Алтангарэл судар 1-3 бїлэг

Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí õýìýýõ èõ õºëãºí
ñóäàð îðøâîé
(Àëòàíãýðýë ñóäàð)
Íàìó Áóääõàÿà
Íàìó Äõàðìàÿà
Íàìó Ñàíãõàÿà
Ýíýòõýãèéí õýëíýý: Àðúÿà Ñóâàðíà áðàâõà ñîòòà ìà ñóòðýíäðà ðàçà íàìà ìàõà
ÿàíà ñóòðà.
Òºâäèéí õýëíýý: Ïàãâà Ñýð îä äàìáà, äî äýé âàíáó æàëáó, øýéæàâà, òýãâà ÷èí
áóó äî.
Ìîíãîëûí õýëíýý: Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäàð.
[Òýðã¿¿í õýñýã]
I á¿ëýã: Òýðãүүëýí ºã¿¿ëýõ¿é
ªíãºðñºí, èðýýä¿é, ýä¿ãýý öàãò çàëàðñàí õàìàã áóðõàä, áîäüñàäâà õèéãýýä õóòàãò
áðàäèãàáóäi, øàðâàãà íàðò ìºðãºì¿é.
Èéí õýìýýí ìèíèé ñîíññîí íýãýí öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð Ðàæàãðèõà (ìîí:
Õààíû îðäîí) õîòûí ìàø àðèóí, ã¿í íîìûí ÷àíàðò, ò¿¿í÷ëýí çàëðàãñàäûí äýýä àðèóí
îðîí áîëñîí Ãðèäðàêóòà (ìîí: Òàñûí öîãöîñò) óóëûí òàãòíàà àÿãà òýõèìëèã¿¿äèéí èõýñ
õóâàðãóóä çýðýã åñºí ò¿ì íàéìàí ìÿíãàí àÿãà òýõèìëèã¿¿ä ë¿ãýý õàìò íýãíýý çàëàðñàí
áºë㺺. Òýä á¿ãäýýð èõ àðõàä, çààí ñ¿ðãèéí ìàíëàé ìýò ìàøèä àìèðëàíãóé, öóâèðàëàà
áàðñàí, íèñâààíèñ ¿ã¿é, ìàøèä òèéí ãýòýëñýí ñýòãýëò, ìàøèä òèéí ãýãýýðñýí áèëèãò,
¿éëýý ¿éëäñýí, ¿¿ðãýý ¿¿ðñýí, ººðèéí òóñûã äàãàí îëñîí, ñàíñàðò áàðèëäóóëàõûã îãîîò
òàñàëñàí, äýýä ýðõòèéí ìàíëàéã îëñîí, àñàð àðèóí øàãøààáàäàä ñàéòàð îðøñîí, àðãà
áèëãýýð ñàéòàð çîõèîñîí, íàéìàí òèéí ãýòëýõ¿éã èëòýä áîëãîîæ ãàãöõ¿¿ ÷èíàä õÿçãààðò
õ¿ðýãñýä áºë㺺.
Òýäãýýð áîëîõ íàñàí ãàâúÿàò, á¿õíèéã ìýäýã÷ Êàóíäèíÿà, íàñàí ãàâúÿàò Àñâà÷è, íàñàí
ãàâúÿàò Áàøèé, íàñàí ãàâúÿàò Ìàõàíàäè, íàñàí ãàâúÿàò Áàäàðàõè, íàñàí ãàâúÿàò Ìàõà
Ãàøèá, íàñàí ãàâúÿàò Óðóáèëà Ãàøèá, íàñàí ãàâúÿàò Íàäè Ãàøèá, íàñàí ãàâúÿàò
Øàðèïóòðà, íàñàí ãàâúÿàò Ìàõà Ìóíãîëæèéâóó, Íàíäè òýðã¿¿òýí ýäãýýð èõ øàðâàãà íàð
¿äøèéí öàãò òóñ òóñäàà äîòîîä ¿íýìëýõ¿é áÿñàëãàëààñàà áîñîæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàí õààíà áóé òýð ç¿ãò îäîæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé ºëìèéä îðîéãîîðîî ìºðãºæ,
ãóðâàíòàà ýðãýæ íýãýí ç¿ãò ñóóâàé.
