ¿ë ¿çýãä¿¿ëýýä ýëäýâ ÷èìãýýð
÷èìýãëýãäñýí õèéãýýä íîìû㠺㿿ëýý÷ ò¿¿íèé íîìûí ñýíòèé ìàøèä ºíäºð, ýëäýâ
÷èìãýýð ñàéòàð ÷èìýãëýãäñýí, öýöãèéí áàãëààã áýëäñýí òýðõ¿¿ õ¿íèé õààíû îðäîí
ãàçàðò íîìûã ñîíñîõûí òóëä îäîõ áîëíî.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, èõ õààä áèä äºðºâ ºìºã õèéãýýä çàðöûí õàìò îëîí
áóìàí ÿã÷èñ òýäãýýð á¿ãä çîõèëäîí ¿éëäýýä, áóÿíû íºõðèéã ¿éëäñýí, áóÿíûã îëæ
¿éëäñýí, äýýð ¿ã¿é íîìûí èõ ºãëºãèéã ºãñºí õ¿íèé õààí ò¿¿íä íîìûí ðàøààíû øèì
¿¿ãýýð öýíãýõ áîëîõ òýð äàðóéä õ¿ì¿¿íèé õààí ò¿¿íèéã á¿õýíä ñàõüæ ¿éëäýíý. Á¿ðýí
àâðàõ õèéãýýä á¿ðýí õàìãààëæ, á¿ðýí òýòãýæ, àìèðëàíãóé áà àìãàëàí ñàéí áîëãîæ
¿éëäýíý. Õ¿ì¿¿íèé õààíû îðä õàðø, èõ õîò, óëñ ò¿¿íèéã ÷ á¿õýíä ñàõüæ ¿éëäýíý. Á¿ðýí
àâðàõ õèéãýýä á¿ðýí õàìãààëæ, á¿ðýí òýòãýæ, àìèðëàíãóé áà àìãàëàí ñàéí áîëãîæ
¿éëäýíý. Øèéòãýëèéã òýâ÷èõèéã ÷ ¿éëäýíý. Òýðõ¿¿ óëñûã àþóë, õîðëîë, õàëäâàðò ºâ÷èí,
õÿìðàë á¿ãäýýñ á¿ðýí ãýòýëãýæ ¿éëäýíý.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, àëèí õýí íýãýí õ¿íèé õààí áîëîîä õ¿íèé õààí
ò¿¿íèé óëñàä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ýíý ãàð÷, Àðèóí
ñàíâààðò ÿëæ òºãñ íºã÷ñººí, õ¿íèé õààí òýð ãýëýí þìóó ãýëýíìàà, ãýíýí þìóó ãýíýíìàà
äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã áàðèã÷ íàðò ¿ë õ¿íäëýõ, ¿ë
äýýäëýõ, ¿ë ºðãºìæèëæ, ¿ë òàõèâààñ, äºðâºí èõ õààí áèä íàð õèéãýýä îëîí áóìàí ò¿ã
ò¿ìýí ãîëäè ÿã÷èñ íàðò ýíýõ¿¿ íîìûã ñîíñîõ õèéãýýä íîìûí ðàøààíû øèì ¿¿ãýýð ¿ë
öýíã¿¿ëýõ, ¿ë õ¿íäëýõ, òýíãýðèéí áèå ýäãýýðèéí ñ¿ð æàâõëàí ÷ íýí àðâèæèæ ¿ë ¿éëäýíý.
Áèäíèé õè÷ýýíã¿é õèéãýýä õ¿÷ ÷àäàë ÷ ¿ë òºðæ áèäíèé áèåíä ñ¿ð õ¿÷ öîã áà õîòîë
÷óóëãàí ÷ íýí àðâèæèæ ¿ë ¿éëäýõ áîëíî. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ºìºã
õèéãýýä çàðö ñýëò äºðâºí èõ õààí áèä íàð áîëîí îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ÿã÷èñ íàð
îðîí ò¿¿íèéã õÿñàëä îðõèíî. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áèä íàð îðîí ò¿¿íèéã
õÿñàëä îðõèâîîñ òýð îðîíä îðøèõ òýíãýðèéí ÷óóëãàí á¿ãä ÷ îðîí ò¿¿íèéã õÿñàëä îðõèõ
áîëíî. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òýíãýð íàð îðîí ò¿¿íèéã õÿñàëä îðõèâîîñ
òýð îðîíä óëñ íü íýí õÿìðàë ýëäýâ ÿíç ãàðàõ áîëíî. Õààíû õÿìðàë áàðàãäàøã¿é îëîí
ãàðàõ áîëíî. Àëèí îðîíä îðøñîí àìüòàí á¿ãä ÷ òýìöýëäýõ õèéãýýä õîðèãèéã óóäàëæ
õÿìðàëäàõ áîëíî. Ãàðèã õèéãýýä ºâ÷èí ýëäýâ ÿíç òýð óëñàä ãàðàõ áîëíî. Ç¿ã òàë òàëààñ
îäíû ñóì óíàõ áîëíî. Ãàðèã õèéãýýä îäóóä ÷ õàðèëöàí ¿ë çîõèëäîõ áîëíî. Өâëèéí ñàð
óðãàâààñ íàð ìýò áàéõ áîëíî. Ñàðíû ãàðàã õèéãýýä íàðíû ãàðàã ãàðàõ áîëíî. Íàð
õèéãýýä ñàð îãòîðãóéä îðøèõíîîí ÷ öàã ¿ðãýëæèä õèðòýõ áîëíî. Öàã öàãò îãòîðãóéä
ñîëîíãûí ºí㺠ìýò õóéëðàõ áîëíî. Ãàçàð ÷ õºäëºõ áîëíî. Ãàçàðò îðøñîí õóäàã ÷ äóó
ãàðãàí äóóðñàõ áîëíî. Îðîí íóòàãò õ¿÷òýé ñàëõè ÷ ãàðàõ áîëíî. Èõ ¿åð áóóõ áîëíî.
Îðîí íóòàãò ãàí çóäûí àþóë ãàðàõ áîëíî. ×àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàíààð óëñ äàðàãäàõ
áîëíî. Óëñ òýð íü äîðîéòîõ áîëíî. Àìüòàí òýäãýýð íü íèñâàíèñ èõòýé áîëíî. Òýð îðîí
áàÿñãàëàíã¿é áîëíî. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí!, ºìºã çàðö ñýëò äºðâºí èõ
õààí áèä íàð õèéãýýä îëîí áóìàí ÿã÷èñ, îðîíä îðøèõ òýíãýð, ëóñ íàð îðîí ò¿¿íèéã
îðõèâîîñ òýð óëñàä ýíý ìýò ýëäýâ ÿíçûí îëîí çóóí õîðëîë õèéãýýä îëîí ìÿíãàí õîðëîë
ãàðàõ áîëíî.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, àëèí õýí íýãýí õ¿íèé õààí áîëîîä òý𠺺ðèé㺺
á¿õýíä èõýä ñàõèæ ¿éëäýõèéã õè÷ýýõ áîëíî. Õààíû ýëäýâ àìãàëàíã ºíº óäààí àìñàõûã
õè÷ýýõ áîëíî. Àìãàëàí á¿ãäèéã ýäëýõ ñýòãýëèéí õààí áîëîõûã õè÷ýýõ áîëíî. Óëñäàà
õàðúÿàëàãäàõ àìüòàí á¿ãäèéã àìãàëàíòàé áîëãîõûã õè÷ýýõ áîëíî. ×àíàäûí öýðãèéí
÷óóëãàí á¿ãäèéã ÿëàí ¿éëäýõèéã õè÷ýýõ áîëíî. Îðîí á¿ãäýä ºíº óäààí á¿ðýí òýòãýõèéã
õè÷ýýõ áîëíî. Íîìûí õààí áîëîõûã õè÷ýýõ áîëíî. ªºðèéí óëñûã ÷ àþóë õîðëîë,
õàëäâàðò ºâ÷èí, õÿìðàë á¿ãäýýñ á¿ðýí ãýòýëãýæ ¿éëäýõèéã õè÷ýýõ áîëáîîñ Àðèóí
ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õ¿ì¿¿íèé õààí òýð äàìæèãã¿é äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëä. Ãýëýí þìóó ãýëýíìàà, ãýíýí þìóó
ãýíýíìàà ñóäàð àéìãèéí ýðõýòèéã áàðèã÷ òýäãýýðèéã ÷ õ¿íäýëæ ¿éëä, äýýäýëæ ¿éëä,
ºðãºìæèëæ ¿éëä, òàõèæ ¿éëä. ªìºã õèéãýýä çàðö ñýëò äºðâºí èõ õààí áèä íàð ÷ íîìûã
70
ñîíñîõûí áóÿíû ¿íäñèéã õóðààñàí ýíý õèéãýýä íîìûí ðàøààíû øèì ¿¿ãýýð öýíãýæ
¿éëäýíý. Áèäíèé òýíãýðèéí áèå ýäãýýðèéí èõ ñ¿ð æàâõëàí ÷ íýí àðâèäàæ ¿éëäýíý. Òýð
þóíû òóëä âý? õýìýýâýýñ, Aðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õ¿íèé õààí òýð äàìæèãã¿é
äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëäñýí áóþó.
Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí
ýíý íü Ýñðýíãèéí õààí åðòºíöºä õèéãýýä åðòºíöººñ õýòýðñýí ýëäýâ ÿíçûí øàñòèð
õýäèé÷èíýý íîìëîñîí, Òýíãýðèéí õààí Õóðìàñò ýëäýâ ÿíçûí øàñòèð õýäèé÷èíýý
íîìëîñîí, òàâàí èëò ìýäýëò àðø ýëäýâ ÿíçóóä òýäãýýð àìüòíû òóñûí òóëä åðòºíö áà
åðòºíöººñ õýòýðñýí ýëäýâ ÿíçûí øàñòèð õýäèé÷èíýýíèéã íîìëîñíîîñ èõ äýýä
ÿëãàìæààòàé èë¿¿.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òýäãýýð áóìàí ýñðýíãèéí õààí, îëîí áóìàí, ò¿ã
ò¿ìýí ãîëäè õóðìàñò, îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè òàâàí èëò ìýäýëò àðø á¿ãäýýñ èõ
äýýä, èõ ÿëãàìæààòàé èë¿¿ã Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð àìüòàí á¿ãäèéí òóñûí òóëä àãóó
èõýýð ¿íýíõ¿¿ ìàøèä íîìëîñîí áîëîé. Þó áîëîõíîî ÷, á¿õ çàìáóó òèâä îðøèõ
õ¿ì¿¿ñèéí õààä áýýð õààíû ¿éëèéã õèéõ, þó áîëáîîñ àìüòàí á¿ãä àìãàëàíòàé áîëîõ, þó
áîëáîîñ ººðèéí óëñ îðîí á¿õíýý ñàõèõ, á¿ðýí òýòãýõ, þó áîëáîîñ îðîí á¿ãäýä õîðëîë
áîëîí äàéñàí ¿ã¿é áîëîõ, þó áîëáîîñ ÷àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàíûã ÿëààä ãýäðýã áóöààõ,
þó áîëáîîñ òýäãýýð îðîíä õàëäâàðò ºâ÷èí ¿ã¿é, õÿìðàëã¿é áîëîõ, þó áîëáîîñ îðîí
á¿ãä íîìîîð õÿìðàëã¿é, õóâààãäàõã¿é áîëîõ, þó áîëáîîñ õ¿íèé õààí òýäãýý𠺺ð
ººðèéí óëñ îðîíä íîìûí èõ çóëûã áàäðààæ ¿éëäýõ, ãèéã¿¿ëýí ¿éëäýõ, þó áîëáîîñ
òýíãýðèéí îðä õàðø á¿ãä òýíãýð¿¿ä áà òýíãýðèéí õºâã¿¿äýýð ä¿¿ðýõ, þó áîëáîîñ ºìºã
õèéãýýä çàðö ñýëò äºðâºí èõ õààí áèä íàð, îëîí áóìàí ÿã÷èñ, çàìáóóòèâä îðøèõ
òýíãýðèéí ÷óóëãàí á¿ãäýýð öýíãýõ õèéãýýä ºðãºë õ¿íäëýëèéã ¿éëäýõ, þó áîëáîîñ áèäíèé
òýíãýðèéí áèå ýäãýýð èõ ñ¿ð æàâõëàíãààð íýí àðâèæèõ, þó áîëáîîñ áèäíèé áèåä
õè÷ýýíã¿é áà õ¿÷ ÷àäàë áèé áîëîõ, þó áîëáîîñ áèäíèé áèåä ñ¿ð õ¿÷ öîã çàëü õîòîë
÷óóëãàí ìàøèä îðîõ, þó áîëáîîñ çàìáóó òèâ á¿ãäýä æèë ñàéí áîëîõ, áàÿð
áàÿñãàëàíòàé òºðºëõòºí áà îëîí õ¿ì¿¿íýýð ä¿¿ðýõ, þó áîëáîîñ çàìáóó òèâ á¿ãäýä
îðøèõ àìüòàí á¿ãä àìãàëàíòàé áîëîõ, ýëäýâ áàÿñãàëàíã àìñàõ, þó áîëáîîñ àìüòàí
á¿ãä îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ãàëàâò òýíãýð áà õ¿íèé àìãàëàí àãóó èõ õèéãýýä àãóó
èõèéã àìñàõ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäòàé õàìò íýã äîð îðøèõ, èðýýä¿é öàãò äýýð ¿ã¿é,
¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä èëòýä ãýãýýðñýí áóðõàí áîëîõ áîëîé. ßëæ òºãñ íºã÷ñºí,
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí áýýð îëîí áóìàí ò¿ã
ò¿ìýí ãîëäè ýñðýíãèéí õààíààñ ¿ëýìæ èë¿¿ èõ íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëèéí õ¿÷ òºãºëäºð
àäèñòýä, îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè Õóðìàñò òýíãýðèéí óõààíààñ ¿ëýìæ èë¿¿ ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàíû áèëã¿¿í äýýð ¿ã¿é, îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ýëäýâ ÿíçûí òàâàí èëò
ìýäýëò àðøèéí ÷óóëãàí á¿ãäýýñ ¿ëýìæ èë¿¿ àäèñòýä òýä á¿ãäýýð îäîî Ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí áýýð àìüòàí á¿ãäèéí òóñûí òóëä
äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ýíýõ¿¿ çàìáóó òèâä àãóó
èõýýð ¿íýíõ¿¿ ìàøèä íîìëîñîí áîëîé.
“Õ¿íèé õààíû үéë õýðýã, õààíû øàñòèð, õààíû ¿éëäâýð á¿õ çàìáóó òèâä áàéãàà àëèí
íýãýí õèéãýýä àëèí íýãíýý ýäãýýð àìüòàí á¿ãäèéã àìãàëàíòàé áîëãîñîí òýäãýýð á¿ãä
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí áýýð
äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ÷óõàë÷ëàí íîìëîæ, á¿ðýí
ºã¿¿ëæ, ¿íýíõ¿¿ ñàéòàð íîìëîñíû õ¿÷ þì. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òýðõ¿¿ óã
òýðõ¿¿ øàëòãààíààð õ¿ì¿¿íèé õààí òýð äàìæèãã¿é äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð
àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã áèøðýíã¿éãýýð ñîíñîæ, áèøðýíã¿éãýýð õ¿íäýëæ,
áèøðýíã¿éãýýð òàõèæ ¿éëäñýí áîëîé.
Òèéí õýìýýí ñî¸ðõñîí õèéãýýä ßëæ òºãñ íº÷ñºí áóðõàí äºðâºí èõ õààíä èéí õýìýýí
çàðëèãëàâ: “Òèéìèéí òóë, Èõ õààí òà äºðºâ, ºìºã áîëîí çàðö íàðûí õàìòààð äàìæèãã¿é
õ¿íèé õààí äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíññîí,
õ¿íäëýí ¿éëäñýí, òàõèæ ¿éëäñýí òýäãýýðèéã á¿õýíä ñàõèõûí òóë áàÿñàë äóðøèë àãóó
èõèéã òºð¿¿ëýõò¿í. Èõ õààäàà, ãýëýí þìóó ãýëýíìàà, ãýíýí þìóó ãýíýíìàà àëèí ñóäàð
àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã áàðüñàí òýäãýýðèéã ÷ áóðõàíû çîõèîëûã áàðèõàä
îðóóëàõòóí. Òýä òýíãýð, õ¿í, àñóð íàðûí ýíý åðòºíöºä áóðõàíû çîõèîëûã ¿éëäýõ áîëíî.
71
Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿ ìàøèä
íîìëîõ áîëíî. Èõ õààí òà äºðºâ þó áîëîâ÷ ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààíûã áàðüñàí ãýëýí
þìóó ãýëýíìàà, ãýíýí þìóó ãýíýíìààã ñàõèõ õèéãýýä õîðëîë ¿ã¿é ºâ÷èí ¿ã¿é, õÿìðàë
¿ã¿é, ñýòãýëèéã àìãàëàí áîëãîõ õèéãýýä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò
õààíûã ¿íýíõ¿¿ ìàøèä íîìëîõîä ãýëýí þìóó ãýëýíìàà, ãýíýí þìóó ãýíýíìàà ñóäàð
àéìãèéí ýðõýòèéã áàðèã÷ òýäãýýðèéã á¿ðýí ñàõèæ ¿éëä, á¿ðýí àâàð÷, á¿ðýí õàìãààëæ,
á¿ðýí òýòãýæ, àìèðëàíãóé áà àìãàëàí ñàéí áîëãîæ ¿éëäýýðýé.”