Áàñõ¿¿ çóóí ìÿíãàí ãîëäè áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàð ÷ òýíä ñóóõ áºë㺺. Òýäãýýð
áîäüñàäâà íàð íü ëóñûí èõ õààä ìýò öîã õèéãýýä ñ¿ð æàâõëàíãààðàà á¿õýíä
àëäàðøñàí, ºãëºã õèéãýýä àðèóí øàãøààáàäûã ¿ðãýëæèä ñàõèõûã õ¿ñýã÷èä, òýâ÷èõ¿é
õèéãýýä õè÷ýýíã¿éã ò¿ðâýëã¿é ãàëâóóäàä ¿éëäýã÷èä, äèÿàí á¿õíýýñ õýòýð÷ äóðüäàõóéã
èëò áîëãîñîí, áèëã¿¿íèé ¿¿äèéã òèéí íýýæ, óðàí àðãûã ìàøèä á¿òýýãñýä, äýýä ýðõýýð
òèéí öýíãýæ, èëò ìýäýë äýýäèéã ýðõøýýí, èõ òîãòîîëûã îëîãñîä, áàðàãäàøã¿é ñàìáààò,
íèñâààíèñ õèéãýýä îéðûí íèñâààíèñ á¿ãäèéã òýâ÷ñýíýýð äàðóéä õàìàã ç¿éëèéã
ìýäýã÷èéí áèëýã áèëãèéã îëæ, øóëìàñ õèéãýýä òýðñ¿¿äèéí ºìãèéã äàðàã÷, íîìûí èõ
õýíãýðãèéã äýëäñýíýýð õàìàã òýðñ¿¿äèéã íîìõîòãîæ ìàøèä ñ¿æèãò ñýòãýëèéã ¿¿ñãýæ
¿éëäñýí, äýýä íîìûí õ¿ðäèéã ýðã¿¿ëñýíýýð òýíãýð õ¿ì¿¿í îëíûã ãýòýëãýí ¿éëäýã÷,
àðâàí ç¿ãèéí áóðõàíû îðîí á¿õíèéã ÷èìýí ¿éëäýã÷, çóðãààí ç¿éëä îðøñîí àìüòàíä
äýýä òóñûã õ¿ðãýñýí, èõ áèëýã õîòîë òºãññºí, èõ òýâ÷ýýð òºãñ, àñðàõóé òºãñ, èõ
íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëä îðøñîí, áàòòàé èõ õ¿÷ òºãºëäºð, õàìàã áóðõàíûã õ¿íäëýí ¿éëäñýí,
ãàñëàíãààñ îãîîò õýòðýëã¿é èðýýä¿éí õÿçãààðã¿éä îðøèõóé äîð òàíãàðãèéã áàðüñàí,
îëîí áóðõàíä àðèëñàí øàëòãààíûã ¿¿ñãýæ, ãóðâàí öàãèéí íîì òºðºõ ¿ã¿éä òýâ÷ýýðèéã
îëæ, áðàäèãàáóä, øàðâàãóóäûí ÿâäëààñ ìàøèä õýòýðñýí, èõ ìýðãýí àðãààð åðòºíöèéã
2
óäèðäàã÷, áóðõàäûí àéëäñàí ã¿í íàðèéí íîìûí óòãûã òàéëáàðëàõäàà ìýðãýí, õîîñîí
÷àíàðò èëòýä áîëñíîîð òýýíýãýëçýýã îãîîò òàñàëñàí áºë㺺.
Òýäãýýð áîëîõ Òîðîëòã¿é íîìûí õ¿ðäèéã ýðã¿¿ëýã÷ áîäüñàäâà, ¯ðãýëæèä íîìûí õ¿ðäèéã
ýðã¿¿ëýõýä ñýòãýë ¿¿ñãýã÷ áîäüñàäâà, ¯ðãýëæèä õè÷ýýã÷ áîäüñàäâà, Õè÷ýýëèéã ¿ë
îðõèã÷ áîäüñàäâà, Ìàéäàð áîäüñàäâà, Ìàíæóøðè áîäüñàäâà, ýðõýò Æàíðàéñýã
áîäüñàäâà, Òîãòîîëûí ýðõýò õààí áîäüñàäâà, Èõ îþóíû ñàìáààãààð áàéãóóëàã÷ õààí
áîäüñàäâà, Óóëûí õààí áîäüñàäâà, ÿí äàëàéí õààí áîäüñàäâà, Èõ ýðäýíèéí îõü
áîäüñàäâà, Àóãàà èõ ýðäýíèéí îõü áîäüñàäâà, Ãàçðûí ç¿ðõýí áîäüñàäâà, Îãòîðãóéí
ç¿ðõýí áîäüñàäâà, Ìóòàðòàà ÷àíäìàíü ýðäýíýò áîäüñàäâà, Î÷èðâààíü áîäüñàäâà,
Áàÿñãàëàíãèéí õ¿÷èò áîäüñàäâà, Èõ íîìûí õ¿÷èò áîäüñàäâà, Ìàøèä ãýðýë çîõèîã÷
áîäüñàäâà, Àëòàíãýðýë èõýä öàöðóóëàã÷ áîäüñàäâà, Àðèóí øàãøààáàäàò áîäüñàäâà,
Íàñàä äèÿàí÷ áîäüñàäâà, Ìàøèä àðèóí îþóíò áîäüñàäâà, ×èí õè÷ýýíã¿éò áîäüñàäâà,
Îãòîðãóé ìýò ñýòãýëò áîäüñàäâà, Èõ åðººëèéã ¿ë îðõèã÷ áîäüñàäâà, Ýì õàéðëàã÷
áîäüñàäâà, Íèñâààíèñûí ºâ÷íèéã àðèëãàã÷ áîäüñàäâà, Îòî÷èéí õààí áîäüñàäâà,
Áàÿñàëàíãààð öýíãýñýí õààí áîäüñàäâà, Äýýä áîøãûã îëñîí áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí àðèóí
ãýðýëò áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí íîìûã áàðèã÷ áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí àëäàð áàÿñãàëàíò
áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí õÿçãààðëàøã¿é àëäðûã ¿ç¿¿ëýã÷ áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí àðñëàí äóóò
áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí ñ¿ðãèéí ìàíëàé äóóò áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí ºëçèé õóòàãò áîäüñàäâà,
Èõ ¿¿ëýí ýðäýíý öîãò áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí íàðíû ç¿ðõýí áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí ñàðíû
ç¿ðõýí áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí îäíû ãýðýë áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí ãàëûí ãýðýë áîäüñàäâà,
Èõ ¿¿ëýí ãèëáýëãýýíèé ãýðýë áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí ëóóí äóóò áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí
áèëã¿¿í á¿õýíä òîäîðñîí áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí àðèóí õóðûí õààí áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí
öýöýã ìîäíû õààí áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí óäâàëûí ¿íýðò áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí ýðäýíèéí
çàíäàíãèéí ñýð¿¿í ¿íýðò ëàãøèíò áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí õàðàíõóéã ãèéã¿¿ëýã÷ áîäüñàäâà,
Èõ ¿¿ëýí á¿ðýëçýëãýýã àðèëãàã÷ áîäüñàäâà òýðã¿¿òýí õýìæýýëøã¿é òîîëøã¿é
áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà ýäãýýð áóþó òýä òóñ òóñäàà ¿äøèéí öàãò äîòîîä ¿íýìëýõ¿é
áÿñàëãàëààñàà áîñîæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí õààíà á¿õèé òýð ç¿ãò îäîæ, ßëæ òºãñ
íºã÷ñºíèé õî¸ð ºëìèéä îðîéãîîðîî ìºðãºæ, ãóðâàíòàà òîéð÷ íýãýí ç¿ã äîð ñóóâàé.
̺í òýíä ýäãýýð îðü çàëóóñ áóþó, Ëèçàáàÿàí, Àðñëàíãèéí ãýðýë îðü çàëóó, Àðñëàí
îþóíò îðü çàëóó, Íîìûã ºãºã÷ îðü çàëóó, Ýðõ ºãºã÷ îðü çàëóó, Èõ ãýðýë îðü çàëóó, Èõ
öîãò îðü çàëóó, Áóðõàí ñàõèõóé îðü çàëóó, Íîì ñàõèõóé îðü çàëóó, Õóâðàã ñàõèõóé îðü
çàëóó, Î÷èð ñàõèõóé îðü çàëóó, Îãòîðãóé ñàõèõóé îðü çàëóó, Îãòîðãóéí íºõºð îðü çàëóó,
Ýðäýíèéí ç¿ðõýí îðü çàëóó, Äýýä ºëçèéò ç¿ðõýí îðü çàëóó òýðã¿¿òýí òàâàí áóì íàéìàí
ìÿíãàí äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿ òóóëñàí áîäü õóòàã äîð àìãàëàí îðøñîí, èõ õºëãºíä ìàøèä
ñ¿æèãëýã÷ òýä á¿ãäýýð òóñ òóñäàà ¿äøèéí öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí õààíà á¿õèé òýð
ç¿ãò îäîæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû ºëìèéä îðîéãîîðîî ìºð㺺ä, ãóðâàíòàà òîéð÷
íýãýí ç¿ãò ñóóâàé.
Áàñõ¿¿ ýäãýýð òýíãýðèéí õºâã¿¿ä áóþó, ¯çâýýñ áàÿñãàëàíò íýðò òýíãýðèéí õºâã¿¿í, Ìàø
áàÿñãàëàíò íýðò òýíãýðèéí õºâã¿¿í, Íàðàí ãýðýëò íýðò òýíãýðèéí õºâã¿¿í, Ñàðíû
øàíõàò íýðò òýíãýðèéí õºâã¿¿í, Òîäîðõîé áèëã¿¿íò íýðò òýíãýðèéí õºâã¿¿í, Òèéí àðèóí
îãòîðãóéí áèëã¿¿íò íýðò òýíãýðèéí õºâã¿¿í, Íèñâààíèñûí ºâ÷íèéã àðèëãàã÷ íýðò
òýíãýðèéí õºâã¿¿í, ªëçèéò íýðò òýíãýðèéí õºâã¿¿í òýäãýýð òýðã¿¿òýí äºðâºí ò¿ìýí õî¸ð
ìÿíãàí òýíãýðèéí õºâã¿¿ä ÷ èõ õºëãºíèéã ñàõèàä, ¿íýí íîìûã äàãàí áàðüæ, ¿ðãýëæ
òàñðàëòã¿é ¿éëäýõ¿éä àãóó èõ åðººëèéã òàâüñàí òýä á¿ãäýýð ¿äøèéí öàãò ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàí õààíà á¿õèé òýð ç¿ãò îäîæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû ºëìèéä
îðîéãîîðîî ìºðãºæ, ãóðâàíòàà òîéð÷ íýãýí ç¿ã äîð ñóóâàé.