Òýãýýä èõ õààí Âàéøðàâàíà ñóóäëààñàà áîñîîä èéíõ¿¿ àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí,
íàäàä ‘Õ¿ñëèéã õàíãàã÷ ÷àíäìàíü ýðäýíý’ õýìýýõ òîãòîîë áóé. Õýí íýãýí үүíèéã áàðèõ
õèéãýýä õàäãàëàõûã õ¿ññýí òýäãýýð àìüòàíä áóÿí õýìæýýëøã¿é áîëîõ õèéãýýä, áè ººðºº
¿ðãýëæèä òýð õүíèéã ñàõèõ áà àâðàõ òóë, ò¿¿íèé á¿õ çîâëîí íü àðèëàí àìãàëàí îðøèõ
áîëíî. Áóÿí áîëîí áèëã¿¿íèé ÷óóëãàíûã ÷ ¿¿ñãýæ ¿éëäìîé. Òàðíè òîãòîîë ¿¿íèéã
áàðèõûã õ¿ññýí õýí íýãýí áýýð áèåý ñàõèõûí òóëä ºìíº íü ýíýõ¿¿ òàðíèé㠺㿿ëæ
¿éëäýýðýé:
ÍÀÌÓ ÁÝ ØÀÐÁÀÍÀßÀ ÌÀÕÀ ÐÀÇÀßÀ ÒÀÄßÀÒÀ ÐÀÐÀ ÐÀÐÀ ÃÓÍÎ ÃÓÍÎ
ÕÓÍÎ ÕÓÍÎ ÐÓÍÎ ÐÓÍÎ ÑÀÂÀ ÑÀÂÀ ÃÀÐÀ ÃÀÐÀ ÌÀÕÀ ÁÈÃÀÐÀÌ ÌÀÕÀ
ÁÈÃÀÐÀÌ ÌÀÕÀ ÃÀËÀ ÌÀÕÀ ÐÀÇÀ ÐÀÃ×À ÐÀÃ×À ÄÓ ÌÀÌ ÑÀÐÂÀ ÑÀÄÓ ÍÀÍÇÀ
ÑÂÀÕÀ
“ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ýíýõ¿¿ òàðíèéã öàãààí óòñàíä íýã óäàà ¿ëýýõäýý íýã çàíãèëàà
çàíãèäàæ òýð ìýò äîëîîí óäàà ¿éëäýýä ºâäãºí人 ç¿¿âýýñ òýð õýðýã íü ìàãàäòàé á¿òýõ
áîëíî. Òýãýýä àãëàã çýë¿¿ä áàéøèíãèéí äîòîð óãààë ñàéí ¿éëäýæ, öýâýðõýí õóâöñûã
ºìñººä ã¿ãýë, çàíäàí, ãàâàð, ä¿ð¿ãà, àãàð, áîéãàð òýðã¿¿òýí ýäãýýðèéã òýíö¿¿
íàéðóóëñàí õ¿æýýð òàõèæ, ýíýõ¿¿ òàðíèéã òîîëæ èõ õààí Âàéøðàâàíà-ã óðèí çàëæ
¿éëäýýðýé:
ÍÀÌÓ ÁÝ ØÀÐÁÀÍÀßÀ ÌÀÕÀ ÄÀÍÄÀßÀ ÇÀÍÄÝ ØÓÐÀßÀ ÀÃÀÐÕÀ ÀÁÀÐÀ
ÇÈÄÀ ÇÀÍÄÀ ØÓÐÀ ÁÀÐÀÌÀ ÃÀЯÍÈÃÀ ÑÀÐÂÀ ÑÀÄÓ ÕÈÄÀ ÇÈÍÄÀ ÌÀÌÀ
ÄÀÍÀ ÁÀÐÀÄÎ ÁÝÐßÀ ØÓÐÀ ÑÓßÀÌÀ ÀÃÀÐÀßÀ ÑÂÀÕÀ
“Ýíýõ¿¿ òàðíèéã äîëîîí óäàà òîîëñíû äàðàà ¿íäñýí òàðíèéã òîîëæ ¿éëäýýðýé. Ýíý
òàðíèéã óíøèõ ¿åñò ÷óõàã äýýä ãóðàâ áîëîí èõ õààí Âàéøðàâàíà-ä ýõëýýä ìºðãºë
¿éëäýíý. Èõ õààí Âàéøðàâàíà íü àìüòàí á¿ãäèéí ñýòãýëèéã õàíãàõ õèéãýýä ýäèéã ºã÷,
àìüòàí á¿ãäèéã àìãàëàíòàé áîëãîõ òóë ‘Õ¿ñëèéã õàíãàã÷ ÷àíäìàíü ýðäýíý’ õýìýýõ òàðíè
¿¿íèéã òîîëáîîñ òýäãýýð àìüòàä õ¿ññýí÷ëýí àìãàëàíã îëîõ áîëíî. Òýãýýä òýíãýðèéí
õààí Âàéøðàâàíà ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû ìýëìèéí ºìíº ‘Õ¿ñëèéã õàíãàã÷ ÷àíäìàíü
ýðäýíý’ õýìýýõ òàðíèéí ç¿ðõýí ¿¿íèé㠺㿿ëñýí þì:
ÍÀÌÓ ÐÀÄÍÀ ÄÀÐßÀßÀ ÍÀÌÓ ÁÝ ØÀÐÂÀÍÀßÀ ÌÀÕÀ ÐÀÇÀßÀ ÒÀÄßÀÒÀ
ÑÈÌÈ ÑÈÌÈ ÑÓÌÓ ÑÓÌÓ ÇÀÍÄÀ ÇÀÍÄÀ ÇÀÐÀ ÇÀÐÀ ÑÀÐÀ ÑÀÐÀ ÃÀÐÀ ÃÀÐÀ
ÃÈËÈ ÃÈËÈ ÃÓÐÓ ÃÓÐÓ ÌÓÐÓ ÌÓÐÓ ÇÓÐÓ ÇÓÐÓ ÑÀÍÄÀßÀ ÀÄÌÀÍÀÌ ÍÈÄÀ
ÄÀßÀÍÀ ÀÍÄÀ ÇÀÍÄÓ ÑÂÀÕÀ. ÍÀÌÓ ÁÝ ØÀÐÁÀ ÍÀßÀ ÑÂÀÕÀ. ÄÀÍÄÀ ÄÀßÀ
ÑÂÀÕÀ. ÍÀÌÓ ÐÀÒÀ ÁÀÐÈ ÁÓÐÀßÀ ÑÂÀÕÀ.
“Ýíýõ¿¿ òàðíèéã ýõëýýä ìÿíãàí óäàà òîîëñíû äàðàà àãëàã áàéøèíãèéí äîòîð õèãýýñò
õîò ìàíäàë æèæèãõýí íýãèéã ¿éëäýýä èäýý þó áàéãààãààðàà òàõèæ ¿éëä. Äýýä õ¿æèéã
øàòààñíû óòààíû ¿ðãýëæëýëèéã òàñëàëã¿é ºäºð øºíèéí òóðø íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð
òàðíèéí ç¿ðõ ¿¿íèéã ñîíñîãäîõ òºäèé òîîëîí ¿éëäýíý. Òýãýýä èõ õààí Âàéøðàâàíà-ãèéí
õºâã¿¿í Çèíàðàøàáà õýìýýã÷ çàëóó õ¿íèé ä¿ðýýð ò¿¿íèé äýðãýä èðýýä ìèíèé ýöýãò þó
àéëòãàõ âý õýìýýí àñóóæ ¿éëäýíý. Òýãýõýä òýðýýð: “Áè ÷óõàã äýýä ãóðâûã òàõèõûí òóë ýä
ýðäýíý íýãèéã àéëòãàæ áàéíà, õàéðëàõòóí” õýìýýí ºã¿¿ë. Òýãýýä õ¿¿ Çèíàðàøàáà áýýð
ýöýãòýý: “Íýãýí äýýä òºðºëõòºí ÷óõàã äýýä ãóðâûã òàõèõûí òóëä ýä ýðäýíý íýãèéã
àéëòãàæ áàéíà” õýìýýí àéëòãàíà. ×èíãýýä ýöýã áýýð: “×è ò¿ðãýí îäîæ, íýã ºäºðò çóóí
ãàðøàáàíà ºãºãò¿í” õýìýýí çàðëèãëàíà. Òýãýýä òàðíèéã á¿òýýã÷ òýð øèíæ òýð ìýòèéã
¿çýýä õ¿ññýí õýðýã á¿òýõèéã ìýäýæ àãëàãèéí îðîí ò¿¿íäýý ººðºº ãàíöààðàà õ¿æèéã
72
øàòààæ óíòàõ ¿åäýý äýðýíäýý ¿íýðò õàéðöàã íýãèéã òàâèàä óíòàæ ¿éëäýíý. Ò¿¿íýýñ
õîéø ºã뺺 áîëãîí ò¿¿íèé äîòðîîñ ýä þó ãàðñàí ýä ò¿¿íèéã, òýð ºäºðò ÷óõàã äýýä ãóðâûã
òàõèõ ýä ç¿éë, öýöýã, õ¿æ, àìíû èäýý òýðã¿¿òýíä çàðöóóëàõ õèéãýýä ñàäàí òºðºë ¿ãýýã¿é
ÿäóóñò ÷ ºãºí áàðæ äóóñãàæ ¿éëäýýðýé. Àìüòàí á¿ãäýä àñðàõûã ñàíà. Óóð õèéãýýä
àìüæèðãààíû ñàíàà òºð⺺ñ òýð äîðîéòîõ áîëîõ ó÷ðààñ óóðûí ñýòãýëèéã òºð¿¿ëýëã¿é
¿ðãýëæèä ñàõèæ ¿éëäýýðýé. Òýãýýä áàñ ýíýõ¿¿ òàðíèéã áàðèã÷ òýð ºäºð á¿ð òýíãýðèéí
õààí Âàéøðàâàíà áà áàñ õ¿¿ õèéãýýä îõèí íºõºð ñýëòèéã ¿ðãýëæèä ñàíàæ ìàãòàõ
õèéãýýä ñàéøààæ ¿éëäýýðýé. ¯ðãýëæèä àðâàí áóÿíû ¿éëèéí ìºðººð ÿâàõ õèéãýýä
òýíãýð òýðã¿¿òíèé õ¿÷ áà áóÿí èëòýä àðâèæèõ áîëîõ õèéãýýä áóÿí äýëãýðýõ õèéãýýä äýýð
¿ã¿é áîäèéã ÷ îëîõ áîëíî. Òýíãýð òýäãýýð òýð ìýò ¿éëäýõ ò¿¿íèéã ¿çýýä á¿ãä áàÿñàõ
õèéãýýä áèøèð÷ èðýí ò¿¿íèéã ñàõèæ àâàð÷ ¿éëäýíý. Òàðíè÷èí òýð ÿìàãò ÷ íàñ ñ¿¿äýð
õýìæýýëøã¿é îðøèõ õèéãýýä ãóðâàí ìóó çàÿàã îãîîò òýâ÷èæ çýòãýð ñààä á¿ãä ÷ ¿ã¿é
áîëíî. Ñýòãýë÷ëýí á¿òýýõ ÷àíäìàíü ýðäýíý ýíý õèéãýýä ãóó ñàí áóñäûã ÷ îëîõ áîëíî.
Ðèä õóâèëãààíûã ýðõýíäýý óðâóóëæ ñàíàñàí á¿ãä íü ÷ á¿òýõ áîëíî. Õýðâýý ýä áàÿëãèéã
õ¿ñâýýñ ñýòãýë÷ëýí á¿òýõ õèéãýýä øóâóó áîëîí àðààòíû õýë á¿ãäèéã ÷ ìýäýõ áîëíî. ßëæ
òºãñ íºã÷ñººí, òàðíè á¿òýýã÷ òýð íàìàéã ¿çýõèéã õ¿ñâýýñ øèíèéí íàéìàí þìóó àðâàí
òàâíû ºäºð öàãààí äààâóóí äýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé ëàãøèíãèéí ä¿ðñèéã ãàâèäàòàé
íàéðóóëñàí áóäãààð ýëäýâ ÷èìãýýð ÷èìæ çóðàà÷ íü ñýðãýýí àðèóñãàõ íàéìàí ãèø¿¿íò
ñàõèëûã õ¿ðòýæ áóðõàíû ç¿¿í òàëä öîãò îõèí òýíãýðèéí ä¿ðñèéã çóð, áóðõàíû áàðóóí
òàëä èõ õààí íýí ñîíñîã÷èéí õºâã¿¿í íàìàéã õ¿¿ íºõºð ñýëòòýé íü çóðààä òýð îðîíäîî
äýëãýýä ýëäýâ öýöýã îëîí ÿíçûí ¿íýðòýí çóëûí äýýä ýëäýâ ÿíçûí àìíû èäýýãýýð ºäºð
øºíº ¿ðãýëæèä òàñðàëòã¿é òàõèæ ¿éëäýýðýé. Ýíýõ¿¿ òàðíèéã òîîëîõäîî ñýòãýëýý
àëãàñðàëã¿é ¿éëäýõ õèéãýýä èõ õààí Âàéøðàâàíûã óðèí çàëàõ ýíýõ¿¿ òàðíèéã òîîëæ
¿éëä:
ÍÀÌÓ ØÐÈ ÃÀÍÀ ÕÀßÀ ÁÓÄÄÀßÀ ÍÀÌÓ ÁÝ ØÀÐÁÀÍÀßÀ ÀÃÀÐÀÇÀßÀ
ÌÀÕÀÐÀÇÀßÀ ÀÄÈÐÀÇÀßÀ ÍÀÌÀ ØÐÈ ÌÀÕÀ ÄÝÆÝ ÒÀÄßÀÒÀ ÄÀÐÀ ÄÀÐÀ
ÄÓÐÓ ÄÓÐÓ ÁÀÐÀ ÁÀÐÀ ÑÓØÓÄÄÎ ÑÓØÓÄÄÎ ÕÀÍÀ ÕÀÍÀ ÌÀÍÈÃÀÍÀÃÀ
ÁÀÇÀÐ ÁÈÍÄÝÐÚßÀ ÌÓÃÀ ÄÈÃÀ ÀËÀÌ ÄÈÄÀ ØÀÐÈ ÐÀßÀ ÑÀÐÂÀ ÑÀÄÓ ÄÈÄÀ
ÃÀÌÀ ÁÝØÐÀ ÂÀÍÀ ØÐÈßÀ ÄÝÂÈ ÁÐÀÂÀßÀ ÝÕÈ ÝÕÈ ÌÀÂÝ ËÀÌÂÀ ÃÓÐÍÀ
ÃÓÐÍÀ ÁÀÐÀÑÀßÀ ÁÀÐÀÑÀßÀ ÄÀÍÀÕÈ ÌÀÌÀ ÄÀÐØÀÍÀÃÀ ÌÀÑÀßÀ
ÄÀÐØÀÍÀÌ ÌÀÌÀ ÌÀÍÀ ÁÀÐÀËÀÕÀÄÀßÀ ÑÂÀÕÀ.
“ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áè òàðíèéã óðèõ òýð õèéãýýä òàõèë àãóó èõèéã ¿çýýä áè àñðàõóé
õèéãýýä áàÿñàõûí ñýòãýë òºðººä ò¿¿íèé ºìíº ýãýë íÿëõñûí ä¿ðýýð þìóó àëü ýñâýë
õºãøèí ºâãºí ýñâýë ãýëýíãèéí ä¿ðýýð ãàðòàà ÷àíäìàíü ýðäýíý àëòàí ñàâ ñýëòèéã
áàðèàä õîò ìàíäàëûí äîòîð îðîîä áèåýðýý áèøðýëèéã ¿ç¿¿ëæ áóðõàíû àëäàð íýãèéã
ºã¿¿ëýýä òýðõ¿¿ òàðíè÷èä èéí õýìýýí ºã¿¿ëíý: “Òà þó õèéãýýä þó ãóéñàí òýäãýýð á¿ãäèéã
á¿òýýæ ¿éëäýõ áóþó. Àãëàã îé öýöýðëýãò îäîõûã õ¿ññýí þìóó, èõ ýðäýíý õ¿ññýí þìóó,
îëîí õ¿íèé ñýòãýëä çîõèñòîéã õ¿ññýí þìóó, àëò ìºí㺠òýðã¿¿òýé ýä õ¿ññýí þìóó, áóñàä
òàðíèéã á¿òýýõ øèä á¿òýýë õ¿ññýí þìóó, ðèä õóâèëãààí èëò ìýäýë óðò íàñûã õ¿ñýõ
õèéãýýä ýìèéí øèìèéã àâàõûã õ¿ñýõ òýðã¿¿òýí ñàíàà á¿ãäèéã íü ñýòãýë÷ëýí á¿òýýæ
¿éëäýíý.” Áè òýäãýýð þìñ òýðã¿¿òíèéã òîâ÷ òºäèé íýãèé㠺㿿ëñýí þì. Òýðíýýñ ººð
áóñàä íýãèéã õ¿ñýõíýýí ÷ á¿ãäèéã ñýòãýë÷ëýí îãîîò á¿òýýæ ¿éëäýõ áºãººä èõ ýðäýíèéí
áàðàãäàøã¿é óóðõàé õèéãýýä áóÿí öàãëàøã¿é ëóãàà òºãºëäºð áîëãîíî. ¯ëãýðëýâýýñ íàð
ñàð ýíý ãàçàðò óíàõ õèéãýýä ýõ ãàçàð ýíý íü áóñäàä óðâàõ öàã áàéñàí ÷ ýíýõ¿¿ ¿íýí ¿ã
ýíý íü õýçýý ÷ õóóðìàã áîëîõã¿é òóë ¿ðãýëæèä àìãàëàíòàé õèéãýýä ñýòãýëäýý æàðãàëòàé
òºãñ ýäëýëèéã îëîõ áîëíî.
“Áàñ ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ñóäàð àéìãèéí õààí ¿¿íèéã õýí íýãýí áàðèõ áà õàäãàëàõ, óíøèõ
áîëîõíîîí ÷, òàðíè ¿¿íèéã á¿òýýõíýýí ÷ òºâºã áàãàòàéãààð ò¿ðãýí á¿òýýõ áîëíî. ßëæ
òºãñ íºã÷ñººí, áè áýýð, õîîñîí ÿäóóãèéí çîâëîíãîîð õîõèðñîí àìüòäûí òóëä òàðíè
¿¿íèéã íîìëîñîí ó÷èð òýð áýýð ýëáýã áàÿí, äýýä àìãàëàí, õîòîë ÷óóëãàíòàé íýã
íàñàíäàà ó÷ðàõ áîëíî. Áè áýýð ÷ ò¿¿íèéã á¿ðýí ñàõèõ õèéãýýä àâðàõ òóë äàãàí òýòãýæ
õîðëîë áà õºíººë á¿ãäèéã ¿ã¿é áîëãîæ ¿éëäýíý. Áàñ äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð
àéìãèéí ýðõýò õààí ò¿¿íèéã áàðèõ õèéãýýä äýëãýð¿¿ëýí ¿éëäýã÷ ýíýõ¿¿ òàðíèéã
õàäãàëñàí áîäüãàë ò¿¿íèéã çóóí àëõàìûí äîòîð ãýðëýýð ãèéã¿¿ëýí ¿éëäýýä ìèíèé íºõºð
73
ìÿíãàí ÿã÷èñ íàð áýýð ÷ ¿ðãýëæèä ò¿¿íèé çàðöûã õèéõ áºãººä áîîëûí àæëûã ñàíààíû
äàãóó ¿éëäýí îðøèíî. Ìèíèé ¿íýí ¿ã ýíý õóóðìàã ¿ã¿éã ÷ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð òààëàí
ñî¸ðõ.”
Èõ õààí Âàéøðàâàíà áýýð òàðíèéã òèéíõ¿¿ ºã¿¿ëñýí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí
ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé õýìýýí çàðëèãëààä: “Èõ õààí òà áýýð àìüòàí á¿ãäèéã øóíàëààð
ýíýëýõ çîâëîíãèéí òîð á¿ãäýýñ õàãàöóóëæ ýëáýã áàÿí áà àìãàëàíòàé áîëãîõûí òóë
òàðíè ¿¿íèé㠺㿿ëñýí õèéãýýä áàñ ñóäàð àéìàã ¿¿íèéã åðòºíöºä îãîîò äýëãýð¿¿ëýõèéí
òóë òàðíè ¿¿íèéã íîìëîñîí íü ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé.”
Òýãýýä äºðâºí èõ õààí ñóóäëààñàà áîñîîä äýýäèéí õóâöàñûã íýã ìºðºí人 áóóëãààä,
áàðóóí ºâä㺺 ãàçàðò ñºõðººä, àëãàà õàâñðàí ñºãäºæ, õî¸ð ºëìèéä íü îðîéãîîðîî
ìºð㺺ä òýð öàãò èëòýä ¸ñîíä çîõèëäñîí ø¿ëýã ýäãýýðýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèéã èëòýä
ìàãòàâ:
ßëãóóñàí õèðã¿é ñàð ìýò ëàãøèí;
ßëãóóñàí ìÿíãàí ãýðýëò íàðíû ãýðýë;
ßëãóóñàí õèðã¿é ëÿíõóà ìýò ìýëìèé;
ßëãóóñàí öîìèðëîã ìýò òîîñã¿é ø¿ä;
ßëãóóñàíû ýðäýì äàëàé àäèë áºãººä
Ýëäýâ ýðäýíý ãàðàõûí îðîí ìºí.
ßëãóóñàí äàëàé áèëã¿¿íèé óñààð ä¿¿ðñýí.
Îëîí çóóí ìÿíãàí ñàìàäèãààð ìàøèä ä¿¿ðñýí.
ßëãóóñàíû ºëìèé íü õ¿ðäýýð õýýëñýí àäèë,
Ýðãýí òîéðíû õ¿ðýý ò¿¿í÷ëýí ìÿíãàí õèãýýñ,
ªëìèé áà ìóòàð íü òîðîîð õýëõýãäñýí áºãººä
ªëìèéí òîð íü ãàëóóíû õààíûõ ìýò.
Àëòàí óóë ìýò ìàøèä ¿çýñãýëýíòýé.
Àðèëñàí õèðã¿é àëòàí ñ¿ìáýð óóë,
Ýðäýì á¿ãä ñ¿ìáýð óóë àäèë áºãººä
Àðèóññàí áóðõàí ñ¿ìáýð óóëûí õààíä ìºðãºå.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ñàð óñíû ñàð àäèë
Òýð ìýò áàñ îãòîðãóé ëóãàà ÷ àäèë.
Èëáý çýðýãëýý ìýò õ¿ñýë òà÷ààë ¿ã¿é
Ýíä¿¿ðëèéí õèðã¿é áóðõàí òàíä ìºðãºå.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íº÷ñºí áóðõàí, äºðâºí èõ õààíä ø¿ëýã ¿¿íèéã çàðëèãëàâ:
Àðâàí õ¿÷ýýñ ¿¿ññýí àðèóí äýýä Àëòàíãýðýëò
Ýðõýò ñóäàð àéìãèéí õààí ýðõýì äýýä ¿¿íèéã
Ýðõ õ¿÷èò åðòºíöèéã òýòãýã÷ òà íàð áýýð
Èõ áàòòàé õè÷ýýëýýð òýòãýí ñàõèæ ¿éëä.