Áàñõ¿¿ ëóñûí õààä ýäãýýð áóþó, Áàäìàà íýðò ëóñûí õààí, Ýëýéí íàâ÷ íýðò ëóñûí õààí,
Èõ õ¿÷èò íýðò ëóñûí õààí, Èõ äóóí íýðò ëóñûí õààí, ª÷¿¿õýí äîëãèîí íýðò ëóñûí õààí,
̺ðºí áàðèã÷ íýðò ëóñûí õààí, Àëòàí í¿¿ðò íýðò ëóñûí õààí, Æàâõëàíò íýðò ëóñûí
õààí òýðã¿¿òýí õî¸ð ò¿ì íàéìàí ìÿíãàí ëóñûí õààä á¿ãäýýð èõ õºëãºíèé íîìûã áàðèã÷,
áàðèõóéÿà áèøðýã÷, îãîîò äýëãýð¿¿ëýõ, ñàõèõûí ñýòãýëèéã ÿìàãò ¿¿ñãýñýí áºãººä òýä
á¿ãäýýð òóñ òóñäàà ¿äøèéí öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí õààíà á¿õèé òýð ç¿ãò îäîæ,
3
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû ºëìèéä îðîéãîîðîî ìºðãºæ, ãóðâàíòàà òîéð÷ íýãýí ç¿ãò
ñóóâàé.
Áàñõ¿¿ ÿã÷èñûí õààí Âàéøðàâàíèéí õºâã¿¿í òýðã¿¿òýí ãóðâàí ò¿ì çóðãààí ìÿíãà ýäãýýð
áóþó, Àìàðà õ¿ñýã÷ íýðò ÿã÷èñ, Àìàðà áàðèã÷ íýðò ÿã÷èñ, Ëÿíõóàí ãýðëèéí ç¿ðõýí íýðò
ÿã÷èñ, Ëÿíõóàí í¿¿ðò íýðò ÿã÷èñ, Õèëýíò íýðò ÿã÷èñ, Èõ àþóëûã ¿ç¿¿ëýã÷ íýðò ÿã÷èñ,
Ãàçàð õºäºëãºã÷ íýðò ÿã÷èñ, Èäýý áóëààã÷ íýðò ÿã÷èñ òýðã¿¿òýí ÿã÷èñ òýäãýýð ò¿¿í÷èëýí
èðñýíèé ¿íýõýýð àðèóí íîìä ñ¿ñëýýä ñàõèõàä ÿìàãò õè÷ýýã÷èä áºë㺺. Òýä á¿ãäýýðýý
¿äøèéí öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí õààíà á¿õèé òýð ç¿ãò îäîæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàíû ºëìèéä îðîéãîîðîî ìºðãºæ, ãóðâàíòàà òîéð÷ íýãýí ç¿ãò ñóóâàé.
Áàñõ¿¿ ãàðüäûí õààí, Õ¿æèéí èõ çààíû õ¿÷èò õààí òýðã¿¿ëýí äºðâºí ò¿ì åñºí ìÿíãà
õèéãýýä áàñõ¿¿ ¯íýð èäýøò, Àñóð, Ìèàìæè, èõ Äî÷ý òýðã¿¿òýí, óóë, îé öýöýðëýã, ìºðºí
ãîë, äàëàéí òýíãýðèéí àðø íàð õèéãýýä, èõ õààä õèéãýýä òýäíèé íºõºä, õàòàí, õºâã¿¿ä
õèéãýýä ÿçãóóðûí õºâã¿¿ä áà ÿçãóóðûí îõèä, òýíãýð õ¿ì¿¿í òýðã¿¿òýí òýä á¿ãäýýð äýýð
¿ã¿éí èõ õºëãºíèéã óðüæ, óíøèæ, òîãòîîæ, öýýæèëæ, áè÷èæ, äýëãýð¿¿ëæ, ñàõèæ,
àâàðñóãàé õýìýýí åðººëèéã îãîîò òàâüñàí òýä á¿ãäýýðýý ¿äøèéí öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàí õààíà á¿õèé òýð ç¿ãò îäîæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû ºëìèéä îðîéãîîðîî
ìºðãºæ, ãóðâàíòàà òîéð÷ íýãýí ç¿ãò ñóóâàé.
Òýð ìýò øàðâàãà õèéãýýä áîäüñàäâà íàð, òýíãýð, õ¿ì¿¿í, àñóð, ãàðüä òýðã¿¿òýí òýäãýýð
íàéìàí àéìàã ¿¿ë ìýò ÷óóëàãñàä íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð àëãàà õàìòàòãàæ í¿äýý
àíèëã¿éåý ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû íèãóóðûã ¿çýæ, äýýäèéí íîìûã íîìëîõóéÿà
áèøðýíã¿éãýýð ñî¸ðõîë òàëáèâàà.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí ¿äøèéí öàãò äèÿàíààñàà áîñîæ, ÷óóëñàí îëîí íºõäèéã
áîëãîîæ, ýäãýýð ø¿ëã¿¿äèéã íîìëîâîé:
Ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí
Ñîíñâîîñ ìàøèä íàðèéí õèéãýýä
Ñàéòàð øèíæâýýñ ã¿íçãèé óòãàò
Äýýä Àëòàíãýðýëò ¿¿íèéã íîìëîñóãàé!
ĺðâºí ç¿ãèéí áóðõàä áýýð
Äýýä àäèñòýäýýð àäèñëàñàí
Äîðíî ç¿ãò Àêøîáÿà,
ªìíº ç¿ãò Ðàòíàêåòó,
ªðíº ç¿ãò Àìèòàáà,
Óìàð ç¿ãò Äóíäóáèñâàðà
Õàìàã õèëýíöèéã àðèëãàõ ó÷èð
Õàíüöàøã¿é äýýä ºëçèéò íîìëîë áóþó
Õèëýíöýò ¿éëèéã áàðàí ¿éëäýã÷,
Õàìàã æàðãàëàíã ºãºí ¿éëäýã÷,
Õàìàã çîâëîíã ýâäýí ¿éëäýã÷,
Õàìãèéã áîëãîîã÷ ÿìàãòûí ñóóðèéã
Õàìàã öîãîîð ñàéòàð ÷èìýýä
Õàìàã àäèñòýäèéã îðøîîæ ºã¿¿ëñ¿ãýé!