Ýíý ìýò ñóäàð àéìàã õîâîð äýýä ã¿íçãèé
Ýõ áîëñîí àìüòäàä àìãàëàíã ºãºã÷ ýíý
Ýíã¿é îëîí àìüòäûí òóñ àìãàëàíãèéí òóëä
Ýíý çàìáóó òèâä ºíº óäààí îðøèõ áîëíî.
Ýíý ìýò ãóðâàí ìÿíãàí, èõ ìÿíãàí
Ýíý åðòºíö á¿õýíä ìóó çàÿàíû çîâëîí õèéãýýä
Àìüòíû òàìûí çýðýã õàìàã àìüòàí á¿ãäèéí
Àëèâàà çîâëîí á¿ãä àìèðëàí ¿éëäýõ áîëíî.
Ýíýõ¿¿ çàìáóó òèâèéã ýçëýí îðøñîí
74
Èõ õààä õýí ìºí á¿ãä
Ìàøèä èõ áàÿñãàëàíã òºð¿¿ëýýä,
Ìàãàä îðîí óëñàà òýòãýæ ¿éëäýíý.
Àëèí áýýð çàìáóó òèâ ýíä àìãàëàí õèéãýýä
Æèë ìàøèä äýëãýð÷ õàìàã á¿ãä áàÿñ÷
Àÿà çàìáóó òèâ á¿ãäýä ÷
Àìüòàí á¿ãä àìãàëàíòàé áîëæ ¿éëäýíý.
Ýíý íü õ¿íèé õààí àëèí á¿ãä
Îðîí óëñàà áàÿñãàæ, ººðºº àìãàëàí áàÿñàë õèéãýýä
Õààí òºðèéí íýí äîðèâæèëãîî áàÿñãàëàí ò¿¿ãýýð
Ñóäàð àéìãèéí ýðõýò ¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëäýíý.
Ñóäàð àéìãèéí ýðõýò ýíý äýýä áóÿíûã ¿¿ñãýíý.
Ѻðãºëäºõ ÷àíàäûí äàéñíûã ¿íýíõ¿¿ äàðæ ¿éëäýíý.
Äîòëîõ öýðãèéí ÷óóëãàíûã áóöààí ¿éëäýã÷ áóÿíò,
Äýýä àþóë õîîñðîëûã íýí àðèëãàí ¿éëäýã÷.
¯ëãýðëýâýýñ ¿çýñãýëýíò èõ ýðäýíèéí ãàëáèðâààñàí ìîä
Ýðäýì á¿ãä ãàðàõûí îðîí ººðèéí ãýðò áàéãàà ìýò,
Ýðäýìèéã õ¿ñýã÷ èõ õààä íàð áýýð ÷
Ýíýõ¿¿ ñóäðûí äýýäèéã òýð ìýò ¿ç.
¯ëãýðëýâýýñ öàíãààã òàéëàã÷ ñýð¿¿í óñûã
¯ëýìæ õàëóóöàí ç¿äýðñýí òýð îëñîí ìýò,
Ýðäìýýð öàíãàñàí èõ õààí ò¿¿íä
Ýíýõ¿¿ ñóäðûí äýýä òýð ìýò ìºí.
¯ëãýðëýâýýñ èõ ýðäýíý á¿ãä ãàðàõûí îðîí
Ýðäýíèéí õàéðöàã àëãàí äýýð áàéãàà ìýò,
Õàìàã õ¿íèé õààäàä äýýä Àëòàíãýðýëò
Õààí ñóäðûí äýýä ýíý òýð ìýò ìºí.
¯¿íèéã òýíãýðèéí ÷óóëãàí áýýð èëòýä òàõèæ,
¯ëýìæ ñóäðûí õààíä õóðìàñò ìºðãºñºí òóë
Åðòºíöèéã òýòãýã÷ èõ ðèä õóâèëãààíò
Òýð äºðºâ áýýð á¿õýíä ñàõèñàí ìºí.
Õàìàã ç¿ãò áóðõàä íàð áýýð ÷
Õààí ñóäàð ¿¿íèéã ¿ðãýëæèä òààëæ,
Õààí ñóäàð ¿¿íèéã íîìëîõ àâààñ
Õàìàã áóðõàä áýýð ñàéí õýìýýí ìàãòìóé.
Çóóí ìÿíãàí ãîëäè ÿã÷èñ íàð áýýð ÷
Ç¿ã á¿õýíä îðíûã ÷ ñàõèí ¿éëäýíý.
Ñàéòàð áàÿñàõ áà ìàøèä áèøðýõ ñýòãýëýýð
Ñóäàð àéìãèéí õààí ¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëäì¿é.
Òèéíõ¿¿ çàìáóó òèâä îðøèí áóé
Òýíãýðèéí ÷óóëãàíóóä ñàíààíä áàãòàøã¿é
Òýíãýðèéí ÷óóëãàí òýä á¿ãä ÷ ìàøèä áàÿñàí
Òèéíõ¿¿ ñóäðûí õààí ¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëäì¿é.
Ñóäàð íîìûã ñîíñîí ¿éëäñýí ¿¿ãýýð
Ñ¿ð æàâõëàí áà õ¿÷ õè÷ýýíã¿éã îëìóé.
Ñ¿ð õ¿÷ èõýýð òýíãýðèéí áèå íü
75
Ñàéòàð äýëãýð÷ íýí àðâèäàõ áîëìóé.
Òýãýýä äºðâºí èõ õààí áýýð Áóðõàí áàãøààñ ø¿ëýã ýíý ìýò ýäãýýðèéã ñîíññîí äàðóéä
àëìàéðàí, ãàéõàí áàÿñààä òýä íîìûí õ¿÷ýýð íýãýí àãøèíä óéëààä, íóëèìñàà àð÷èæ,
òýäãýýðèéí áèå íü àðâèäàæ, ãèø¿¿í íü äýëãýð÷, áàÿñàë àìãàëàí ñýòãýëèéí àìãàëàí
ñàíààíä áàãòàøã¿é òºãºëäºð áîëîîä äàõèí Áóðõàí áàãøèä òýíãýðèéí öýöýã
ìàíäàðâàãààð òàõèí èëòýä áàÿñãàâ. Èëòýä áàÿñãààä, ñóóäëààñàà áîñîæ, äýýä õóâöàñûã
íýã ìºðºí人 áóóëãààä, áàðóóí ºâä㺺 ãàçàðò ñºõºð÷, áóðõàí áàãø õààíà áóé òýð ç¿ãò
àëãàà õàâñðàí áºõèéæ ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “Àðèóí ñàíâààðò ßëæ
òºãñ íºã÷ñººí, äºðâºí èõ õààí áèä íàð èõ õààí òóñ òóñäàà ÷, òàâ òàâàí çóóí ÿã÷èñòàé
õàìò íîìû㠺㿿ëýã÷ ò¿¿íèéã ñàõèõ õèéãýýä á¿ðýí òýòãýõèéí òóëä ¿ðãýëæèä íîìûã
ºã¿¿ëýã÷ ãýëýí ò¿¿íèéã ñ¿¿äýð ìýò äàãàõ áîëíî. Õýðâýý ñóäàðûí àéìàã ¿¿íýýñ ¿ãèéí óòãà
çàðèì íýãèé㠺㿿ëýõ áîëîõíîî ÷, áèä íàð ò¿¿íä äóðüäàë õèéãýýä ¿ë ìàðòàõ äýýäèéí
òîãòîîë íîìûí òèéí òîîã á¿ðýí ã¿éöýýæ ¿éëäýíý. Ñóäàð àéìãèéí ýðõýò ýäãýýð õààíà
îðøèõ îðîí òýäãýýðèéí àìüòàä áýýð á¿ðýí äýëãýð¿¿ëæ ¿éëäñýíýýð õýçýý ÷ ¿ë äîðîéòîõ
áîëìóé.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð õóðñàí íºõºä òýäãýýðò íîìûí òèéí òîî ¿¿íèéã
íîìëîõûí öàãò òýäãýýð àìüòàä áýýð áèëã¿¿í áîëîí îþóíû ñàìáàà, áóÿíû ÷óóëãàí
õýìæýýëøã¿éã îëæ, íèñâàíèñûã òýâ÷èõèéí àìãàëàí òºãºëäºð áîëîîä øàñòèð á¿ãäýä
ìýðãýæèæ îð÷ëîíã á¿ðýí òýâ÷ýýä äýýð ¿ã¿é áîäèîñ ýðãýí ¿ë áóöàõûã ò¿ðãýí îëñîí
áîëîé.
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“ĺðâºí èõ õààí áýýð óëñ ãүðíýý á¿ðýí òýòãýõ á¿ëýã “
õýìýýõ àðâàí õî¸ðäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
[Äîëäóãààð õýñýã]
XIII á¿ëýã: Òà÷ààë үãүé òîãòîîë.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð íàñ òºãºëäºð Øàðàäóäèéí õ¿¿ä (Øàðèïóòðà)
çàðëèãëàâ: “Øàðèïóòðà ýíý ìýò áóþó. ‘Òà÷ààë ¿ã¿é òîãòîîë’ õýìýýõ íîìûí òèéí òîî ýíý
íü, íîì á¿ãäèéã áÿñàëãàã÷ áîäüñàäâà íàðûí ýõ àäèë áºãººä áîäüñàäûí óðüäûí ÿâäàë
õèéãýýä áîäüñàäûã îãîîò áàðèã÷ ìºí áîëîé.”
Òèéí õýìýýí çàðëèãëàñàí õèéãýýä Áóðõàí áàãøèä íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðà èéíõ¿¿
àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òîãòîîë íü îðîíä ¿ë îðøèíî, ç¿ãò ¿ë îðøèõ àâààñ, ßëæ
òºãñ íºã÷ñººí, òîãòîîëûã ìýäýí ¿éëäýã÷ òîãòîîëûí ¿ã óòãà òýð õààíà áóé?“
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðàä èéí õýìýýí çàðëèãëàâ:
“Øàðèïóòðà, ÷è ÿìàð ìýò èõ õºëãºíä îðøñîí õèéãýýä, èõ õºëãºíä ñ¿æèãëýñýí, èõ
õºëãºíä ¿ëýìæ ¿éëäâýð ¿éëäñýí ìºí áºãººñ, Øàðàäóäèéí õ¿¿ ìèíü! ×è ÿìàð ìýò
òîãòîîë íü îðîíä ¿ë îðøèõ, ç¿ãò ¿ë îðøèõ, íîì ÷ áóñ, íîì áóñ íü ÷ áóñ, ºíãºðñºí ÷ áóñ,
èðýýä¿é ÷ áóñ, îäîî ãàðñàí ÷ áóñ, áîäèòîé ÷ áóñ, áîäèòîé ¿ã¿é íü ÷ áóñ, øàëòãààíààñ
ãàðñàí ÷ áóñ, øàëòãààí ¿ã¿éãýýñ ãàðñàí ÷ áóñ, îäîõîîñ ãàðñàí ÷ áóñ, îäîõ ¿ã¿éãýýñ
ãàðñàí ÷ áóñ, þì àëèí áýýð òºðñºí ÷ áóñ, õîðüñîí ÷ áóñ ãýæ íîìëîñîí áîëîí áîäüñàäâà
íàðò òóñëàæ ¿éëäýõèéí òóë ýíý ìýò áóðõàíû ýðäýì õèéãýýä áóðõàíû øàãøààâàä,
áóðõàíû ñóðòãààë, áóðõàíû òààëàë, áóðõàí ãàðàõ ýíý ìýò áîëñîí ‘Òà÷ààë ¿ã¿é òîãòîîë’
õýìýýã÷ íîìûí òèéí çүéëèéã á¿òýýõ ìºðèéí óõààí áà õ¿÷íèé îðíûã ¿ç¿¿ëñýí ñàéí
áîëîé, ñàéí áîëîé” õýìýýí çàðëèãëàñàí áîëîé.
Íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðà ßëæ òөãñ íөã÷ñөíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “Áóðõàí áàãøàà, ýíý
ìýò áóþó. Òîãòîîëûã îëæ àëèíä îðøâîîñ áîäüñàäâà íàð äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí,
76
áîäèîñ ýðãýí ¿ë áóöàõ, ¿íýíõ¿¿ àíäãàéëàõ, ø¿òýýí ¿ã¿é íîìûí ìºí ÷àíàðûí ñàìáààòàé
áàãø áîëîõ, ìºðä ìàøèä îðøèõ òîãòîîëûí íîìûí òèéí òîîã íîìëîí ñî¸ðõ îî. Àìãàëàí
çàëàðñàí ìèíü, íîìëîí ñî¸ðõ îî!” õýìýýí àéëòãàâ.
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðàä èéí õýìýýí çàðëèãëàâ:
“Øàðàäóäûí õ¿¿ ìèíü! Ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé. Øàðèïóòðà òýð òýð ìýò áóþó.
Òîãòîîëûã îëñîí áîäüñàäâà ò¿¿íèéã áóðõàí àäèë ºã¿¿ëýõ áóþó. Øàðèïóòðà, õýí íýãýí
òîãòîîëûã îëñîí áîäüñàäâàã õ¿íäýëæ ¿éëäñýí, äýýäëýæ ¿éëäñýí, ºðãºìæèëæ ¿éëäñýí,
òàõèæ ¿éëäñýí òýðýýð áóðõàíä õ¿íäëýë ¿éëäñýí áîëíî. Øàðèïóòðà, õýí íýãýí òîãòîîë
¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëäñýí, àëèí íýã òîãòîîë ¿¿íèéã íîìëîæ ¿éëäñýí, àëèí íýãýí ñ¿ñýãëýí
¿éëäñýí òýä íàð áîäüñàäâà íàðààñ ¿ë õàãàöñàíààð áóðõàíûã ÿìàð ìýò òàõüñàí òýð
àäèë áîëíî. Øàðèïóòðà, òîãòîîë òýð íü ýíý ìºí þì:
ÄÀÄßÀÒÀ ÑÀÍÀ ÄÀÐÀ ÍÈ ÓÄ ÄÀÐÀ ÍÀÍÈ ÑÓ ÑÀÌ ÁÐÀ ÄÈØÒÈÄÈ ÑÓ ÍÀÌÀ
ÑÓ ÁÐÀ ÄÈØÒÀÄÀ ÁÈÇÀßÀ ÂÀËÀ ÑÀÄÄÀ ÁÐÀ ÄÈÇÀ ÑÓ ÀÐÎ ÕÀ ÇÀÍÀ ÁÀÄÈ
ÓÄÀ ÁÀÄÀ ÍÈ À ÂÀÍÀ ÂÀÍÈ ÀÁÕÈ ÕÝÍÇÀ ÍÈ ÀÁÕÈ ÁÀßÀ ÕÀÐÀ ØÓÁÕÀ ÕÀÄÝ
ÑÓÄÈÑÀ ØÐÈ ÄÀ ÁÀÕÓ ÃÓÌÀ ÁÀ ÀÁÈ ÁÀÄÀ ÑÂÀÕÀ
“Øàðèïóòðà, ‘Òà÷ààë ¿ã¿é òîãòîîë’-ûí ¿ã ¿¿íèéã áîäüñàäâà àëèí áýýð ìàøèä îðøèæ,
ñàéòàð áàðèí, õàäãàëàí ¿éëäñýí òýðýýð ãàëàâ þìóó, ãàëâààñ èë¿¿ ìÿíãàí ãàëàâ áîëîí,
çóóí ìÿíãàí ãàëàâò ÷ åðººë íü ¿ë áàðàãäàõ áîëíî. Ò¿¿íèé áèå íü ìýñýýð ¿ë õºíººãäºõ
áîëíî. Õîð áà õîðò ìîãîéãîîð ¿ë õºíººãäºõ áîëíî. Òýð ÿìàð ó÷ðààñ âý? õýìýýâýýñ,
Øàðèïóòðà, ‘Òà÷ààë ¿ã¿é òîãòîîë’ ýíý íü óðüä çàëàðñàí áóðõàäûí ýõ, èðýýä¿éä çàëðàõ
áóðõàäûí ýõ, îäîî çàëàðñàí áóðõàäûí ýõ ìºí áºãººä ýíý ìýò ‘Òà÷ààë ¿ã¿é òîãòîîë’
õýìýýã÷ íîìûí òèéí çүéë ìºí áîëîé. Øàðèïóòðà, õýí íýãýí áýýð, àðâàí áóìàí,
òîîëøã¿é ãóðâàí ìÿíãàí, èõ ìÿíãàí åðòºíöèéí îðíûã äîëîîí ÿíçûí èõ ýðäýíýýð
ä¿¿ðãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäàä õàðàìæèíä ºðãºõ õèéãýýä òýäãýýð ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàäûã òîîëøã¿é ãàëàâò õóâöàñ õèéãýýä àìíû èäýý ýëáýã áàÿëãààð îðøîîí
¿éëäñýíýýñ, õýí íýãýí áýýð ‘Òà÷ààë ¿ã¿é òîãòîîë’-ûí íîìûí òèéí çүéë ¿¿íýýñ, íýã ¿ã
òºäèé áàðèí ¿éëäñýí òýäãýýð àìüòàí ò¿¿íýýñ èõýä îëîí èõ áóÿíûã òºð¿¿ëýõ áîëíî. Òýð
ÿìàð ó÷ðààñ âý? õýìýýâýýñ, Øàðèïóòðà ýíý ‘Òà÷ààë ¿ã¿é òîãòîîë’-ûí íîìûí òèéí çүéë
íü áóðõàí á¿ãäèéí ýõ ìºí áîëîé.”
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Òà÷ààë ¿ã¿é òîãòîîë” õýìýýõ
àðâàí ãóðàâäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XIV á¿ëýã: Õ¿ñëèéã õàíãàã÷ ýðäýíèéí òîãòîîë
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð íàñàí ãàâúÿàò Àíàíäàä çàðëèãëàâ: “Àíàíäàà,
àÿíãà (öàõèëãààí) á¿ãäèéã áóöààã÷ òóñ òóñàä íü áàðèã÷ óðüäûí ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí
áóðõàäûí çàðëèãëàñàí ò¿¿íèéã ÷ îäîî íîìëîæ ¿éëäüå, ÷è áýýð ñýòãýëäýý áàðèõòóí.
Àíàíäàà, ç¿¿í ç¿ãò Èðýã÷ õýìýýõ àÿíãà áàéíà. Àíàíäàà, óðä ç¿ãò Çóóí õýëò õýìýýõ àÿíãà
áèé. Àíàíäàà, áàðóóí ç¿ãò Ãýðýë ãèéã¿¿ëýã÷ õýìýýõ àÿíãà áèé. Àíàíäàà, õîéä ç¿ãò
Äàìæëàãûí ýçýí õýìýýõ àÿíãà áóé áºãººä Àíàíäàà, õýí íýãýí ýäãýýð àÿíãóóäûí íýðèéã
ìýäýõ áîëîí íýí îðøèõ ç¿ãèéã ìýäñýí ò¿¿íä àÿíãûí àþóë á¿ãä ¿ë ãàðàõûã ìýäýæ
¿éëäýýðýé. Àÿíãûí íýð ýäãýýðèéã ¿ñãýíä áóóëãààä îðîí õààíà õààíà òàâüñàí òýäãýýð
ãàçàðò àÿíãà á¿ãä ¿ë áóóíà.”
̺í òýð öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð “Äàâèäà”-ûí íóóö òàðíèéí ¿ã ýäãýýðèéã çàðëèãëàâ:
“ÝÍÝ ÌÝÒ ÌªÍ, ÍÈÌÈ ÍÈÌÈ ÍÈÌÈÍ ÄÀÐÝ, ÃÓÐÂÀÍ ÅÐÒªÍÖÈÉÃ
ÃÈÉï¯ËÝÍ ¯ÉËÄÝÃ× ÌÓÒÀÐÒÀÀ ÑÝÐÝÝÒ ÁÝÝÐ ÝÍÝ Ç¯ÃÒ ÀßÍÃÀ Á¯ÃÄÝÝÑ
ÍÀÌÀÉà ÑÀÕÈÕÒ¯Í ÑÀÕÈÕÒ¯Í ÑÂÀÕÀ.”
77
Áàñ òýð ¿åä áîäüñàäâà ìàõàñàäâà õóòàãò Æàíðàéñèã âàí÷¿ã òýäãýýð íºõäèéí äóíä õóðàí
ñóóæ áàéñàí òýð áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áè ÷
áàñ íîìûí òèéí òîî ¿¿íä Äàâèäà-ûí íóóö òàðíèéí ¿ã¿¿äèé㠺㿿ëæ ¿éëäüå:
“ÝÍÝ ÌÝÒ ÌªÍ. XÀÄÝ ÂÈÕÀÄÝ ÍÈÕÀÄÝ ÁÐÀ ÄÀßÀ ÐÒÝÃÀ ÁÐÀ ÄÀßÀ ÍÈßÀ
ÄÐÝ Ø¯ÄÄÝ Ì¯Ã¯ÄÝ ÂÈÌÀËÝ ÁÐÀ ÂÀ ÑÓÐÝ ÀÍÄÀÐÝ ÀÍÄÀÐÝ ÂÀÍÄÀÐÝ
Ø¿ÄÝ ÂÀÍÄÀÐÀ ÂÀÑÈÍÈ ÕÀÐÈ ÃÀÐÀÄÈ ÁÈÍÃÀËÀ ×ÝÄ ÕÈ̯ÕÈ. ÖÀà ÁÓÑÛÍ
¯ÕÝË Á¯ÃÄÝÝÑ ÍÀÌÀÉà ÑÀÕÈÕÒ¯Í ÑÀÕÈÕÒ¯Í. ÕÓÒÀÃÒ ÆÀÍÐÀÉÑÈÃ
ÂÀÍׯÃÈÉÍ Ñ¯Ð Õ¯×ÝÝÐ ÁÈ ÖÀà ÁÓÑÛÍ ¯ÕÝË Á¯ÃÄÈÉà ÝÑ ¯ÇÝÕ
ÁÎËÎÕÒÓÍ ÑÂÀÕÀ.”
̺í íóóöûí ýçýí Âàæðàïàíè (ìîí: Ìóòàðòàà î÷èðò), ßëæ òºãñ íºã÷ñºí õààíà áóé òýð ç¿ãò
àëãàà õàâñðàí ñºã人ä ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áè ÷
áàñ íîìûí òèéí çүéë ¿¿íä òîãòîîëûí ¿ãñèéã ¿éëäüå:
ÝÍÝ ÌÝÒ ÌªÍ ÌÓÍÈ ÌÓÍÈ ÌÓÍÈ ÐÈÐÝ ÌÓÍÀ ÌÀÄÈ ÌÀÄÈ ÑÓ ÌÀÄÈ ÌÀÕÀ
ÌÀÄÈ ÕÀÕÀ ÕÀÕÀ ×ÀÌÄ ÕÈËÝÍÖ ¯Ã¯É Á¯¯ ÀÉÕÒÓÍ ÕÝÌÝÝÍ Î×ÈÐÂÀÀÍÜ
ÁÝÝÐ ªÃ¯¯ËÜÅ ÄÈÂÈÄÀ ÑÂÀÕÀ.
“ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ìèíèé ñàõèóñ áóñäàä ¿ë ÷àäàãäàõ ¿¿íèéã õýí ç¿ðõýíäýý áàðüñàí
þìóó ¿ñãýíä áóóëãàñàí òýäãýýðèéã ¿ðãýëæèä àþóë á¿ãäýýñ ñàõèæ ¿éëäýíý. Öàã áóñûí
¿õýë á¿ãäýýñ ãýòýëãýæ ¿éëäýíý.”
̺í áàñ Òýñýøã¿é åðòºíöèéí ýçýí Ýñðýí áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéíõ¿¿ àéëòãàâ: “ßëæ
òºãñ íºã÷ñººí, áè ÷ áàñ àìüòàí á¿ãäèéí õýðýã õèéãýýä òóñ àìãàëàíã ¿¿ñãýõèéí òóëä
íîìûí òèéí çүéë ¿¿íä íóóö òàðíèéí òîãòîîëûí ¿ã ýäãýýðèé㠺㿿ëæ ¿éëäüå:
ÝÍÝ ÌÝÒ ÌªÍ. ÕÈËÈ ÌÈËÈ ÇÈËÈ ÑÂÀÕÀ. ÁÐÀÕÌÀ ÑÀÐÝ ÑÂÀÕÀ. ÁÐÀÕÌÀ
ÃÀÐÂÝ Á¯ØÂÀ ÑÀÍÄÀÐÝ ÑÂÀÕÀ.”
“ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ýíý íü ìèíèé ñàõèóñ ‘Ýñðýíãèéí öààç’ õýìýýã÷ áºãººä öàã áóñûí
¿õýë á¿ãäýýñ îãîîò àâàð÷ õèëýíö á¿ãäèéã ìàøèä àìèðëóóëàí ¿éëäýã÷ áîëîé.”
̺í áàñ òýíãýðèéí õààí Õóðìàñò áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí õààíà áóé òýð ç¿ãò àëãàà
õàâñðàí ñºã人ä ÿëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéíõ¿¿ àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áè ÷ áàñ íîìûí
òèéí òîî ¿¿íä íóóö òàðíèéí òîãòîîëûí ¿ãñèé㠺㿿ëæ ¿éëäüå.
ÝÍÝ ÌÝÒ ÌªÍ. ÍÈÂÀ ÐÀÍÈ ÁÀÍÄÀÌÀ ÄÀÍÄÝ ÌÀ ÄÈÄÈ ÄÈÄÈ ÃÎÐÈ
ÃÀÍÄÀÐÈ ÇÀÍÄÀËÈ ÌÀÄÀÍÃÈ ÁÀÐÀÍÀËÝ ÕÀÍÀ ÌÀÄßÀ ÌÀÄÀ ÐÈÍÈ ÌÀËÀÍÈ
ÄÀËÀ ÌÀÄÄÝ ÇÀÃÀÐ ÁÀÃÝÐ ØÀÂÀÐÈ ØÀÂÀÐÈ ÑÂÀÕÀ.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ýíý íü ìèíèé àðâèñ òàðíè ‘î÷èð õýëèéã áóóëãàã÷’
õýìýýã÷ áºãººä àþóë á¿ãäýýñ ãýòýëãýí ¿éëäýæ öàã áóñûí ¿õýë á¿ãäýýñ îãîîò àâðàõ
áîëîé.”
̺í áàñ èõ õààí Äðòàðàøòðà õèéãýýä Âèðóäàêà, Âèðóïàêøà, Âàéøðàâàíà íàð ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí õààíà áóé òýð ç¿ãò àëãàà õàâñðàí ñºã人ä ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéí õýìýýí
àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áèä íàð ÷ áàñ îëîí òºðºëõèéòºíä òóñëàõ õèéãýýä îëîí
òºðºëõèéòºíä àìãàëàí áîëîí îð÷ëîí åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿éí òóëä íîìûí òèéí òîî
¿¿íä íóóö òàðíèéí òîãòîîëûí ¿ãñèé㠺㿿ëæ ¿éëäüå:
ÝÍÝ ÌÝÒ ÌªÍ. Á¯ØÁÀ Á¯ØÁÀ įÌÀ ÁÀÐÈ ÕÀÐÝ ÀÐßÀ ÁÀÐÀ ØÀÄÝ
ÍÈ̯ÃÄÝ ÌÀÍÃÀËÝ Ä¯ÄÝ ÄÀÂÈÄÝ ÑÂÀÕÀ.
78
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ýíý íü èõ äºðâºí õààí áèäíèé ñàõèóñ ‘àþóë ¿ã¿é’
õýìýýã÷ áºãººä àþóë á¿ãäýýñ àâðàí ¿éëäýæ, íàñûã òýòãýæ öàã áóñûí ¿õýë á¿ãäýýñ îãîîò
àâðàõ áîëîé.”
Òýãýýä áàñ ëóñûí õààí Äàëàé õèéãýýä ëóñûí õààí Àÿíãûí ãýðýë, ëóñûí õààí Èë÷ã¿é,
ëóñûí õààí Àÿíãûí î÷, ëóñûí õààí Çóóí ãýðýëò íàð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí õààíà áóé òýð ç¿ãò
àëãàà õàâñðàí ñºã人ä ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áèä
íàðûí èõ ñàõèóñ ‘õ¿ñëèéã á¿òýýã÷ ýðäýíý’ õýìýýã÷ àÿíãà á¿ãäèéã áóöààæ öàã áóñûí ¿õýë
á¿ãäýýñ àâàð÷, õîðò ñýòãýëèéã àìèðëóóëàí ¿éëäýæ, ýðëýãèéí ýë÷, õàðààë÷, áîññîí õ¿¿ð,
ºëçèé áóñûã ýâäýí ¿éëäýã÷ ìºí òóë, ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ëóñ áèä íàðûí ëóñûí òºðëèéí
îðîí ýíäýýñ ãàðàõ õèéãýýä õàðìûã òýâ÷èõèéí òóëä íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð òààëàí ñî¸ðõ. Òýð
þóíû òóëä õýìýýâýýñ ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ëóñ áèä íàð õàðàì÷ áºãººä õàðìûí ñýòãýëýýð
õ¿ðýýëýãäñýí áàéäàã áîëîé:
ÝÍÝ ÌÝÒ ÀÐßÀ ÇÝ ÀÌÀÐÝ ÀÌÐÈÄÀ ÀÃ×ÀÅÝ ÁÓÍßÀ ÁÀÐßÀÂÀ ÑÀÐÂÀ ÁÀÁÀ
ÁÀÐÀ ØÀÌÀÍÈÅÝ ÑÂÀÕÀ. ÀÐßÀ ÁÓÍÈÅÝ ÑÎÂÀÃÈÅÝ ÑÂÀÕÀ.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, íóóö òàðíèéí ¿ã ýäãýýðèéã ýðýãòýé þìóó, ýìýãòýé
õýí íýãýí õýëýíäýý óíøèæ, ¿ñãýíä áóóëãàñàí ò¿¿íä àÿíãûí àþóë á¿ãä ¿ã¿é áîëîõûã áèä
ìýäýæ ¿éëäüå. ¯íäñýí õîð þìóó ñî¸îíû õîð þìóó ãîë õîð, àëèí áóñàä ãèø¿¿íýýñ
ãàðñàí õîð òýäãýýðýýð õîðëîãäîí ¿õýõã¿é áîëîé. Àþóë á¿ãä õèéãýýä õîðëîë á¿ãäýýñ
àâðàãäàí àìãàëàíòàé áîëîõ áîëòóãàé.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí Õóðìàñò, Ýñðýí, åðòºíöèéã òýòãýã÷, ëóñûí õààí
òýäãýýðò ñàéí áîëîé õýìýýí ìàãòààë õàéðëààä: “¯çýñãýëýíò òà íàð îëîí òºðºëõòºíä
òóñëàõ õèéãýýä îëîí òºðºëõòºíèé àìãàëàíãèéí òóëä àéëòãààä, íîìûí òèéí çүéë ¿¿íèéã
äàãàí îãîîò áàðèõûí òóëä ‘äàëà áèä’- í íóóö òàðíèéí ¿ãñèéã íîìëîñîí ñàéí áîëîé, ñàéí
áîëîé. Ç¿ã á¿ãäýä óíòñàí áîëîí ñîãòñîí, ìàøèä ñîãòñîí íàðûã ñàõèõ áîëíî.”
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð òèéíõ¿¿ çàðëèãëàõàä, òýäãýýð ãýëýíã¿¿ä áà õóðìàñò, ýñðýí,
åðòºíöèéã òýòãýã÷ òýä õèéãýýä ëóñûí õààä áîëîí òýíãýð, õ¿í, àñàð, ¿íýð èäýøò ñýëò
åðòºíö á¿ãäýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû çàðëèãò äàãàí áàÿñ÷ èëòýä ìàãòâàé.
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Õ¿ñëèéã õàíãàã÷ ýðäýíèéí òîãòîîëûí á¿ëýã”
õýìýýõ àðâàí äºðºâä¿ãýýð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XV á¿ëýã: Ñàðàñâàòè (ìîí: Ýãøèãëýíò) îõèí òýíãýðèéí áүëýã.
Òýãýýä Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýð áýýð äýýäèéí õóâöñûã íýã ìºðºí人 áóóëãààä, áàðóóí
ºâä㺺 ãàçàðò ñºõðººä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí õààíà áóé òýð ç¿ãò àëãàà õàâñðàí áºõèéæ
áóðõàí áàãøèä èéíõ¿¿ àéëòãàâ:
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, Èõ îõèí òýíãýð Ñàðàñâàòè áè áýýð ÷ íîìûã
ºã¿¿ëýý÷ ãýëýí ò¿¿íèé ¿ãèéã ÷èìýõèéí òóëä îþóíû ñàìáààã ÷óõàë á¿òýýæ ¿éëäýíý.
Òîãòîîëûã ÷ õàéðëàæ ¿éëäýíý. Ìàãàäëàõ ¿ãýýð ºã¿¿ëýõèéã á¿õýíä àãóóëæ ¿éëäüå. Íîìûã
ºã¿¿ëýý÷ ãýëýí ò¿¿íä ìýäëèéí èõ ãýãýý òºðíº. Äýýä àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí
ýðõýò õààí ¿¿íýýñ ¿ã þìóó ¿ñýã àëèí íýãíèéã áèä îãîîò àíõààðàõ áîëîõ þìóó áîëáîîñ
áè áýýð íîìû㠺㿿ëýý÷ ãýëýí ò¿¿íèé ìàãàäëàõ äóó, ¿ã, ¿ñýã òýäãýýð á¿ãäèéã á¿òýýæ
¿éëäýíý. Þó áîëîõíîî ÷ îëîí áóìàí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä áóÿíû ¿íäñèéã ¿¿ñãýñýí
òýäãýýð àìüòíû òóñûí òóëä äýýä àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã
çàìáóó òèâä ºíºä óäààí îðøîîõ õèéãýýä ò¿ðãýí ¿ë äîðîéòîõ õèéãýýä îëîí àìüòàä áýýð
äýýä àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîîä áèëã¿¿í íü ñàíààíä
áàãòàøã¿é õóðö áîëæ, áèëã¿¿íèé öîãö ñàíààíä áàãòàøã¿éã îëîõ õèéãýýä ýíý íàñàíäàà
79
íàñ õîòîë ÷óóëãàíûã ìàøèä îëîõ áîëæ, àìèíä òóñ õ¿ðãýõ õèéãýýä áóÿíû öîãö
õýìæýýëøã¿éã ìàøèä áàðèõ áîëíî. Ýëäýâ àðãààð ìàøèä ýðæ øàñòèð á¿ãäýä ìýðãýæèõ
áîëíî. Ýëäýâ ÿíçûí óðëàõ ¿éëèéã õîòîë ÷óóëãàí áîëãîíî. Äîðîéòóóëæ ¿éëäýõã¿éí òóëä
ò¿¿íä òîãòîîëûã ÷ õàéðëàæ ¿éëäýíý.
“Íîìû㠺㿿ëýý÷ ãýëýí òýð õèéãýýä íîìûã ñîíñîã÷ àìüòàí òýäãýýðèéí òóñûí òóëä òàðíè
áîëîí ýì ëóãàà òºãºëäºð óãààëûí ¿éëèé㠺㿿ëæ ¿éëäýõ áºãººä ãàðèã, îä ýðõýñ, òºðºõ,
¿õýõèéí õîðëîë õèéãýýä òýìöýëäýõ, çºð÷èëäºõ, õÿìðàëäàõ, õºíººëäºõ, ìóó ç¿¿ä áîëîí
óðóó òàòàã÷èéí õîðëîë á¿ãä õèéãýýä õàðààë áîëîí áîññîí õ¿¿ð á¿ãä ìàøèä àìèðëàõ
áîëíî. Àëèí áýýð ìýðãýä íàð óãààë ¿éëäýõýä çîðèóëñàí ýì áà òàðíè íü ýäãýýð þì: (1)
âà÷à, (2) ãîðî÷àíà, (3) ñïðêêà, (4) øèðèñà, (5) øàìÿàêà, (6) øàìè, (7) èíäðàáàñòà, (8)
ìàõàáàãà, (9) æíàìàêà, (10) àãàðó, (11) òâà÷, (12) øðèâåøòàêà, (13) ñàðæà-í äàâèðõàé
(14) øàëëàêè, (15) ã¿ãã¿ë¿, (16) òàãàðà, (17) ïàòðà, (18) øàéëåÿà, (19) ÷àíäàíà, (20)
ìàíàõøèëà, (21) ñàðî÷àíà, (22) êóøòà, (23) êóíêóìà, (24) ìóñòà, (25) ñàðøàïà (26)
íàëàäà, (27) ÷àâÿà, (28) ñóêøìàéëà, (29) óøèðà õèéãýýä (30) íàãàêåñàðà.
Ýäãýýðèéã õóâü òýíö¿¿ íàéðóóëæ
Ýçíèéã õààí îäîíä ¿éëäýæ
Òàëõàíä íü òàðèíû ¿ã ¿¿íèéã
Çóóí óäàà èëòýä òàëáèí ¿éëä:
ÒÀÄßÀÒÀ ÑÓÊÐÒÅ ÊÐÒÀ ÊÀÌÀËÈÆÀÍÀÊÀÐÀÒÝ/ ÍÀÌÊÀÐÀÒÝ ÈÍÄÐÀÆÀËÈ/
ØÀÊÀÄÄÐÅÏÀØÀÄÄÐÅ/ ÀÂÀÐÒÀÊÑÈÊÅ/ ÍÀ ÊÓÒÐÀÊÓ/ ÊÀÏÈËÀ ÊÀÏÈËÀÌÀÒÈ/
ØÈËÀÌÒÈ/ ÑÀÍÄÈ ÄÓÄÓÌÀÌÀÂÀÒÈ/ ØÈÐÈ ØÈÐÈ/ ÑÀÒßÀØÈÒÅ ÑÂÀÕÀ
Àðãàëààð õîò ìàíäàëûã ¿éëäýýä
Öýöãèéí áàãëààã äýëãýæ ¿éëä.
Àëòàí ñàâ áà ìºíãºí ñàâàíä
Áýëòãýñýí ø¿¿ñèéã òàâüæ ¿éëä.
Òºðºëõòºí õºº õóÿã ºìññºí äºðâèéã
Òýð ºäºð ÷ áàñ áýëäýæ ¿éëä.
Ìàøèä ÷èìýãëýñýí äºðâºí îõèíûã
Áóìáà áàðèóëàí áýëäýæ ¿éëä.
¯ðãýëæèä ã¿ã¿ëèéã óóãèóëæ ¿éëä.
Òàâàí ÿíçûí õºãæìèéã äóóðñãàõàä õè÷ýý.
Ø¿õýð äóàç ÿëãóóñàíû òýìäãýýð
Îõèí òýíãýð ò¿¿íèéã ñàéòàð ÷èìýãëý.
Çàâñàð çàâñàðò íü òîëü òàâü.
Ñóì, õóðö ¿ç¿¿ðò æàäûã áýëä.
Òýãýýä õ¿ðýý òàòàæ ¿éëä.
Ò¿¿íèé äàðàà õýðãýý ýõýë.
Òàðíèéí ¿éë ýäãýýðýýð
Õºë õîðèõûã ÷ òóóðâèæ ¿éëä:
ÑÀßÀÄßÀÒÅÄÀÍÀ ÀÐÀÊÝ/ ÍÀßÀÍÅ/ ÕÈËÅ/ ÌÈËÝ/ ÃÈËÝ/ ÕÈÕÈËÅ ÑÂÀÕÀ
ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé õàæóóä óãààëûã ¿éëäýýä òàðíè ¿¿íèéã òîîëæ ¿éëäâýýñ
óãààëààð àìèðëàíãóéä ó÷èðíà:
ÒÀÄßÀÒÀ ÑÀÃÀÒÅ/ ÁÈÃÀÒÅ ÁÈÃÀÒÀÁÀÒÈ ÑÂÀÕÀ
ĺðâºí ç¿ãò àëèí îðøñîí
Îä ãàðèã ìèíèé íàñûã ñàõèõòóí.
80
Òºðñºí îäíû õîðëîë õèéãýýä
Öîãöîñûí ¿éëèéí àþóë õèéãýýä
Ìàõáîäèéí îðíóóä õÿìàð÷ ¿éëäýõ
Áàðàãäàøã¿é àþóë àìèðëàõ áîëòóãàé!