Àëèâàà àìüòíû ýðõòýí äîðîéòñîí,
Àìüäðàõ íàñ íü áàðàãäñàí áàñ äîðîéòñîí,
Õîòîë òºãñ áóñ àëèí õàëäñàí,
Õàìãààëàõ òýíãýð¿¿ä àðààðàà ç¿ãëýñýí,
Õàéðò ñàäàí òºðë¿¿ä ¿çýí ÿäñàí õèéãýýä
Õàëàìæëàõ áîîë, ýõíýð òýðã¿¿òýí õºíººõ,
Õàðèëöàí ýñðýã òýñðýã ¿ë çîõèëäîõ,
Õóðààñàí ýä õîìñäîæ õºíººãäºõ,
4
Õàëóóí çîâëîíãîîð àëæààõ, íýðâýãäýõ,
Õºíººõ àþóë, ¿ã¿éðýë õîîñðîë áîëîí
Îä ãàðèã áà õàðààë ç¿õýë õèéãýýä
Îãîîò äóóñàøã¿é àäààð ýíýëýí õîõèðñîí,
Õàòóó ãàøóóí çîâëîíä ýâýðøýýæ,
Õèëýíöýò ìóó ç¿¿äèéã ç¿¿äëýõ áîëîõíîî ÷
Òýä á¿ãäýýð ìàøèä óãààãäàí àðèóñàõ áîëúþó.
Òèéìýýñ ñóäðûí äýýä ¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëä!
Àëèâàà áóÿíò ñàéí ñýòãýë òºãñ áàéæ
Àðèóí õóâöàñ äýýëýýð ñàéòàð ãî¸æ,
Àãóó ã¿í áóðõàíû ìýäëèéí îðîí
Àâðàëò ñóäàð ¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëäâýýñ
Àâðàëò ñóäàð ¿¿íèé ñ¿ð õ¿÷ýýð
Àìüòàí á¿ãäèéí õîðëîë, çýòãýð
Àñàð äóóñàøã¿é çîâëîí ýíý àäèëóóä
Àëèí òýäãýýð àøèä àìèðëàõ áîëúþó.
Åðòºíöèéã ñàõèã÷ ýçýí õààä áà
Ýðõ äàðõàò ò¿øìýäèéí ÷óóëãàí ñýëò
Îëîí ãîëäè òîîò ÿã÷èñóóä áýýð
Îíöîëæ òýäãýýð á¿ãäèéã ñàõüþó
Èõ îõèí òýíãýð Ñàðàñâàòè áà
Íèðàíçàíà ìºðºíä îðøèã÷ íàð,
Àä øóëàì, áóëààã÷ ýõ áà
Ãàçðûí îõèí òýíãýð Âàñóäàðè,
Ýñðýíãèéí õààä áà Õóðìàñò òýíãýð,
Èõ õ¿÷èò ëóñûí õààäóóä,
Ýðõýò Ìèàìæè áà Àñóðûí ýðõýò,
Ýíý ìýò÷èëýí Ãàðüäûí õààäóóä,
ªìºã ñàäàí, õ¿÷èí ÷àäàë, õ¿ëýã ìîðüòîéãîî
¯ëäýëã¿é òýä á¿ãäýýð òýíä öóãëàæ
ªäºð, øºíº á¿ãäýä àëãàñðàëã¿é
ªíºä òýäíèéã ñàõèí ¿éëäþ¿.
Áóðõàíû ã¿í ÿâäëûí îðîí
Áóðõàí á¿ãäèéí íóóö íü áîëñîí
Ãîëäè òîîò ãàëâóóäàä ÷ îëîõóéÿà áýðõ
Ãîë ñóäðûã ñàéòàð íîìëîñóãàé.
Õýí íýãýí ýíý ñóäðûã ñîíñîõ áà
Õýí íýãýí áóñàääàà ñîíñãîõ áà
Õýí íýãýí äàãàí áàÿñàõ áà
Õýí íýãýí òàõèæ ¿éëäýõ,
Òýäíèéã òýíãýð õèéãýýä ëóñóóä
Ò¿¿í÷èëýí õ¿í áà ìèàìæè íàð
Òýíãýð áóñ áà ÿã÷èñ íàð áýýð
Òýäíèéã òîîëøã¿é îëîí ãàëâóóäàä òàõèõ áîëúþó.
Áàñ áóÿí ¿éëäýã÷ àìüòäûí
Áóëòààðàà õóðààñàí áóÿíû öîãö íü
Áóéí õÿçãààð ¿ã¿é, òîî ¿ã¿é õèéãýýä
Á¿õíèé ñýòãýëä áàãòàøã¿é áîëúþó.
Àðâàí ç¿ãèéí òóóëñàí áóðõàä áà
Àëèí ò¿¿í÷èëýí ã¿í íàðèéí ÿâäàëòàí,
Õàìàã áîäüñàäâà òýä á¿ãäýýð ÷
5
Õàðèëòã¿é ñàéòàð äýìæèõ áîëúþó.