ÒÀÄßÀÒÀ ØÀÌÅ/ ÁÈØÀÌÅ ÑÂÀÕÀ/ ÑÀÃÀÒÅ/ ÁÈÃÀÒÅ ÑÂÀÕÀ/ ÑÈÊÀÒÈÍÀÒÅ
ÑÂÀÕÀ/ ÑÀÃÀÐÀÑÀÌÁÓÒÀßÀ ÑÂÀÕÀ /ÑÊÀÍÄÀÌÀÒÀßÀ ÑÂÀÕÀ/ ÍÈËÀÊÀÍÒÀßÀ
ÑÂÀÕÀ/ ÀÏÀÐÀÇÈÒÀÁÈßÀßÀ ÑÂÀÕÀ/ ÕÈÌÀÁÀÒÈÑÀÁÓÒÀßÀ ÑÂÀÕÀ/
ÀÍÈÌÈËÀÁÀÊÒÐÀßÀ ÑÂÀÕÀ/ ÍÀÌÎÁÀÃÀÒÅ/ ÁÐÀÌÀÍÅ/ ÍÀÌÀ ÑÀÐÀÑÂÀÒßÀÈ
ÄÝÁßÀÈ ÑÈÄÀÌßÀÒÓÌÀÍÒÐÀÏÀÄÀ/ ÄÀÌÁÐÀÕÌÀ ÀÍÓÌÀÍßÀÒÓ ÑÂÀÕÀ
Íîìû㠺㿿ëýã÷ ãýëýí, ò¿¿íèéã ñàõèõ õèéãýýä íîìûã ñîíñîã÷ òýäãýýð áîëîí ¿ñãýíä
áóóëãàã÷ òýäãýýðèéí òóñûí òóëä óãààëûí ¿éë ¿¿ãýýð áè òýíä î÷èæ ¿éëäýíý. Òýíãýðèéí
÷óóëãàí á¿ãäýýð õàìòäàà õîò þìóó, òîñãîí, õèéä îðîíä ºâ÷èí á¿ãäèéã ìàøèä
àìèðëóóëæ ¿éëäýíý. Þó áîëîõíîîí ÷, ãýëýí þìóó ãýëýíìàà, ãýíýí þìóó ãýíýíìàà ñóäàð
àéìãèéí ýðõýòèéã áàðèã÷ òýäãýýðèéí àìèíä òóñ õ¿ðãýõ õèéãýýä õîðâîîãîîñ ãýòëýõèéã
îëîõ, äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèîñ ýðãýí ¿ë áóöàõ õèéãýýä ò¿ðãýí äýýð ¿ã¿é
¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä èëòýä ãýãýýð÷ áóðõàí áîëîõ, ãàðèã ýðõèñ õÿìðàë, çºð÷èë çýðýã
îäíû õîðëîë, ìóó ç¿¿ä áîëîí óðóó òàòàã÷èéí õîðëîë á¿ãä õèéãýýä õàðààë áà áîññîí
õ¿¿ð á¿ãä íýí àìèðëàæ ¿éëäýíý.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðò: “Èõ îõèí òýíãýð Ñàðàñâàòè, òà
îëîí òºðºëõòºíä òóñëàõ õèéãýýä îëîí òºðºëõòºíä àìãàëàíãèéí òóë àéëòãàñàí áºãººä òà
áýýð òàðíè áà ýì òºãºëäºð ¿ã ýíý ìýòèéã íîìëîñîí íü ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé!” õýìýýí
ìàãòñàí áºãººä Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýð áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé ºëìèéä ìºð㺺ä íýãýí
ç¿ãò ñóóâàé.
̺í áàñ ýøëýëèéã ¿ç¿¿ëýã÷ áÿðìàí Êàóíäèíÿà áàãø áýýð Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýð
ò¿¿íèéã äóóäàâ:
“Èõ îõèí òýíãýð Ñàðàñâàòè òàõèõàä çîõèñò èõ òýâ÷ýýðò,
Ýíý åðòºíö á¿ãäýä òèéí ç¿éë, äýýäèéã ºãºã÷, èõ ýðäýìò,
¯ç¿¿ðò îðøñîí ¿çýñãýëýíò ä¿ðâà ºâñººð õóâöñûã õýëõñýí,
Ä¿ðâà ºâñºí õóâöñûã ºìññºí íýã õºëººðºº îðøèã÷,
Òýíãýð á¿ãä öóãëààä èéíõ¿¿ ¿ãèé㠺㿿ëýýä
Àìüòàí á¿ãäýä àðèóí ¿ãèéã íîìëî, õýëýý ñî¸ðõîõòóí!.
ÑÀßÀÄßÀÒÅÄÀÍÀ ÌÓÐÅ/ ×ÈÐÅ/ ÀÂÀÆÅ ÀÂÀÆÀÁÀÒÈ/ ÕÈÍÃÓËÅ ÌÈÍÃÓËÝ/
ÏÈÍÃÀËÀÂÀÒÈ/ ÌÀÍÃÓØÅ/ ÌÀÐÈ×È/ ÑÀÌÀÒÈ/ ÄÀØÀÌÀÒÈ/ ÀÃÐÈÌÃÐÈ/ ÒÀÐÀ
×ÈÒÀÐÀ/ ×È×ÈÐÈ ØÈÐÈ ÌÈÐÈ/ ÌÀÐÈ×È ÏÐÀÍÀÅÝ ËÎÊÀÆÀßÐÅÒÅ
ËÎÊÀØÐÅÐÅÒÅ/ ËÎÊÀÏÐÈÅÝ ÑÈÄÄÈÏÐÈÒÅ/ ÁÈÌÀËÀÌÓÊÈ ØÓ×È ÊÀÐÈ/
ÀÏÐÀÒÈÕÀÒÅ/ ÀÏÐÀÒÅÕÀÒÀ/ ÁÓÄÄÅ/ ÍÀÌÓ×È ÍÀÌÓ×È/ ÌÀÕÀÄÅÁÈ
ÏÐÀÒÈÃÐÈÍÀ ÍÀÌÀÑÊÀÐÀÌ
Ìèíèé îþóí òîðîëòã¿é áîëîõ áîëòóãàé.
ÒÀÄßÀÒÀ ÌÀÕÀÏÐÀÁÀÂÅ/ ÕÈËÈ ÕÈËÈ/ ÌÈËÈ ÌÈËÈ
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ýõ Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðèéí õ¿÷ýýð, áè íýí ÿëàõ áîëòóãàé!
ÃÀÐÀÒÅ ÊÅÞÓÐÅ/ ÊÝÞÓÐÀÁÀÒÈ/ ÕÈËÈ ÌÈËÈ/ ÕÈËÈ ÌÈËÈ/ ÕÈËÈ ÕÈËÈ
Áóðõàíû ¿íýí õèéãýýä íîìûí ¿íýí õèéãýýä õóâðàãèéí ¿íýí, ýðõýòèéí ¿íýí, óñíû
òýíãýðèéí ¿íýíýýð Èõ îõèí òýíãýðèéã äóóäàæ ¿éëäüå. Õýí íýãýí åðòºíöèéí ¿íýíèéã
ºã¿¿ëýã÷ òýäãýýðèéí ¿íýí õèéãýýä ¿íýí ¿ãýýð Èõ îõèí òýíãýðèéã äóóäàæ ¿éëäüå.
ÒÀÄßÀÒÀ ÕÈËÈ ÕÈËÈ/ ÕÈËÈ ÌÈËÈ/ ÕÈËÈ ÌÈËÈ
81
Áè íýí ÿëàõ áîëòóãàé! ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ýõ, Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðò ìºðãºì¿é! Íàäàä
íóóö òàðíèéí ¿ãñ á¿òýõ áîëòóãàé!”
Òýãýýä Îõèí òýíãýð òàðíèéí ¿ã ò¿¿íèé㠺㿿ëýýä áàñ áÿðìàí Êàóíäèíÿà-ä èéí õýìýýí
ºã¿¿ëýâ: “Èõ òºðºëõòºí òà àìüòàí á¿ãäýä äýýäèéí ñàìáàà õèéãýýä ðèä õóâèëãààí, èëò
ìýäýë, èõ áèëã¿¿í, ýä ýðäýíý òýðã¿¿òíèéã ºãñºíººð òóñëàõ õèéãýýä ò¿ðãýí äýýðã¿é
áîäèéã îëîí ¿éëäýõ ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé! Ñóäàð àéìàã ¿¿íèéã áàðèõûí çàí ¿éëèéã
¿ç¿¿ëýõèéí òóëä ø¿ëýã ýäãýýðèé㠺㿿ëýâ:
Ýíýõ¿¿ òîãòîîëûã àíõëàí õýí óíøèõäàà
Ýðäýíýò ÷óõàã äýýä ãóðàâò ìºð㺺ä,
Ýíä¿¿ðýë ¿ã¿éãýýð òîîëîí ¿éëäâýýñ
Ýðõýì øèä á¿òýýëèéã îëîõ áîëíî.
Áóðõàä áîëîí äýýäèéí íîì
Áðàäèãàáóä áà øàðâàãà,
Ýñðýí òýíãýð áà Õóðìàñò òýíãýð,
Èõ äºðâºí õààíä ìºðãºõ áà
¯ðãýëæèä àðèóí ÿâäëûã ÷
¯íýëýí áèøèð÷ ñàíààä
Àìèðëàíãóé àãëàãèéí îðîíä
Äóóã ¿¿ñãýæ òîãòîîë áà ìàãòààëû㠺㿿ë.
Õýäèé ÷èíýý áóðõàí òýíãýð ëóñàä
Òºäèé ÷èíýý òàõèëûã èõýýð áýëä
Îëîí ÿçãóóðûí òºðºëõòºíä
Ýíýðýíã¿é ñýòãýëèéã ÷ òºð¿¿ëæ ¿éëä.
Àëòàí ºíãºò ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèéã
Àëãàñðàëã¿é ñýòãýëýýð áÿñàëãàæ ¿éëä.
Ýðõýì çàðëèã äýýäèéí íîìûí íîìîîð
Ýðõòýí òóñ òóñ ìàãàäëàí çîõèîõ
Ò¿¿íèé ¿ãèéã àâ÷ ñàéòàð ñàíààä
Õîîñîí ÷àíàðûã á¿òýýõýä îðøèæ ¿éëä.
Íèéò áóðõàäûã ñýòãýëäýý èëò
Íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð áÿñàëãàí ¿éëäâýýñ
Òóñò ñàìàäè áèëã¿¿í õèéãýýä
Òîãòîîë äýýäèéã îëîõ áîëíî.
Áóðõàíû öîãò äóóëàë íîì çàðëèãààð
Äýýäèéí ýãøãýýð øàâü íàðûã íîìõîòãîíî.
Õýëýýð ãóðâàí ìÿíãàí åðòºíöèéã á¿ðõýí çîõèîæ,
Òóñ òóñàä íü þó çîõèñòîé ãàéõàìøãèéã ¿ç¿¿ëíý.
Òýð ìýòèéí çàðëèãèéí äýýä äîð
¯ðãýëæèä ñàíàæ àþóëûã òýâ÷.
Ñàíààíä áàãòàøã¿é õýëíèé áèëýãèéã
Ñýòãýøã¿é åðººëèéí ýðõýýð îëíî.
Þìñûã áàéõã¿é ãýæ ¿ç¿¿ëýí çîõèîñîí
ßìàð ìýò îãòîðãóéä ¿ë òîðîõ àäèë
Áóðõàíû õýëíèé áèëýã çàðëèã äóó
Ò¿¿íèé ñàíààã öàãëàøã¿é åðººëººð á¿òýýíý.
Ýãøèãëýíòèéã õýí íýãýí èëòýä òàõèõ þìóó
82
Ýñâýë øàâü áýýð óâüäàñ ìýò
Ýøëýëèéí äàãóó íîì ò¿¿íèéã á¿òýýâýýñ
Ýðõýì õ¿íäëýëèéí äýýäèéã îëîõ áîëíî.
Õýí íýãýí áèëã¿¿í äýýäèéã á¿òýýõíýýí ÷
Íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð íîì ¿¿íèéã áàðü.
Áóÿí áèëã¿¿í ÷óóëãàíûã àðâèäóóëæ
Ìàãàäëàí á¿òýýõýä òýýíýãýëçýýã òýâ÷.
Õýí íýãýí ýäèéã á¿òýýñýí ýä ëóãàà òºãºëäºð
Àøèã õèéãýýä àëäàð íýðèéã ÷ ò¿¿í÷ëýí á¿òýýíý
Ãàðàõûã õ¿ññýí ÷ íýí ãýòýëãýõýä
Ìàãàä á¿òýýëýýð õî¸ð ñýòãýëèéã òýâ÷èíý.
Ýðäýì îëîí õýìæýýëøã¿éã ÷
Ñàíààíû äàãóó á¿ãäèéã á¿òýýñíýýð
¯¿íä ¸ñ÷ëîí àëèí îðøñîí
Ìàãàäòàé á¿òýýæ õî¸ð ñýòãýëèéã òýâ÷èíý.
Àãëàãò àðèóí õóâöñûã ºìñººä
Õîò ìàíäàë þó òààðàõûã á¿òýýñýí òýðáýýð
Äýëãýð¿¿ëýã÷ äºðâºí áóìáûã òàâèõ áºãººä
Òýð öàãò öýöýã, õ¿æýýð òàõü.
Äóàç, ø¿õýð, óíæëàãûã óíæóóëæ
×èõìýë õººì뺺ð äýëãýðýíã¿é ÷èìýãëý.
Áóðõàí áà Ñàðàñâàòè-ã òàõü
Òýíãýð ò¿¿íèéã ¿çýõèéã õ¿ñâýýñ ¿çýõ áîëíî.
Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýð ò¿¿íèé ºìíº
Ãóðâàí äîëîî õîíîã òàðíèéã òîîëîîä,
Õýðâýý òýíãýð ò¿¿íèéã ýñ ¿çâýýñ
Áàòòàé ñýòãýëýýð åñ õîíîã òîîë,
Ò¿¿íèé øºíº íü ÷ ýñ ¿çâýýñ
Áóñäààñ ìýäýõèéí îðíûã õàéãààä,
¨ñ÷ëîí îõèí òýíãýðèéí ä¿ðñèéã çóðæ
Òàõèõ õèéãýýä òîîëîõûã á¿¿ òàñàë.
ªºðò áîëîí áóñäûí òóñ öàãëàøã¿éä
ªäºð øºíº ¿ðãýëæèä õè÷ýýæ ¿éëä
Ò¿¿íèé ¿ð áóñäàä õ¿÷
Òýðíèé ñàíàà á¿òýõ áîëíî.
Òýðíèé ñàíàà ýñ á¿òâýýñ
Ãóðàâ çóðãàà åñºí ñàð
Ýñâýë õè÷ýýëýýð á¿òýí æèë òîîëâîîñ
Èëò ìýäýë çóðãàà òýðã¿¿òíèéã ÷ îëíî.”
Òýãýýä áÿðìàí Êàóíäèíÿà òèéíõ¿¿ íîìëîõûã ñîíñîîä áàÿñàë áèøðýë õýìæýýëøã¿é
òºðººä õóðñàí íºõºä òýäãýýðò èéíõ¿¿ ºã¿¿ëýâ: “Òýíãýð, õ¿í òýðã¿¿òýé íºõºä á¿ãä
àëãàñðàë ¿ã¿é íàìàéã ñîíñîõòóí. Áè ÿíàãóóõ ¿íýíä òóëãóóðëàí Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýð
äýýäèéã ìàãòàõûí òóëä ø¿ëýãëýí ºã¿¿ëæ ¿éëäüå:
̺ðãºå èõ õ¿÷èò îõèí òýíãýðò
Åðòºíö îðîí ýíä ýðõèéã îëñîí
Óðüäûí àðø áýýð íîìëîñîí ó÷ðààñ
83
Ó÷èð èéìä áè òàíûã ìàãòúÿ.
Öîã òºãºëäºð ñýòãýë íü àìãàëàíòàé õèéãýýä
¯ë ìàðòàõ ¿çýñãýëýíò àëäàð òºãºëäºð
Ýíý åðòºíöèéã ¿¿ñãýñýí ýõ íü ÷ ìºí
¯ðãýëæèä öîãò èõ õè÷ýýëèéã ýäëýã÷.
Ýõèéí îðíîîñ ¿ðãýëæèä ÿëñàí,
Íèãүүëñýí òýñýæ, íîìõðóóëæ ¿éëäýõ,
Ýðëýãèéí îõèí ìàíãàñò áèåèéã ¿ç¿¿ëñýí,
¯ðãýëæèä õºõ òîðãîí äýýëèéã ýðõøýýñýí.
¯çýñãýëýíò, ¿çýñãýëýíò áóñ ëàãøèíã ¿ç¿¿ëñýí,
Õýí íýãýí ¿çâýýñ óóð òºðºõ,
Õýìæýýëøã¿é ÿâäàë íü åðòºíöººñ õýòýðñýí,
Õýí ÷ àâðàëä ýðâýýñ äàãàí áàðèíà.
Çàâñàðûí óóë áà õàäàíä îðøèíî,
Çàâñàðûí àãóé áà óñíû çàõàä
Ýñâýë ìîä îé öýöýðëýã,
Îðîí òýäãýýðèéã îõèí òýíãýð ø¿òíý.
Òèéíõ¿¿ óóë õàäàíä õ¿ì¿¿ñ áýýð
Òîãîñíû ºäººð ø¿õðèéã õèéæ
¯ðãýëæèä îõèí òýíãýð ò¿¿íèéã òàõüâààñ
¯åñ á¿ãäýä åðòºíöèéã àâàðíà.
Áàð áà àðñëàí ýðãýí ¿éëäýæ,
Áààâãàé áà øóâóó ÷ ò¿¿íèéã ø¿òíý.
Èõ õîíõíû äóóã èëòýä äóóðñãàñíààð
Èõ Áèíä¿¿í óóëàíä öóóðàéòàõ áîëíî.
Ìóòàðòàà äðèø¿ë, òîëãîéäîî òîîðöîã
̺í ýñâýë íàð ñàðíû äàëáààã áàðüæ,
Õóó÷ðàõ ñàðíû àðâàí íýãýí þìóó
Åñíèé ºäºð òàõèëûã ¿éëä.
Áàéëäààíû ¿åä íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëýýð
Á¿õ åðòºíöèéã áîëãîîõûí òóëä
Îõèí òýíãýð ýä áàðààíû ä¿ðñèéã ¿ç¿¿ëñíýýð
Îõèí òýíãýðèéí äýýä áºãººä ç¿éðëýøã¿é áîëîé.
Áàÿñãàëàíò ìàë÷íû ä¿ðèéã ¿ç¿¿ëýõ õèéãýýä
Òýíãýð¿¿ä òýìöýëä ¿ðãýëæèä ÿëíà.
ªíº óäààí åðòºíö àìãàëàíòàé îðøèæ
Çàðèìäàà óóðëàæ çàðèìäàà àìèðëàíà.
Áÿðìàíû ºã¿¿ëýõ íü äºðâºí íîì õèéãýýä
Ðèä õóâèëãààí íóóö òàðíè á¿õýíä ìýðãýæèæ
Òýíãýðèéí ýðõèéí àðøèéã îëñîíîîð
Èõ ãàçàð ýíý ëóãàà õºðºíãèéã ¿éëäýíý.
Îõèí òýíãýð õóðàõ öàã ¿åä ÷
Äàëàéí äàâàëãàà ìàãàäòàé ãàðíà.
ßã÷èñ ÿëà òýðã¿¿òýí á¿ãäèéí
Ãîëëîí ¿éëäýã÷èéã íîìõîòãîæ ÷àäíà.
84
Ýìñ á¿ãäèéí àðèóí ÿâäëûí äýýä
Ýíý åðòºíöèéí ýðõì¿¿äýä ýðõøýýñýí,
ßëãóóñàíû îðîíä ÷ ëÿíõóà ìýò
Ãîë ìºðºíä ÷ îíãîö áà ã¿¿ð.
Àðâàí òàâíû ñàðàí ìýò íèãóóð íü äýëãýðñýí.
Îëîíòàà ñîíñîõ òºãºëäºð ø¿òýýíèéã ÷ ¿éëäýíý
Óóëûí ¿ç¿¿ð ìýò ¿ëýìæ ñàìáàà
Ñàíààãààð òèâ õèéãýýä õàìãèéã ÷ ¿ç¿¿ëíý.
Àñàð íàðò óóæèì òýíãýð íàð áýýð
Á¿ãäýýð ýðäìèéã ìàãòàí ñàéøààñàí.
Ìÿíãàí ìýëìèéò òýíãýðèéí õààí õóðìàñò ÷
Áèøðýõèéí ñýòãýëýýð íèãóóðàà ¿ç¿¿ëñýí.
Àìüòàí àëèí þó õ¿ññýí
Òýð á¿ãäèéí ñàíààã ò¿ðãýí õàíãàñàí
Óõààí ò¿ðãýí ñîíññîíûã áàðèõ íü ÷
Èõ ãàçàð îðîí ýíä á¿õíèé äýýä.
Àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöèéí îðîí á¿ãäýä
¯ðãýëæèä èõ çóëûã ãèéã¿¿ëýí ¿éëäñýí,
Àðààòàí æèã¿¿ðòýí áèðä¿¿äèéí ÷
Á¿ãäèéí ñàíààã îãîîò õàíãàñàí.
Ýõíýðèéí äýýä ñ¿ìáýð óóë ìýò
Ýíý åðòºíöºä óóë ìýò îðøèõ àðø
Îõèí òýíãýð çàëóó áîëîâ÷ õ¿ñýë ëóãàà õàãàöñàí
Òýñýøã¿éí ýçýí ìýò ¿íýí ºã¿¿ëýã÷.
Åðòºíöòýé çîõèëäñîí ä¿ðñèéã ¿ç¿¿ëñýí
Õ¿ñýëò îðíû òýíãýðèéí îðîíä ÷
Òà îõèí òýíãýðèéí ýðõýì ìºí ó÷ðààñ
Ò¿¿íýýñ äýýä àìüòàí ¿ã¿é.
Õýðâýý áàéëäààí àéìøãèéí îðîí
Ãàëò ãóóíä óíàõ þìóó
Ãîë ìºðºí õÿñàà çýðëýã õ¿ì¿¿ñèéí
Àþóë ò¿¿íýýñ ãýòýëãýí çîõèîíî.
Õààíû öààçààð õ¿ëýãäýõ þìóó
Ýñâýë äàéñàíä àëàãäàõ áîëîõíîîí ÷
Ñ¿ñýãëýñýí ñýòãýë íü ¿ë àëãàñàðâààñ
Çîâëîí òýäãýýðýýñ ãýòýëãýõ áîëíî.
Áóÿí õèéãýýä í¿ãýë á¿õýíä àâàðíà
Àñðàë õèéãýýä ýíýðëýýð ºìíº îðøèíî
Èéìèéí òóë áè ñýòãýëýýðýý ñºã人ä
Èõ îõèí òýíãýðò ìºðãºõ áîëîé.”
Òýãýýä áàñ ýøèéã ¿ç¿¿ëýã÷ áÿðìàí Êàóíäèíÿà áàãø áýýð èõ îõèí òýíãýð Ñàðàñâàòè-ã
ø¿ëýã ýäãýýðýýð èëòýä ìàãòâàé:
Àäûí ÷óóëãàí á¿ãä íàìàéã ñîíñîæ ¿éëä!
Òýíãýð õèéãýýä ¿íýð èäýøò òýíãýðèéí õààí ñýëò åðòºíöºä
Á¿ñã¿éí äýýä îõèí òýíãýð äýýäèéí äýýä àëèí ìºí
Äýýä îõèí òýíãýðèéí èõýä ¿çýñãýëýíòýé í¿¿ðèéã ìàãòúÿ.
85
Ýðäýì ýëäýâ ÿíçûã õóðààñíààð ãèø¿¿íèéã ÷èìñýí
Ñàðàñâàòè õýìýýõ ìýëìèé óóæèì áóÿí íü áàäàðñàí
Õèðã¿é áèëã¿¿í ýðäýì ìýäëýýð íýí ÷èìýãëýñýí
Îëîí ÿíçûí èõ ýðäýíý ìýò õàðàãäàõ òóë
Ìàøèä äýýä òàíû ýðäýì ¿ëýìæèéã ìàãòìîé.
Äýýäèéí äýýä øèä á¿òýýëèéã ¿éëäýã÷ õèéãýýä
¯íýíõ¿¿ ñàéøààñàí ýðäìèéã ¿éëäýã÷ õèéãýýä
Õèðã¿é äýýä ëÿíõóàã áàäðààã÷ õèéãýýä
Äýýä ìýëìèé áà ìýëìèéí äýýä õèéãýýä
Áóÿíû îðîí õèéãýýä áóÿíûã ¿çýõ õèéãýýä
Ýðäýì ñàíààíä áàãòàøã¿é ÷èìýãò õèéãýýä
Ñàðàí àäèë õèðã¿é ãýðýëò õèéãýýä
Áèëã¿¿í ãàðàõûí îðîí äóðüäëûí äýýä õèéãýýä
Àðñëàíãèéí äýýä áà õ¿íèéã óíàñàí õèéãýýä
Íàéìàí ìóòðàà íýí ÷èìýãëýõ¿é
Íóì ñóì áîãèíî æàä, èëä, öýðãèéí ñ¿õ õèéãýýä
Øèéäýì, òºìºð, õ¿ðä, öàëìûã áàðüñàí.
Íàðàí ñàðàí ìýò ãýðýëò öàðàé
Ñýòãýëä çîõèñòîé ÿðóó ýãøèã
ÿíçãèé áèëã¿¿í ëóãàà òºãºëäºð áºãººä
Èõ õýðãèéã á¿òýýã÷ àìüòäûí äýýä õèéãýýä
Òýíãýð àñàðûí õààäóóä òàõèí ¿éëäñýí
Òýíãýð àñàðûí ÷óóëãàí á¿ãä îðíû㠺㿿ëñýí
Àäûí ÷óóëãàíû îðíûã ¿ðãýëæèä òàõèõûí òóë
Ñâàõà áèä íàð îõèí òýíãýð ¿¿íä ìºðãºå.
Íàäàä ÿëãàìæààò ýðäìèéí ìºðºíã õàéðëàõòóí
Õýðýã á¿õýíä øèä á¿òýýëèéã íàäàä õàéðëà
Äàéñíû äîòîð íàìàéã ¿ðãýëæèä ñàõü.
¯ñãèéã ã¿éöýýñýí ¿ãèéã äýëãýð¿¿ëñýí ýäãýýðèéã
Ìàðãààø áîñîîä àðèóí ºã¿¿ëæ ¿éëä.
Ñàíàà õèéãýýä ýä òàðèà á¿ãäèéã îëíî.
Øèä á¿òýýë áóÿí àãóó èõèéã îëîõ áîëíî.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð áÿðìàí Êàóíäèíÿà-ä ñàéí áîëîé õýìýýí çàðëèãëààä: “×è
áýýð àìüòàí á¿ãäýä òóñ õèéãýýä àìãàëàíãèéí òóëä Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðèéã ìàãòàõ
õèéãýýä øèä á¿òýýëèéí äýýäèéã ãóéñàí íü õýìæýýëøãүé áóÿí òºãºëäºð áîëîé.” õýìýýâ.
[Íàéìäóãààð õýñýã.]
Òýãýýä áàãø ýøèéã ¿ç¿¿ëýã÷ áÿðìàí Êàóíäèíÿà áýýð ìàãòààë õèéãýýä íóóö òàðíèéí
¿ãýýð Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðò ñî¸ðõîîä áàñ òýäãýýð íºõºä人 ºã¿¿ëýâ: “Òºðºëõòºí òà
Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðèéã óðèí çàëæ, ò¿¿íèé íèã¿¿ëñýëýýð àâðàãäàõ õèéãýýä ýíý
íàñàíäàà òîðîëòã¿é ñàìáàà õèéãýýä ñîíññîíûã áàðèõ èõ áèëã¿¿í òºãºëäºð áîëæ, ñóäàð
á¿ãäýä ìýðãýæèæ, ¿ãèéã íàéðóóëàõûí ÷èìãèéã òîäðóóëàõ õèéãýýä òîðîëòã¿é á¿òýýõèéã
õ¿ñâýýñ ìàãàä ñàíàà áà áèøðýõèéí ñýòãýëýýð Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðèéã óðèí çàëàõ ¿ã
¿¿íèé㠺㿿ëæ ¿éëäýýðýé:
Áóðõàíä ìºðãºì¿é
Íîìä ìºðãºì¿é
Õóâðàãò ìºðãºì¿é
Áîäèñàäâà õèéãýýä øàðâàãà, áðàäèãàáóä òýðã¿¿òýé ºíãºðñºí, èðýýä¿é, îäîî
çàëàðñàí õóòàãò á¿ãäýä ìºðãºì¿é.
86
Àðâàí ç¿ãèéí áóðõàí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, ¿íýíõ¿¿ ¿íýí çàðëèãò îðøñîí, òóñ òóñûí ýðõòýí
çîõèëäñîí, ¿íýíèéã ¿ç¿¿ëýõýä õóóðìàã ¿ã¿é çàðëèãò õýìæýýëøã¿é ãîëäè ãàëàâò ¿íýíõ¿¿
¿íýíèé ¿ãèéã ¿ðãýëæèä ¿ç¿¿ëñýí õèéãýýä çàðëèã òýäãýýðò äàãàí áàÿñìîé. ¯íýíèéã
çàðëèãëàñíààð óóæèì óðò õýëèéã äýëãýæ, çàìáóó òèâ äºðâºí ìàõàðàíç íýã ìÿíãàí, õî¸ð
ìÿíãàí, ãóðâàí ìÿíãàí åðòºíöèéí îðîí õèéãýýä àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöèéí îðîí
õýìæýýëøã¿é á¿ãäýä äýëãýðýí ä¿¿ðñýí íèñâàíèñûí ýíýëýë á¿ãäèéã àðèëãàñàí ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàí á¿ãäýä áèåýðýý ñºã人ä ìºðãºõ áîëîé. Õýëíèé áèëãèéí äýýä òýð àäèë
áîëîí õýìæýýëøã¿é ñàìáàà òºãºëäºð áîëîõ áîëòóãàé áè.
̺ðãºå, ßëæ òºãññºí ýãøèãëýíò äýýä
Èõ áîäü ýãøèãëýíò äýýä
Õóòàãò áðàäèãàáóä ýãøèãëýíò äýýä
Õîñ äºðºâ, ñîíäãîé íàéì, ýãøèãëýíò äýýä
ĺðâºí ¿íýíèéã çàðëèãëàñàí ýãøèãëýíò äýýä
¯íýíõ¿¿ áîëãîîñîí ýãøèãëýíò äýýä
Àðø ýñðýíãèéí íºõºð ýãøèãëýíò äýýä
Îõèí òýíãýð Óìà ýãøèãëýíò äýýä
Õàòààí ¿éëäýã÷ òýíãýð ÷ ýãøèãëýíò äýýä
Ñ¿ð æàâõëàíò ëóñ ÷ ýãøèãëýíò äýýä
غíèéí îõèí òýíãýð ýãøèãëýíò äýýä
ĺðâºí ìàõàðàíç ýãøèãëýíò äýýä
Àìãàëàí îðøèõ òýíãýðèéí õºâã¿¿í ýãøèãëýíò äýýä
Î÷èð íóóöûí ýçýí ýãøèãëýíò äýýä
Ò¿ãýí îðîã÷ òýíãýð ÷ ýãøèãëýíò äýýä
Îõèí òýíãýð Ïàëìó ýãøèãëýíò äýýä
×óóëãàíû ýçýí òýíãýð ÷ ýãøèãëýíò äýýä
Öîãò îõèí òýíãýð ýãøèãëýíò äýýä
Öîãò îþóí ýãøèãëýíò äýýä
Õèðè ¿ñãèéã õàäãàëàã÷ ýãøèãëýíò äýýä
Ìàìó á¿ãäèéí äýýä ýãøèãëýíò äýýä
Áóëààã÷ ýõ ÷ ýãøèãëýíò äýýä
ßã÷èñ á¿ãä ÷ ýãøèãëýíò äýýä
Àðâàí ç¿ãèéí õààí ýãøèãëýíò äýýä
Íàäàä ¿éëèéí äýýä á¿ãäèéí õ¿÷ õÿçãààðëàøã¿é ýãøèãëýíò äýýäèéã îëîí çîõèî.
Õóóðìàãã¿éä ìºðãºì¿é.
Íýí ãýòýëñýíä ìºðãºì¿é.
Øóíàëààñ õàãàöñàíä ìºðãºì¿é.
Õ¿ëýýñèéã òàñàëñàíä ìºðãºì¿é.
Íýí ñýòãýëä ìºðãºì¿é.
Ãýðýë ¿çýãäëèéí çîõèîëä ìºðãºì¿é.
¯íýí ¿ãèéã çàðëèãëàñàíä ìºðãºì¿é.
Òîîñ ëóãà õàãàöñàíä ìºðãºì¿é.
¯íýìëýõ¿é îðøñîíä ìºðãºì¿é.
Îëîí íºõäèéí ýðõýíä ìºðãºì¿é.
Ýãøèãëýíò òýíãýðò ìºðãºì¿é.
Áè òîðîëòã¿é ºã¿¿ëýí çîõèî.
Ìèíèé ñàíàà þó áàéãàà
Á¿ãäèéã ò¿ðãýí á¿òýýí çîõèî.
87
ªâ÷èí ¿ã¿é ¿ðãýëæèä àìãàëàí õèéãýýä
Óðò íàñûã ÷ îëîõ áîëòóãàé.
Óõààíû îðíóóäàä ìýðãýæèõ õèéãýýä
Áîäèéí ìºðä õè÷ýýõ áîëîí
Îëîí òºðºëõòºíä òóñ á¿ãäèéã çîõèî
Á¿õ ãîðèëûã íü ò¿ðãýí õàíãà.
Ìèíèé ¿íýìëýõ¿é ¿íýí ¿ã áà
Ìèíèé õóóðìàãã¿é ¿ãèé㠺㿿ëñýí
Äýýä ýãøèãëýíò îõèí òýíãýð áýýð
Ìèíèé õýðãèéã á¿òýýí çîõèî.
Îõèí òýíãýð ýíä çàëðàí ñî¸ðõ
Ìèíèé ¿ã òîðîëòã¿éã çîõèî
Áèå áà õýëýíä ò¿ðãýí îðøèõ õèéãýýä
Ò¿ðãýí ñýòãýëèéí ñàìáààã ã¿éöýýí çîõèî.
Àÿà ìèíèé õýëíèé ýðõòýíä
Àìãàëàí çàëàðñàíû ñàìáàà òºðæ,
¯ãèéí ñ¿ð æàâõëàíãèéí õ¿÷ýýð
Àìüòàí á¿ãäèéã íîìõîòãîí çîõèî.
Áè ¿ã þó㠺㿿ëñýí
Á¿õ õýðýã á¿òýõ áîëòóãàé.
¯ãýíä íü á¿ãä áèøðýí õ¿íäýòãýæ
¯éëäâýð á¿õýí ¿ë øàìøààãäìóé.
Õýçýý íýãýí ìèíèé õ¿ñýë ñàíàà
Õýðýã òýð ýñ á¿òýõ áîëáîîñ
Îõèí òýíãýð òàíû ¿íýí ¿ã
Îðã¿é á¿ãä õóóðìàã áîëíî.
Çàâñàðã¿é òàâàí õèëýíö ¿éëäñýíèéã
Ǻâõºí áóðõàíû çàðëèãààð íîìõîòãîíî
Àëèí äàéñíàà äàðàã÷èä õèéãýýä
¯éëèéã óðëàõ ¿ãñ¿¿ä áà
Øàðèïóòðà áà Ìóäãàëúÿàíà
Øàâü íºõäèéí ýðõýì äýýä
Òýð á¿ãäèéí ¿íýí ¿ã ÷
Á¿ãä íàäàä á¿òýõ áîëòóãàé.
Áóðõàíûã øàðâàãà øàâü íàðûí õàìò
Áè áýýð ºíººäºð ýíä óðèí çàëúÿ.
Ìèíèé ãîðèëûã õàíãàõûí òóë
Á¿ãä ò¿ðãýí çàëðàí ñî¸ðõ.
×èí ¿íýí ¿ãèéã ñî¸ðõñîí
×óõàì á¿ãä õóóðìàãã¿é áîëòóãàé.
Àëèí îð÷ëîíãèéí ¿ç¿¿ðýýñ äîîø
Àðèóí îðîí á¿ãä õèéãýýä
Ýñðýí èõ ýñðýí ò¿øìýë õèéãýýä
Ýñðýíãèéí õààíû íºõºä á¿ãä
Ãóðâàí ìÿíãàí îð÷ëîí áîëîí
Òýñýøã¿é åðòºíöèéí ýðõýì äýýä
Òýð áîëîí ò¿¿íèé íºõºä
Òýä á¿ãäèéã ºíººäºð ýíä óðèí çàëúÿ.
88
Íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð íàìàéã òýòãýí çîõèî.
Íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð á¿ãäèéã àâðàí çîõèî.
Áóñäûí õóâèëãààíûã ýðõýíä ¿éëäýõ òýíãýð¿¿ä áà
Áàñ ÷ Õóâèëãààíä áàÿñàã÷ òýíãýð¿¿ä õèéãýýä
Òºãñ áàÿñãàëàíò îãòîðãóéí îëîí òýíãýð
Òºãñ ãýãýýðñýí Ìàéäàð áóðõàíû îðîí
Òýìöëýýñ õàãàöñàí îðíû òýíãýð¿¿ä õèéãýýä
Ò¿¿í÷ëýí Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí îðíû òýíãýð¿¿ä,
Èõ äºðâºí õààíû îðíû òýíãýð¿¿ä,
ªºð áàñ òýíãýðèéí íºõºä á¿ãä,
Øîðîî, óñ, ãàë, õèéí òýíãýð¿¿ä,
Ñ¿ìáýð óóëàíä îðøèõ òýíãýð¿¿ä õèéãýýä
Äîëîîí ìºðºí óóëûí òýíãýð¿¿ä õèéãýýä
Òýä á¿ãä íºõºä ëóãàà ñýëò,
Òàâàí øàíõàò ýäèéã äýëãýð¿¿ëýã÷ áîëîí
Òýð÷ëýí íàð, ñàð, ãàðèã îä õèéãýýä
Ýíý òýðã¿¿òýé äýýä òýíãýð¿¿ä áà
Ýíý åðòºíöèéí àìãàëàíã ýäëýõ îðîí,
Òýð òýðã¿¿òýé òýíãýð á¿ãä,
Àëèâàà õèëýíöèéã ¿ë õ¿ñýã÷,
Àðèóí áóðõàíä áèøðýõèéí ýõ,
Ìàø çàëóó õ¿¿ä àñðàõ õèéãýýä
̺í òýíãýð, ëóñ, ÿã÷èñ íàð,
¯íýð èäýøò áà àñàð íàð,
ªºð áàñ ìèàìæè íàð,
Èõ Äî÷ý òýðã¿¿òýí íàð,
Ýä á¿ãäèéã ÷ áóðõàíû õ¿÷ýýð
ªíººäºð ýíä áè óðèí çàëúÿ.
Íèã¿¿ëñýíã¿é ýíýðýíã¿é ñýòãýëýýð
Íàäàä òîðîëòã¿é ñàìáààã òºð¿¿ë.
Áàñ òýíãýð áà õ¿ì¿¿ñ á¿ãäèéí
Áóñäûí ñýòãýëèéã áîëãîîã÷ íàð
Á¿ãäèéí õ¿÷ýýð àäèñëàõ õèéãýýä
Íàäàä ñàìáààíû äýýäèéã õàéðëàà÷.
Õýäèé ÷èíýý îãòîðãóéí ýöýñò òóëàõ
Õîîñîí ÷àíàðûí ýöýñ õÿçãààðã¿éä
Õàìàã àìüòàí òýä á¿ãä áýýð
Íàäàä ñàìáààíû äýýäèéã õàéðëàà÷.
Òèéíõ¿¿ Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðò áÿðìàí Êàóíäèíÿà òèéí õýìýýí àéëòãàñàí õèéãýýä
îõèí òýíãýð áýýð èõ òºðºëõòºí ò¿¿íä áóÿí áîëîé õýìýýí ºã¿¿ëýýä: “Àëèí ÿçãóóðûí õ¿¿
þìóó ÿçãóóðûí îõèí õýí íýãýí áýýð ýíý ø¿ëãýýð ìàãòàõ õèéãýýä òàðíèéí ¿ã òýäãýýðèéã
õàäãàëàõ áîëîí áàðèõ, ÷óõàã äýýä ãóðàâò àâðàëûã îäóóëæ, äóð ñýòãýëýý äàãàí çîðèãäîæ,
þó õ¿ññýí õýðãýý çàí ¿éëèéí äàãóó á¿òýýâýýñ ¿ë øàìøààãäàõ áîëíî. Áàñ äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ìàøèä íàðèéí õèéãýýä ã¿íçãèé ¿¿íèéã
ñýòãýëäýý áàðèõ áà õàäãàëàõ, õóðñàí, óíøñàí ò¿¿íèé ñàíàà á¿ãä ò¿ðãýí á¿òýõ áîëíî.