Àðèóí äýýëèéã ñàéòàð ºìñºæ,
Àíõèëóóí ¿íýðò õóâöñûã àâ÷,
Àñðàõóé ñýòãýëèéã îéð àãóóëààä,
Àëãàñðàë ¿ã¿éãýýð òàõèæ ¿éëä.
ªºðèéí ñýòãýëèéã õèð ¿ã¿é
Àãóó äýëãýð ñàéòàð áîëãîæ,
Ñýòãýëýý ìàøèä òóíãàëàã áîëãîîä,
Ñóäàð àéìãèéí äýýäèéã ñîíñîãòóí.
Õýí íýãýí ñóäàð ¿¿íèéã ñîíñâîîñ
Òýäãýýð õ¿ì¿¿íèé äîòîð ñàéòàð èðíý,
Õ¿ì¿¿íèé òºðëèéã ñàéòàð îëíî,
Àìæèðãàà àìãàëàíãààð àìüäðàõ áîëúþó.
Õýí íýãíèé ÷èõíèé í¿õýí äîòîð ÷
Ýíýõ¿¿ íîìëîë äóóðñàõ áîëáîîñ,
Áóÿíû ¿íäñèéã òýä ñóäàëñàí áîëíî
Áóðõàí á¿ãä áýýð ìàøèä ñàéøààíà.
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Òýðãүүëýí өãүүëýõ¿é” õýìýýõ òýðã¿¿í á¿ëýã áîëîé.
* * *
II á¿ëýã: Ò¿¿í÷ëýí çàëðàãñäûí íàñàí ñ¿¿äðèéí õýìæýýã ¿ç¿¿ëýõ¿é
Òýð öàãèéí òýð ¿åä Ðàæàãðèõà èõ õîòîä Ðó÷èðà-êåòó (ìîí: ¯çýñãýëýíãèéí îõü) õýìýýã÷
áîäüñàäâà-ìàõàñàäâà óðüäûí áóðõàíä ¿ëýìæ á¿òýýëèéã ¿éëäýí áóÿíû ¸çîîðûã
¿¿ñãýñýí, çóóí ìÿíãàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè áóðõàíä ºðãºë õ¿íäëýëèéã ¿éëäñýí íýãýí ñóóæ
áàéæýý. Òýð áýýð èéí õýìýýí áîäâîé, “ßëæ òөãñ íөã÷ñөí Øàãæàìóíè áóðõàí ÿìàð ó÷èð,
ÿìàð øàëòãààíààð ýíý ìýò íàñ ñ¿¿äýð àõàð íàÿõàí íàñëàõ áîëîâ?”. Áàñ èéí õýìýýí
áîäîâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð ÷ ‘Õî¸ð ó÷èð øàëòãààíààð óðò íàñëàõ áîëîé.
Õî¸ð íü àëü âý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò àìü òàñëàõûã òýâ÷èõ õèéãýýä àìíû èäýýã ìàøèä
ºãºõ áîëîé’ õýìýýí çàðëèãëàñàí áºë㺺. ßëæ òºãñ íºã÷ñºí Øàãæàìóíè áóðõàí íü
òîîëøã¿é îëîí çóóí ìÿíãàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ãàëàâò àìü òàñëàõûã òýâ÷èõ áîëîîä àðâàí
áóÿíû ¿éëèéí ìºðèéã õ¿ðòýë ¿íýíõ¿¿ àâàí îðøèæ áàéñàí. Àìíû èäýýã, ìºí ãàäíà äîòíû
ýä ç¿éëñýý àìüòäàä îãîîò ºã÷ýý. Óëìàà𠺺ðèéí áèåèéí ìàõ õèéãýýä öóñ, ÿñ, ÷ºì㺺ðºº
÷ ºëññºí àìüòäûã öýíã¿¿ëýí çîõèîñîí àòàë ýãëèéí èäýý, áóñäûã õýëýõ þó áàéõ âý”.
Òýãýýä äýýä òºðºëõòºí òýð áýýð Áóðõàíû òàëààð áîäñîí áîäëîîñîî ýíý ìýòèéí ¸ñûã
ñàíàæ, ýäãýýðèéã ñýòãýâýýñ ò¿¿íèé ãýð íü óóæèì õèéãýýä àãóó, õºõ áèíäýðúÿàãààñ
á¿òñýí, òýíãýðèéí ýðäýíý îëíîîð ÷èìýãëýãäñýí, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð ºíãèéã íü
óðâóóëæ, òýíãýðèéí ýäýýñ ÷ õýòýðñýí ¿íýðòíýýð ò¿ãýõ áîëîâ. Ò¿¿íèé ãýðèéí äºðâºí
ç¿ãýýñ òýíãýðèéí ýðäýíèéí äºðâºí øèðýý ãàð÷ øèðýý òýäãýýðýýñ ÷ òýíãýðèéí ýäýýð
óðëàñàí ýðäýíèéí öýìáýí äýâñãýð ãàðñàí. Øèðýý òýäãýýð ÷ òýíãýðèéí öýöýã, èõ
ýðäýíèéí ëÿíõóà îëíîîð ÷èìýãëýãäýæ, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð ºíãèéã íü õóâèëãàñàí
íóãóóä áîëñîí. Ëÿíõóà òýäãýýðýýñ ÷ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí äºðâºí áóðõàí ãàðñàí áîëîé. Ç¿¿í
ç¿ãýýñ íü Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Àêøîáÿ ãàðàâ; ºìíº ç¿ãýýñ Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ðàòíàêåòó
ãàðàâ; áàðóóí ç¿ãýýñ Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Àìèòàáà ãàðàâ; õîéä ç¿ãýýñ Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí
Äóíäóáèñâàðà ãàðàâ. Àðñëàíò øèðýý òýäãýýðýýñ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð
ãàðìàãö òýð öàãò Ðàæàãðèõà õîò èõ ãýãýýãýýð ò¿ãýâ. Òýðõ¿¿ ãýðýë íü ãóðâàí ìÿíãàí èõ
åðòºíöèéã õ¿ðòýë ìºí àðâàí ç¿ã á¿õýí äýõ õèéãýýä Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîíû òºäèé
åðòºíöèéí îðîí õ¿ðòýë ò¿ãýõ áîëîâ. Ò¿¿í÷ëýí òýíãýðèéí öýöãèéí õóð ÷ áóóæ, òýíãýðèéí
6
õºãæìèéí äóó ÷ ãàðàâ. Áóðõàíû õ¿÷ýýð ãóðâàí ìÿíãàí èõ åðòºíöèéí îðîí ýíä àìüòàí
á¿ãä íü ÷ òýíãýðèéí àìãàëàí ëóãàà òºãºëäºð áîëæ; ýðõòýí äóòóó àìüòàä íü ýðõòýí á¿ãä
íü òºãºëäºð áîëæ; õàðàëãàí ñîõîð àìüòàä íü í¿äýýðýý ä¿ðñèéã ¿çýæ; ÷èõ ä¿ëèé àìüòàä
íü ÷èõýýðýý äóó ñîíñîæ; óõààí ìóíõàðñàí àìüòàä íü îé ñàíàìæàà òóñ òóñ îëæ; ñýòãýë íü
íýí àëãàñàðñàí àìüòàä íü ñýòãýë íü íýí àëãàñðàë ¿ã¿é áîëæ; ¿ãýýã¿é ÿäóó àìüòàä íü
õóâöñûã ºìñºõ áîëæ; ºëññºí àìüòàä íü ÷ õîäîîä íü öàòãàëàí áîëæ; óíäààññàí àìüòäûí
óíäààññàí íü àðèëæ; ºâ÷èíä íýðâýãäñýí àìüòäûí ºâ÷èí íü ýäãýæ; ýðõòýí äîðîéòñîí
àìüòàä íü ýðõòýí á¿ðýí áîëæ; åðòºíöºä ìàøèä ãàéõàìøèãòàé þìñ àãóó èõ ãàðñàí
áàéíà.
Òýãýýä Ðó÷èðà-êåòó áîäüñàäâà áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýðèéã ¿çýýä ìàøèä
ãàéõàí àëìàéðààä, öýíãýí áèøèð÷ áàÿññàí õèéãýýä ìàøèä áàÿñààä, áàÿñãàëàí õèéãýýä
ñýòãýëèéí àìãàëàí òºðæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð õààíà áóé òýð ç¿ãò àëãàà
õàâñðàí ñºã人ä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýðèéã äàãàí äóðäàâ. Òýãýýä ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí Øàãæàìóíèéí ýðäìèéã äàãàí ñàíàæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí Øàãæàìóíè áóðõàíû íàñ
ñ¿¿äðèéí õýìæýýíä ýðãýëçýæ, “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí Øàãæàìóíè áóðõàí ýíý ìýò íàÿ íàñëàõ
áºãººä íàñ ñ¿¿äýð íü àõàðõàí ýíý ìýò íü þó íýã âý?” õýìýýí ñýòãýí ñóóâ.
Ò¿¿íèé ñàíààã ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð áîëãîîí ìýäýæ, Ðó÷èðà-êåòó õýìýýõ
áîäüñàäâàä èéí õýìýýí çàðëèãëàâ: “ßçãóóðûí õºâã¿¿í òà, ‘ßëæ òºãñ íºã÷ñºí Øàãæàìóíè
áóðõàí ýíý ìýò íàñ ñ¿¿äýð àõàðõàí áîëîé’ õýìýýí èéí á¿¿ ñýòãýãò¿í! Òýð þóíû òóëä
õýìýýâýýñ ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, äàéñíûã äàðñàí, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí
áóðõàäààñ ººð òýíãýð íàð, øóëìàñ íàð, ýñðýí òýíãýð, áóÿíûã ñóäëàà÷èä, áÿðìàíãèéí
òºðºëõòºí çýðýã åðòºíöºä òýíãýð, õ¿í, àñóð ñýëò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí
Øàãæàìóíè áóðõàíû íàñ ñ¿¿äðèéí õýìæýý õÿçãààð, ñ¿¿ëèéí õÿçãààð òºãñãºëèéã ÷ ýä
áýýð õýí íü ÷ ìýäýæ ÷àäàõã¿é”.