Ñýòãýë àëãàñàð÷ ¿éëäâýýñ ¿ë á¿òíý.”
Òèéí õýìýýí ºã¿¿ëñýí áºãººä áÿðìàí Êàóíäèíÿà ìàøèä áàÿñàæ ñýòãýëä íü àìãàëàí
òºðººä àëãàà õàâñðàí ¿éëäýýä äàãàí áàðüñàí áîëîé.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðò ñàéí áîëîé õýìýýí çàðëèãëàâ:
“Îõèí òýíãýð òà äýýäèéí íîì ¿¿íèéã îãîîò ñàõèõ õèéãýýä îãîîò äýëãýð¿¿ëæ ¿éëäýõ áà
ýíýõ¿¿ ñóäðûã áàðüñàí àìüòàí á¿ãäýä íîì ýíý ìýòèéã ¿ç¿¿ëñýíýýð àìãàëàí, áóÿí,
89
ñàìáàà õýìæýýëøã¿é àðâèäàõ áîëîîä àëèí áîäü ñýòãýëèéã ¿¿ñãýñýí á¿ãä ÷ ò¿ðãýí äýýð
¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã îëæ ¿éëäýõ ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé.”
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðèéí áүëýã”
õýìýýõ àðâàí òàâäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XVI á¿ëýã: Øðè (ìîí: Öîãò) îõèí òýíãýðèéí áүëýã.
̺í òýð ¿åä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä èõ îõèí òýíãýð Øðè áýýð èéí õýìýýí àéëòãàâ:
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, Èõ îõèí òýíãýð Øðè áè áýýð þó áîëîõíîî ÷, íîìûã
ºã¿¿ëýý÷ ãýëýí ò¿¿íèéã õîòîë ÷óóëãàí áîëãîõ ýä çүéë áүãä õèéãýýä áàðèëäëàãà õîîñîí
¿ã¿éã îëîõ, ñýòãýëèéí çºíã îëãîõ, ñýòãýë àìãàëàíòàé áîëãîìó õèéãýýä, Äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íýýñ áàéäàë òóñäàà, ¿ã áîëîí
¿ñýãí¿¿äèéã ñîíñîí ìýäýæ, ñýòãýëäýý ñàíàæ, ¿íýíõ¿¿ ºã¿¿ëýõ õèéãýýä çóóí ìÿíãàí
áóðõàäàä áóÿíû ¿íäñèéã ¿¿ñãýñýí òýäãýýð àìüòíû òóñûí òóëä, äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ýíý çàìáóó òèâä ºíº óäààí îðøèõ áîëæ, ò¿ðãýí ¿ë äîðîéòíî.
Àìüòàí òөðөëõòөí ÷ äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîæ,
îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ãàëàâò òýíãýð áà õ¿íèé àìãàëàíã àìñàõ õèéãýýä, ãàí çóä
¿ã¿é áîëæ, æèë ñàéõàí áîëæ, àìüòàí á¿ãä ÷ àìãàëàíãèéí ó÷ðàë á¿ãäýýð àìãàëàíòàé
áîëæ, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ëóãàà íºõºðëºõ áîëæ, èðýýä¿é öàãò äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí, áîäèä èëòýä ãýãýýð÷ áóðõàí áîëîõ õèéãýýä àìüòíû òàì áà àäãóóñíû òºðºë,
ýðëýãèéí åðòºíöèéí çîâëîí á¿ãäèéí ¿ðãýëæëýë ìàøèä òàñðàõ áîëîõ ýíý ìýò áóþó.
Õóâöàñ, èäýý, îðîí áàéð, ñóóäàë, ºâ÷íèéã àíàãààõ ýì, ýìèéí ç¿éë, ýä õýðýãëýë, áàãàæ
çýìñýãèéí ç¿éë¿¿äýýð ÷ íîìû㠺㿿ëýã÷ ãýëýí ò¿¿íèéã ¿ë äóòààæ ¿éëäìîé.”
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, äàéñíàà äàðñàí, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Ðàòíà-êóñóìàãóíàñàãàðà-
âàéäóðÿà-êàíàêàãèð-ñóâàðíà-êàí÷àíà-ïðàáàñàøðè (ìîí:Èõ ýðäýíèéí öýöýã, ýðäìèéí
äàëàé áèíäýðúÿà õèéãýýä Àëòàí óóë ñàéí ºíãºò, ãýðýëä ¿çýãäýõèéí öîã) õýìýýã÷ ò¿¿íä èõ îõèí
òýíãýð Øðè áýýð áóÿíû ¿íäñèéã ¿¿ñãýñýí áºãººä òýð áýýð îäîî ç¿ã àëèí õèéãýýä àëèíä
ñýòãýõ, ç¿ã àëèí õèéãýýä àëèíä õàðàõ, ç¿ã àëèí õèéãýýä àëèíä îäîõûí ç¿ã òýð õèéãýýä
ò¿¿íä îëîí áóìàí, ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè àìüòàä àìãàëàíãèéí íàéðóóëãà á¿ãäýýð àìãàëàíòàé
áîëæ, èäýý, óíäàà, ýä, ¿ð òàðèà õèéãýýä õóäàëäàà÷èä àëò ýðäýíý, ñóâä, áèíäýðúÿà, äóí,
áîëîð, ø¿ð, ìºíãº, øèæèð àëò õèéãýýä ýä ç¿éë áóñäààð ÷ ¿ë õîîñðîõ áîëîõ õèéãýýä
òýäãýýð àìüòàíä ýä ç¿éë á¿ãäèéã ó÷ðóóëàõ áîëíî. Èõ îõèí òýíãýð Øðè-ãèéí õ¿÷ýýð
ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ò¿¿íä òàõèë ºðãº, õ¿æ öýöýã ¿íýðòýíèéã ÷ ºðãºæ ¿éëä. Èõ îõèí òýíãýð
Øðè-ãèéí íýðèéã ãóðâàí óäàà ºã¿¿ëýõ õèéãýýä ò¿¿íä ¿íýðòýí õ¿æ öýöýã ºðãºæ, ýëäýâ
àìòûã ÷ ºðãºâººñ ò¿¿íèé ¿ð òàðèàíû èõ öîãö íýí àðâèäàõ áîëíî. Ò¿¿íä èéí õýìýýñýí
áºãººä:
Ãàçàðò ãàçðûí øèì¿¿ä íýí àðâèäíà;
Òýíãýð¿¿ä ¿ðãýëæèä ìàøèä áàÿñàõ áîëíî.
¯ð æèìñ, ¿ðæèëò ìîäíû òýíãýð¿¿ä
Ýëäýâ ñàéí öýöýã æèìñ¿¿ä ÷ äýëãýðíý.
Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààíû íýðèé㠺㿿ëñýí òýäãýýð àìüòíûã
èõ îõèí òýíãýð Øðè ñàíàõ áîëíî. Òýäýíä èõ öîãèéã ¿éëäýõ áîëíî.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð, èõ îõèí òýíãýð Øðè-ä ñàéí áîëîé õýìýýí çàðëèãëàâ:
“Ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé! Îõèí òýíãýð òà áýýð óðüä ¿éëäñýíèéã äàãàí äóðüäñàíààð
ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíä òàõèõ õèéãýýä õýìæýýëøã¿é àìüòàí á¿ãäýä òóñëàõ áà àìãàëàíãààð
òýòãýõ õèéãýýä ñóäàð àéìãèéã ÷ îãîîò äýëãýð¿¿ëæ ¿éëäýõèéí áàðàãäàøã¿é áóÿí òºãºëäºð
áîëîâ.”
90
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Øðè îõèí òýíãýðèéí áүëýã”
õýìýýõ àðâàí çóðãàäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XVII á¿ëýã: Èõ Îõèí òýíãýð Øðè áýýð ýäèéã îãîîò àðâèäóóëàõ.
Òýãýýä Èõ Øðè (ò¿âä: Ëõàìî Áàë÷ýíìî) îõèí òýíãýð áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéíõ¿¿
àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ýíäýýñ õîéä ç¿ãò õîëã¿é íýãýí ãàçàðò òýíãýðèéí õààí
Âàéøðàâàíûí Àäàêà-âàòè (ìîí: Áóðãàñíû íàâ÷èò) îðäíû îð÷èìä, Ïóíÿà-êóñóìà-ïðàáà (ìîí:
Äýýä áóÿíû öýöãèéí ãýðýë) õýìýýõ íýðò æàðãàëàíãèéí öýöýðëýãò äîëîîí ÿíçûí èõ ýðäýíýýñ
á¿òñýí äýýä áàéøèí Ñóâàðíà-äâàæà (ìîí: àëòàí äóàçàò) õýìýýã÷èä áè îðøèõ áºë㺺. Õýí
íýãýí õ¿í ¿ð òàðèàíû öîãöûã àðèâæóóëàõûã õ¿ññýí òýð áýý𠺺ðèéí ãýðèéã ñàéòàð
öýâýðëýæ, óãààëûã ñàéòàð ¿éëäýæ, öýâýð àðèóí öàãààí õóâöàñûã ºìñºæ, ìàøèä ñàéõàí
¿íýðòýé äýýëèéã àñààæ ¿éëäýýðýé. Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áóðõàí Ðàòíà-êóñóìàãóíà-ñàãàðà-âàéäóðÿà-êàíàêàãèð-ñóâàðíà-êàí÷àíàïðàáàñàøðè
ò¿¿íä ìºðãºõ õèéãýýä àëäðûã íü ÷ ãóðâàíòàà ºã¿¿ë. Èõ îõèí òýíãýð Øðèãèéí
ãàðààñ Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíä òàõèëûã ¿éëä. Öýöýã, õ¿æ, ¿íýðòíèéã ÷ ºðãº. Ýëäýâ
ÿíçûí àìòòàí øèìòòýíèéã ÷ ºðãº. Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààíû
íýðèéã ÷ ãóðâàí óäàà ºã¿¿ë. ¯íýí ¿ãèéã ÷ ºã¿¿ë. Èõ îõèí òýíãýð Øðè-ä ÷ òàõèõ áà öýöýã
õ¿æèéã ÷ ºðãº. Ýëäýâ ñàéõàí àìòòàíû äýýæèéã ÷ ºðãºâººñ äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèé õ¿÷ýýð òýð öàãò èõ îõèí òýíãýð Øðè òýð ãýðèéã
ñýòãýëäýý àíõààð÷, ò¿¿íèé ¿ðèéí èõ öîãöûã ÷ àðâèäóóëàõ áîëíî. Èõ îõèí òýíãýð Øðè-ã
äóóäàõûã õ¿ññýí õýí íýãýí áýýð óõààíû íóóö òàðíè ýäãýýðèéã ñàíàæ ¿éëäýýðýé:
ªíãºðñºí áà èðýýä¿é, îäîî öàãò çàëàðñàí áóðõàí á¿ãäýä ìºðãºì¿é!
Áóðõàí õèéãýýä áîäüñàäâà á¿ãäýä ìºðãºì¿é!
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ðàòíà-øèêõèí (ìîí: Èõ ýðäýíèéí ¿ñíýðò)-ä
ìºðãºì¿é!
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Âèìàëîæ-æâàëà-ðàòíà-ðàøìè-ïðàáàñàêåòó
(ìîí: Õèðã¿é áàäàðñàí èõ ýðäýíý ãýðýë ¿çýãäýëèéí îõü)-ä ìºðãºì¿é.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ñóâàðíà-æàìáóäâà-æàêàí÷àíàáà (ìîí: çàìáóóí àëòàí äóàçàò
àëòàä ¿çýãäýõ¿é)-ä ìºðãºì¿é.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ñóâàðíà-áàñàãàðáà (ìîí: Àëòàíä ¿çýãäýõèéí ç¿ðõýí)-ä ìºðãºì¿é.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ñóâàðíà-øàòàðàøìè-ïðàáàñà-êåòó (ìîí: Çóóí íàðíû ãýðýë
¿çýãäýëèéí ç¿ðõýí)-ä ìºðãºì¿é.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ñóâàðíà-ðàòíà-êàðàê÷à-òðàêóòà (ìîí:Àëòàí óóë èõ ýðäýíý ãàðàõûí
îðîí äàâõàð ø¿õýð)-ò ìºðãºì¿é.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ñóâàðíà-ïóøïîæ-æâàëà-ðàøìè-êåòó (ìîí:Àëòàí öýöýã áàäàðñàí
ãýðëèéí îõü)-ä ìºðãºì¿é.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ìàõà-ïðàäèïà (ìîí:Èõ çóë)-ä ìºðãºì¿é.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ðàòíà-êåòó (ìîí:Èõ ýðäýíèéí îõü)-ä ìºðãºì¿é.
Ç¿¿í ç¿ãèéí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Àêøîáÿà (ò¿âä: Ìèíò¿ãâà)-ä ìºðãºì¿é.
ªìíº ç¿ãèéí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ðàòíà-êåòó (ìîí: Èõ ýðäýíèéí îõü)- ä ìºðãºì¿é.
Áàðóóí ç¿ãèéí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Àìèòàþóñ (ò¿âä: Öýâàãìýä) ò¿¿íä ìºðãºì¿é.
Õîéä ç¿ãèéí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Äóíäóáèñâàðà (ìîí:Õýíãýðýãèéí äóó) -ä ìºðãºì¿é.
Áîäüñàäâà Ìàéòðåÿà-ä ìºðãºì¿é!
Áîäüñàäâà Ðó÷èðà-êåòó (ìîí:¯çýñãýëýíãèéí îõü)-ä ìºðãºì¿é!
Áîäüñàäâà Ñóâàðíà-áàñîòòàìà (ìîí:Äýýä àëòàíãýðýëò)-ä ìºðãºì¿é!
Áîäüñàäâà Ñóâàðíà-ãàðáà (ìîí:Àëòàí ç¿ðõ)-ä ìºðãºì¿é!
Áîäüñàäâà Ñàäà-ïðàðóäèòà (ìîí:¯ðãýëæèä óéëàã÷ -ä ìºðãºì¿é!
Áîäüñàäâà Äàðìîäãàòà (ìîí: ¯ëýìæ íîìò)-ä ìºðãºì¿é!
Áîäüñàäâà Ìàøèä îðøèã÷-ä ìºðãºì¿é!
91
Òýäãýýðò ìºð㺺ä, óõààíû òàðíè ýäãýýðèéã äàâòàæ ¿éëä.
Ýíýõ¿¿ óõààíû òàðíè íàäàä ó÷ðàõ áîëòóãàé!
ÑÀßÀÄÀßÀÒÝÄÀÍÀ / ÏÐÀÒÈÏÓÐÍÀÂÀÐÅ /
ÑÀÌÀÍÒÀÄÀÐØÀÍÅ / ÌÀÕÀÁÈÕÀÃÀÒÅ /
ÑÀÌÀÍÒÀÁÅÄÀÍÀÃÀÒÅ / ÌÀÕÀÊÀÐÀÌßÀÏÐÀÒÈÏÐÀÁÀÍÅ /
ÑÀÒÒÂÀÀÐÒÀÑÀÌÀÍÒÀÍÓÏÐÀÏÓÐÅ / ÀßÀÍÀÄÀÐÌÀÒÀ
ÌÀÕÀÁÎÃÈÍÅ / ÌÀÕÀÌÀÉÒÐÅÓÏÀÑÀÌÕÈÕÅ / ÕÈÒÀÈØÈ
ÑÀÌÃÐÈÕÈÒÝ / ÒÅÑÀÌÀÐÒÀÍÓÏÀËÀÍÈ
Ýäãýýð íü îðîéãîîñ àâøèã õ¿ðòýýõ æàì ¸ñíû íóóö òàðíèéí ¿ã, õîîñîí ÷àíàðûã ¿íýíõ¿¿
á¿òýýñýí ºãëºã, õóóðìàãã¿é óòãûí ¿ã ìºí. Çàâñàðûí ÿâäàëò àìüòàä, ãýì õèëýíö ¿ã¿é
áóÿíû ¿íäñ¿¿äýýð, òàðíèéã äîëîîí æèë õ¿ñýí áàðèõ áîëîí íàéìàí ãèø¿¿íò ìàöàã áàðèõ
ñàõèëûã ñàõèàä ººð áîëîí áóñàä á¿õ àìüòäûã á¿õíèéã áîëãîîã÷ áèëã¿¿íèéã îãîîò
ã¿éöýýõèéã á¿ðýí òºãñãºæ ¿éëäýõèéí òóë ¿äýýñ õîéø áîëîí ºìíº áóðõàí á¿ãäèéã öýöýã
áà õ¿æýýð òàõèàä: “Ò¿¿ãýýð ìèíèé ýíýõ¿¿ ñàíàà á¿òýõ áîëòóãàé. Ò¿ðãýí á¿òýõ áîëòóãàé!”
õýìýýíý.
Îðîí õèéä þìóó àãëàã îðîí ÷ áàéñàí ãýð ò¿¿íèéãýý ìàøèä öýâýðëýí àðèóòãàæ, àðãàëààð
õîò ìàíäàë á¿òýýãýýä õ¿æ áà ¿íýðòíýýð àðèóëæ ¿éëä, àðèóí ñóóäëûã ÷ äýëãýæ
¿éëäýýðýé. Ãàçàðò íü öýöãèéí áàãëàà äýëãýýä ¿çýñãýëýíòýé áîëãîâîîñ òýð àãøèíä èõ
îõèí òýíãýð Øðè èðýýä òýíä ñààòàõ áîëíî. Òýðíýýñ õîéø ãýð þìóó, òîñãîí þìóó, èõ õîò
þìóó, õîò, íîìûí ñ¿ì, õèéä îðîíä õýçýý ÷ õîîñîí ÿäóóãèéí çîâëîí ¿ã¿é áîëíî. Çî÷èí áà
àëò, èõ ýðäýíý, ¿ð òàðèà, ýä ç¿éë á¿ãä ó÷ðàõ õèéãýýä àìãàëàíãèéí íàéðóóëãà á¿ãäýýð
àìãàëàíòàé áîëíî. Áóÿíû ¿íäýñ àëèíûã ¿éëäñýí òýäãýýð á¿ãäýýñ èõ îõèí òýíãýð Øðè-ä
îþóí óõààíààð äýýäèéã ºã÷ ¿éëä. Òýãâýýñ òýð õýäèé àìüäðàõûã õ¿ðòýë òýíä îðøèæ, ¿ë
õîîñðîõ áîëíî. Òýäãýýðèéí ñàíàà á¿ãä á¿ðýí ã¿éöýõ áîëíî.
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Èõ îõèí òýíãýð Øðè áýýð ýäèéã îãîîò
àðâèäóóëàõ á¿ëýã” õýìýýõ àðâàí äîëäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XVIII á¿ëýã: Ãàçðûí Îõèí òýíãýð Äðäà (ìîí: Áàò- Ýõ) -ãèéí áүëýã.
̺í òýð öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä ãàçðûí îõèí òýíãýð Äðäà (ò¿âä: Ñàåé Ëõàìó Äàíìà)
áýýð èéí õýìýýí àéëòãàâ: “Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ýíý îäîî áîëîí èðýýä¿é öàãò òîñãîí áà õîò, èõ õîò, îðîí
óëñ, àãëàã õèéä, óóëûí ýìèéí îðîí, îðäíû õ¿ðýý àëèíä îðøèõ áîëîõîä õîò, èõ õîò, îðîí
óëñ, àãëàã õèéä, óóëûí ýìèéí îðîí, îðäíû õ¿ðýý ò¿¿íä, Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ
íºã÷ñººí, ãàçðûí îõèí òýíãýð Äðäà áè ñàõüæ ¿éëäýíý. Áóðõàí áàãøàà, õààíà äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿ ñàéòàð
íîìëîõ õèéãýýä àëèí íýãýí ãàçàðò íîìûã íîìëîã÷ ãýëýí ò¿¿íèé íîìûí øèðýýã áýëäýõ áà
õàà íýãýíòýý íîìû㠺㿿ëýý÷ ñóóäàëäàà ñóóãààä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð
àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿ ñàéòàð íîìëîæ áóé òýð ãàçàðò, Àðèóí
ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ãàçðûí îõèí òýíãýð Äðäà áè òýð áîëîí òýäãýýð ãàçàðò
õ¿ðýëöýí î÷íî. Áèåý íóóöëàí íîìûí øèðýýíèé äîîð îðøîîä, áèåèéí äýýä òîëãîéãîîðîî
íîìû㠺㿿ëýý÷ ãýëýí ò¿¿íèé õºëèéí óëíààñ íü ò¿øèæ ¿éëäýíý. Áèä íàð íîì ñîíñîõ
õèéãýýä íîìûí ðàøààíû øèì ¿¿ãýýð öýíãýõ áîëíî. Ìàøèä õ¿íäýëæ ñàéòàð òàõèæ
¿éëäýíý. Áè öýíãýõ áîëæ, ºðãºë õ¿íäëýëèéã ¿éëäýæ, ìàøèä áàÿñààä, æàðàí íàéìàí
ìÿíãàí áýýð ãàçðûí öîãö ýíäýýñ ãàçðûí î÷èðò ñóóðèíä òóëàõûã õ¿ðòýë ãàçðûí øèìýýð
íýí àðâèäóóëàí ¿éëäýíý. ¯íýíõ¿¿ õ¿íäëýëèéã ¿éëäýæ îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýíý. Õºðñºí
äýýð ÷, äàëàéí çàõûã õ¿ðòýë ãàçðûí õîò ìàíäàë ¿¿íèéã ãàçðûí øèì òîñîîð ÷èéãëýæ
¿éëäýíý. Èõ ãàçàð ýíý ìàøèä ñ¿ð æàâõëàí òºãºëäºð áîëíî. Òýãýýä ýíýõ¿¿ çàìáóó òèâä
ºâñ õèéãýýä íàéëçóóð ìîä, ýìèéí óðãàìàë, îé öýöýðëýã¿¿ä ñ¿ð æàâõëàí ìàøèä
92
òºãºëäºð óðãàõ áîëíî. Áàÿñãàëàíãèéí öººðºì, öýöýðëýã, ãàëáèðâààñàí ìîä á¿ãä
õèéãýýä íàâ÷, öýöýã, ¿ð æèìñ ýëäýâ ÿíç á¿ãä ÷ ìàøèä ¿çýñãýëýí òºãºëäºð áîëæ, ¿íýð íü
ìàøèä àíõèëæ, øèì íü ñàéòàð áîëîâñîð÷, ñàéõàí àìòòàé áîëæ õàðâààñ ñýòãýëä ìàøèä
èõ ãóà áîëíî. Àìüòàí òýäãýýð á¿ãä ÷ ýëäýâ ÿíçûí èäýý óíäàà òýäãýýðèéã ýäëýýä íàñ,
õ¿÷, ºí㺠ç¿ñ áèå ýðõòýí íü íýí àðâèäàõ áîëíî. Ñ¿ð æàâõëàí, õ¿÷ ÷àäàë, ºí㺠ä¿ðñ
òºãºëäºð áîëîîä ãàçàðò áàéãàà îëîí áóìàí ýëäýâ ÿíçûí ººð ººð àæèë õýðã¿¿äèéã
¿éëäýõ áîëíî. Õè÷ýýõ áîëíî, øàìäàõ áîëíî. Õ¿÷òýé ¿éë¿¿äèéã ¿éëäýõ áîëíî. Àðèóí
ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, íºõöºë ò¿¿ãýýð çàìáóó òèâ á¿ãäýä àìàð àìãàëàí õèéãýýä
æèë ñàéæðàõ õèéãýýä äýëãýð÷ áàÿð áàÿñãàëàíòàé áîëíî. Òºðºëõèéòºí õèéãýýä îëîí
õ¿ì¿¿ñýýð ä¿¿ðýõ áîëíî. Çàìáóó òèâèéí àìüòàí á¿ãä àìãàëàíòàé áîëæ, ýëäýâ ÿíçûí
áàÿð áàÿñãàëàíã àìñàõ áîëíî. Àìüòàí òýäãýýð ñ¿ð æàâõëàí, õ¿÷ ÷àäàë, ºí㺠ä¿ðñ
òºãºëäºð áîëíî. Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèé òóëä
ãýëýí þìóó ãýëýíìàà, ãýíýí þìóó ãýíýíìàà ñóäàð àéìãèéí ýðõýòèéã áàðèã÷ òýäãýýð
íîìûí øèðýý ñóóäëûí äýýð çàëðàõ áîëíî.
“Òèéíõ¿¿ çàëðààä, ìàøèä òóíãàëàã ñýòãýëýýð àìüòàí á¿ãäèéí õýðýã òóñ àìãàëàí õèéãýýä
äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿
íîìëîæ ¿éëäýõèéí òóëä íîìû㠺㿿ëýý÷ òýäãýýðò ñî¸ðõîë òàâèõ áîëîé. Òýð ÿìàð
ó÷ðààñ âý? õýìýýâýýñ, Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñàéòàð íîìëîâîîñ, ãàçðûí îõèí òýíãýð Äðäà áè áîîë
çàðö ñýëò ìàøèä ñ¿ð æàâõëàí õèéãýýä ìàøèä õ¿÷ òºãºëäºð áîëíî. Áèäíèé áèåíä õ¿÷
÷àäàë õè÷ýýë õèéãýýä ñýòãýëèéí èõ õ¿÷ òºðºõ áîëíî. Áèäíèé áèåíä ñ¿ð æàâõëàíãèéí öîã
õèéãýýä õîòîë ÷óóëãàí ÷ áóé áîëíî. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ãàçðûí îõèí
òýíãýð Äðäà áè íîìûí ðàøààíû øèì ¿¿ãýýð öýíãýõ áîëíî. Ñ¿ð æàâõëàí õ¿÷ ÷àäàë
õè÷ýýíã¿é õèéãýýä ñýòãýëèéí èõ õ¿÷èéã îëîîä èõ ãàçàð äîëîîí ìÿíãàí áýýðèéí çàìáóó
òèâ ¿¿íèéã ãàçðûí èõ øèìýýð íýí àðâèäóóëàõ áîëíî. Èõ ãàçàð ñ¿ð æàâõëàí ìàøèä
òºãºëäºð áîëíî. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ãàçàðò ø¿òñýí ýäãýýð àìüòàí á¿ãä ÷
àðâèæèõ õèéãýýä äýëãýð÷ óóæèì, àãóó èõ áîëíî. Ãàçàðò îðøñîí òýäãýýð àìüòàä èõ
áîëîîä òºãñ ýäëýë ýëäýâ ÿíçûã ýäëýõ áîëíî. Ò¿¿íèéã áè ÷ àìñàõ áîëíî. Òýä á¿ãä èäýý
óíäàà ýëäýâ ÿíç õèéãýýä õóâöàñ, îð äýâñãýð, ñóóäàë, îðîí áàéøèí, îðä õàðø,
áàÿñãàëàíãèéí öýöýðëýã, ãîðõè, öººðºì, áóëàã øàíä, íóóð, óñàí îðãèëóóð ýíý ìýò
àìãàëàíãèéí ýä ýëäýâ ÿíç îðøèæ ãàçðààñ ãàðñàí, ãàçàðò ø¿òñýí ýäãýýðèéã ýäëýõ áîëíî.
Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, óã øàëòãààí ò¿¿ãýýð òýäãýýð àìüòàí á¿ãä ìèíèé
à÷èéã õàðèóëàõ áîëíî. Äàìæèãã¿é äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí
¿¿íèéã õ¿íäëýí ¿éëäýæ, ñîíñîí ¿éëäýæ, ºðãºìæëºí ¿éëäýæ, äýýäëýí ¿éëäýæ òàõèæ
¿éëäìîé.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òýäãýýð àìüòàí íîìû㠺㿿ëýý÷èéí äýðãýä áàéõûí
òóëä, ººð ººð ÿçãóóð, ººð ººð ãýðýýñ ãàðàí îäîîä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí
àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîõ áîëíî. Ñîíñîîä ÷ ººð ººðèéí ÿçãóóð õèéãýýä ãýð,
òîñãîí, õîò òóñ òóñäàà îðøîîä, ººð ººðèéí ãýðòýý îðøèõäîî õàðèëöàí èéí õýìýýí: ‘Áè
ºíººäºð ã¿íçãèé íîìûã ñîíññîí, ºíººäºð áèä íàð ñàíààíä áàãòàøã¿é áóÿíû öîãö
õóðààñàí, áèä íàð íîìûã ñîíññîíû áóÿí ò¿¿ãýýð îëîí áóìàí, ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàí áóðõàäûã áàÿñãàí ¿éëäñýí. ªíººäºð áèä íàð íîìûã ñîíññîíû áóÿí ¿¿ãýýð
àìüòíû òàìààñ îãîîò ãýòýëñýí. Àäãóóñíû òºðºë áà ýðëýãèéí åðòºíö, áèðäèéí îðíîîñ
îãîîò ãýòýëñýí. Өíººäºð áèä íàð íîìûã ñîíññîíû áóÿí ¿¿ãýýð èðýýä¿é öàãò îëîí áóìàí
òºðºë人 òýíãýð áà õ¿íèé òºðëèéã îãîîò áàðèõ áîëíî’ ¿ã õýëýëöýõ áîëíî. Òóñ òóñûí ãýðò
îðøèí áóé òýäãýýð àìüòàí áóñäàä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí
¿¿íýýñ àäàãëààä íýãýí ¿ëãýð òºäèé㠺㿿ëýõ þìóó, äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí
àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íýýñ íýã á¿ëýã þìóó, óäèðòãàë íýã þìóó, ýñâýë áîäüñàäâûí íýð
þìóó, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû àëäàð íýã þìóó, àäàãëààä äºðâºí ìºðò ø¿ëýã íýã þìóó, ¿ã
íýãèéã òýäãýýð àìüòàíä ñîíñãîæ ¿éëäýõ þìóó, àäàãëààä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèé àëäàð íýðèéã ìàøèä ¿ç¿¿ëýõ þìóó, Àðèóí ñàíâààðò
ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, àëü íýãýí ãàçàðò ýëäýâ ÿíçûí àìüòàí òýäãýý𠺺𠺺ð ç¿ãò ñóäàð
àéìãèéí ýëäýâ ÿíçûí íîòëîõ ¿ã ýíý ìýò ýäãýýðèéã íýã íýãýíäýý ºã¿¿ëýõ þìóó, ñîíñãîæ
¿éëäýõ þìóó, ò¿¿õ áîëãîí ÿðèâààñ, Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òýäãýýð á¿õ
ãàçàð ìàøèä ñ¿ð æàâõëàí òºãºëäºð áîëæ, ìàøèä øèìòýé áîëíî. Òýäãýýð ãàçðóóäàä
93
àìüòàí òýäãýýð á¿ãäèéí òóëä ãàçðûí øèì, ýëäýâ ÿíç õèéãýýä ýä ç¿éë á¿ãä äýëãýðýõ
áîëíî. Íýí àðâèäàæ, ìàøèä äýëãýð÷ òýäãýýð àìüòàí á¿ãä ÷ àìãàëàíòàé áîëíî. Ýä èõ
òºãñ ýäëýë èõ õèéãýýä ºãëºãò äóðëàõ áîëíî. ×óõàã äýýä ãóðàâò èëòýä ñ¿æèãëýõ áîëíî.”
Èéí õýìýýí àéëòãàâ. ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð, Ãàçðûí îõèí òýíãýð Äðäà-ä èéí
õýìýýí çàðëèãëàâ: “Ãàçðûí îõèí òýíãýðýý, íîìò õýí íýãýí äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íýýñ àäàãëààä íýãýí ¿ãèéã ñîíñâîîñ, òýäãýýð íü õ¿íèé
åðòºíö ¿¿íýýñ ¿õýí åã¿¿äýýä Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí äîòîð òýíãýðèéí ÿçãóóð àëèí
íýãýíä òºðºõ áîëíî. Ãàçðûí îõèí òýíãýðýý, õýí íýãýí àìüòàä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã òàõèõûí òóëä îðîí òýäãýýðèéã ñàéòàð ÷èìýãëýí
¿éëäýõ þìóó, àäàãëààä ø¿õýð íýã þìóó, äóàç íýã þìóó, àì äààâóó íýãýýð á¿òýýâýýñ
ãàçðûí îõèí òýíãýðýý ¿ðãýëæèä ÷èìýãëýñýí îðîí òýäãýýð õ¿ñýë ýäëýã÷ òýíãýðèéí äîëîîí
ÿçãóóð ýäãýýðò äîëîîí ÿíçûí òýíãýðèéí èõ ýðäýíèéí îðä õàðø ÷èìýã á¿ãäýýð ñàéòàð
÷èìýãëýãäñýí òýäãýýðò îðøèõ áîëíî. Àëèí öàãò òýäãýýð àìüòàä õ¿íèé åðòºíö ¿¿íýýñ
¿õýí åã¿¿äýýä äîëîîí ÿíçûí èõ ýðäýíèéí îðä õàðø òýäãýýðò òºðºõ òýð öàãò, Ãàçðûí
îõèí òýíãýðýý, äîëîîí ÿíçûí èõ ýðäýíèéí îðä õàðø íýæãýýä íýæãýýäýä ÷ äîëîî äîëîîí
óäàà òºðºõ áîëíî. Òýíãýðèéí àìãàëàí ñàíààíä áàãòàøã¿é îëíûã ÷ àìñàõ áîëíî.”
Òèéí õýìýýí çàðëèãëàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä ãàçðûí îõèí Äðäà áýýð èéí
õýìýýí àéëòãàâ: “Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òèéì ó÷ðààñ ãàçðûí îõèí òýíãýð
Äðäà áè, íîìû㠺㿿ëýý÷ ãýëýí íîìûí øèðýýí äýýð ñóóñàí ò¿¿íèé íîìûí ñóóäëûí
äîîðîîñ ç¿ã òýäãýýðò îðøèæ ¿éëäýíý. Þó áîëîõíîî ÷, îëîí áóìàí áóðõàíä áóÿíû
¿íäñèéã ¿¿ñãýñýí òýäãýýð àìüòíû òóñûí òóëä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí
ýðõýò õààí ¿¿íèéã Çàìáóó òèâä ºíº óäààí îðøèõ õèéãýýä ò¿ðãýí ¿ë äîðîéòîõ áîëíî.
Àìüòàí õүí á¿ãäýýð ÷ äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã
ñîíñîõ áîëîõ õèéãýýä èðýýä¿é öàãò îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ãàëàâò òýíãýð áîëîí
õ¿íèé àìãàëàí ñàíààíä áàãòàøã¿éã àìñàõ áîëîõ õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ëóãàà
íºõºðëºõ áîëæ, èðýýä¿é öàãò äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí, áîäèä èëòýä ãýãýýð÷ áóðõàí
áîëîõ õèéãýýä àìüòíû òàì áîëîí àäãóóñíû òºðºë, ýðëýãèéí åðòºíöèéí çîâëîí á¿ãä
ìàøèä òàñðàõ áîëîõûã áèåý íóóöëàí ¿éëäýõ áºãººä íîìû㠺㿿ëýã÷ ãýëýí ò¿¿íèé õºëèéã
áèåíèé äýýä òýðã¿¿íýýðýý õ¿íäëýí ¿éëäýíý.
Òýãýýä ãàçðûí îõèí òýíãýð Äðäà èéí õýìýýí àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä ç¿ðõýí òàðíè
íýã áàéãàà ¿¿íèéã òýíãýð õèéãýýä õ¿í á¿ãäýä òóñëàõ áà àìãàëàíòàé áîëãîõ áóþó.
Ýðýãòýé, ýìýãòýé äºðâºí íºõºð àëèí íýãýí íàìàéã èëòýä ¿çýõèéã õ¿ññýí õèéãýýä, ýä,
ýðäýíý, ¿íýò ýäëýë òýðã¿¿òíèéã õ¿ñýõ õèéãýýä, ñàéí ýìýýð óðò íàñòàé, ºâ÷èíãүé áàéõûã
õ¿ñýõ õèéãýýä, ÷àíàäûí äàéñàí á¿ãä áà ãàäíû ýñýðã¿¿öýý÷ á¿ãäèéã ÿëàõûã õ¿ñâýýñ ë,
àãëàã îðîíä õîò ìàíäëûã á¿òýýãýýä óãààë ¿éëäýæ, øèíý õóâöñûã ºìñºæ, ä¿ðâà ºâñºí
äýýð, ÷àíäàðëàñàí ëàãøèíãèéí ºìíº ñóóõ þìóó, ÷àíäàðò ñóâàðãàíû ºìíº öýöýã õèéãýýä
ýëäýâ ÿíçûí õ¿æ, àìíû èäýý, çîîãîîð òàõèàä, õààí îäòîé òîõèîñîí øèíèéí íàéìàíä
íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð òîãòîîë òàðíè ¿¿íèéã òîîëæ óðèí çàëàõ áóþó. Òàðíè íü:
ÒÀÄßÀÒÀ ÇÈËÈ ÇÈËÈ ÇÓÐÓ ÇÓÐÓ ÃÓÐÓ ÃÓÐÓ ÃÓÄÓ ÃÓÄÓ ÄÎÄÓ ÄÎÄÓ ÁÀÕÀ
ÁÀÕÀ ÁÀÐÈØÀ ÁÀÐÈØÀ ÑÂÀÕÀ
“ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, äºðâºí íºõºð õýí íýãýí íàìàéã óðèí çàëàõûí òóëä òàðíèéí ¿ã
¿¿íèéã çóóí íàéìàí óäàà òîîëáîîñ, áè ò¿¿íèé äýðãýä î÷èõ áîëíî. ̺í áàñ ßëæ òºãñ
íºã÷ñººí, àìüòàí õýí íýãýí íàäòàé óóëçàõ õèéãýýä ºã¿¿ëýõèéã õ¿ñâýýñ çàí ¿éë óðüäàõûí
¸ñîîð áýëäýýä òàðíè ¿¿íèéã òîîëæ ¿éëäýýðýé:
ÒÀÄßÀÒÀ ÀÍÇÀÍÈ ÆÀËÈÃÃÀÍÈ ØÈØÈÄÀÐÈ ÕÀÕÀ ÕÈÕÈ ÃÓÐÓ ÁÀÐÝ ÑÂÀÕÀ
“ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òàðíèéí ¿ã ¿¿íèéã çóóí íàéìàí óäàà òîîëîîä óðüäàõ òàðíèéã òîîëæ
¿éëäâýýñ ò¿¿íèé ºìíº áèåý ¿ç¿¿ëýýä ìàãàäòàé ñàíààã íü ã¿éöýýæ ¿éëäýíý. Õýí íýãýí
ýíýõ¿¿ òàðíèéã òîîëîõûã õ¿ñâýýñ óðüä íü áèåý ñàõèõûí òóëä òàðíè ¿¿íèé㠺㿿ëíý.
94
ÒÀÄßÀÒÀ ØÈÐÈ ØÈÐÈ ÁÀØÀ ÃÀÄÈ ÄÀÄÈ ÃÓÄÄÈ ÁÓÄÝÐÝ ÁÓÄÝÐÈ ÄÈÄÈ
ÁÀÄÈ ÃÓÃÓÄÈ ÃÀÁÀ ÇÈËÈ ÑÂÀÕÀ
“ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òîãòîîë òàðíè ¿¿íèéã á¿òýýõ çàí ¿éë íü òàâàí ºíãèéí óòñàíä
òàðíèéã íýã óäàà òàëáèæ çàíãèëàà íýã íýãèéã òàëáèõ áîëîé. Òýð ìýò õîðèí íýãýí óäàà
óíøààä, ç¿¿í ãàðòàà ç¿¿âýýñ àþóë á¿ãä àðèëæ áèå ñàõèõ áîëîé. Ñýòãýë àëãàñðàëã¿éãýýð
òàðíè ¿¿íèéã òîîëáîîñ ñàíàà á¿ãä á¿òýõ áºãººä ìèíèé ¿ã ýíý õóóðìàã ¿ã¿é áîëîõûã
áóðõàí ÷óõàã äýýä õèéãýýä íîì, õóâðàã ÷óõàã äýýä¿¿ä íàäàä èëòýä áîëãîîõ õèéãýýä
òààëàí ñî¸ðõ îî.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð, Ãàçðûí îõèí òýíãýðò ñàéí áîëîé õýìýýí çàðëèãëààä:
“Àëèí ÷èíèé ¿íýí òàðíèéí ¿ã ¿¿ãýýð ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò ýíý õèéãýýä íîìû㠺㿿ëýý÷
¿¿íèéã ñàõèí ¿éëäñýí íü ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé. Òèéìèéí òóë òà ººðºº ÷ õýìæýýëøã¿é
áóÿíû ÷óóëãàí òºãºëäºð áîëíî.”