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð áýýð Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû íàñ ñ¿¿äðèéí õýìæýýã
íîìëîõû㠺㿿ëìýãö òýð äàðóéä áóðõàíû õ¿÷ýýð õ¿ñýë ýäëýã÷ òýíãýðèéí õºâã¿¿ä
õèéãýýä ä¿ðñ ýäëýã÷ òýíãýðèéí õºâã¿¿ä, òýíãýð, ëóñ, ÿã÷èñ, ¿íýð èäýøò, àñóð, ãàðüä,
ìèàìæè, èõ äî÷ý, îëîí çóóí ìÿíãàí ãîëäè ò¿ã ò¿ìýí áîäüñàäâà õóðààä, Ðó÷èðà-êåòó
áîäüñàäâûí ãýðò öóãëàâàé. Òýãýýä ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí òýäãýýð áýýð á¿ãä òºãºëäºð íºõºä
òýäýíä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí Øàãæàìóíè áóðõàíû íàñ ñ¿¿äðèéí õýìæýýã íîìëîñîí ø¿ëãèéã
òîâ÷ëîí çàðëèãëàñàí áîëîé.
Õàìàã äàëàéí óñ á¿ãäèéí
Äóñàë á¿ðèéã òîîëæ ÷àäàõíàà ÷
Õàðèí Øàãæàìóíèéí íàñíû õýìæýýã
Õýí áýýð ÷ òîîëæ ¿ë ÷àäúÿ óó!
Õàìàã Ñ¿ìáýð óóë á¿õýíä áóé
Õàìãààñ íàðèéí òîîñûã òîîëæ ÷àäàâ÷
Õàðèí Øàãæàìóíèéí íàñíû õýìæýýã
Õýí áýýð ÷ òîîëæ ¿ë ÷àäúÿ óó!
Õàìàã ãàçàðò àëèí áàéãàà
Õàìãààñ íàðèéí òîîñ õýäèé ÷èíýý
Õàìàã á¿ãäèéã òîîëæ ÷àäàõ áàéëàà ÷
Õàðèí áóðõàíû íàñíû õýìæýýã ÷àäàõã¿é
Õýðýâ çàðèì áýýð îãòîðãóéã
Õýìæýýñ íýãýýð æèøèõèéã õ¿ñýâ÷
Õàðèí Øàãæàìóíèéí íàñíû õýìæýýã
Õýí áýýð ÷ òîîëæ ¿ë ÷àäúÿ óó!
Ãýãýýðñýí áóðõàí ºäèé ÷èíýý îðøèíî
Ãàëâóóä íü òºäèé ÷èíýý íýã
7
Ãàëàâ ãîëäè, çóó áîëîé õýìýýí
Òîîãèé íü îëæ ¿ë áîëîõ áîëîé
Ó÷èð íü ò¿¿íèé ¿éëäýõèéí øàëòãààí õî¸ð,
Óã øàëòãààí ÷ õî¸ð ÿíç ãýæ çàðëèãëàñàí
Àëèâàà áóñäûã õºíººõèéã òýâ÷èõ õèéãýýä
Àìíû èäýý îëíûã ºãºõ áîëîé
Òèéìèéí òóë èõ ìºí ÷àíàðò ò¿¿íèé
Íàñ ñ¿¿äðèéí òîî õýìæýýã îëîõã¿é áºãººä
Ãàëàâ ºäèé ÷èíýý íýã õýìýýõ þì óó
Òîîëøã¿é íü ÷ áàñ ò¿¿í øèã áîëîé
Òèéìýýñ ýðãýëçýõ ¿ã¿é áîëíî
ª÷¿¿õýí ÷ á¿¿ ýðãýëçýõò¿í
Òóóëñàí áóðõàíû íàñ ñ¿¿äðèéí õýìæýýíèé
Ýöñèéí òîî íü õààíà ÷ áàéõã¿é áîëîé.
Òýãýýä Ðó÷èðà-êåòó áîäüñàäâà áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí Øàãæàìóíèéí íàñ
ñ¿¿äðèéí õýìæýýíèé íîìëîëûã ñîíñîîä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýðò èéí õýìýýí
àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí Øàãæàìóíè, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ìºí àòàë ÿàãààä òýð ìýò íàñ
ñ¿¿äðèéí õýìæýýã àõàðõàí ãýæ ¿ç¿¿ëýõ áîëîâ” õýìýýñýíä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí òýäãýýð
áóðõàä áýýð áîäüñàäâà Ðó÷èðà-êåòó -ä èéí õýìýýí çàðëèãëàâ: “Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, ßëæ
òºãñ íºã÷ñºí Øàãæàìóíè òýðýýð òàâàí öºâ¿¿í öàãèéí åðòºíöºä òºðºëõòºí á¿ãäèéí
íàñíû õýìæýý íü çóóí æèë õ¿ð÷ ÷àäàõ ¿åñò ìýíäëýýä, ñ¿æèã áèøðýë ìóóòàé àìüòàí,
áóÿíû ¸çîîð õèéãýýä ñ¿æèã áàãàòàé òýäãýýð àìüòàíä ìèíèéìõèéëýí ¿çýõ, àìüòàíä ¿çýõ,
àìèí äîð ¿çýõ, àìüäàð÷ áàéíà ãýæ ¿çýõ, áîäãàëä ¿çýõ, áóðóóãààð ¿çýõ áà áè õèéãýýä
ìèíèéìõèéëýí áàðèã÷ íàð áà ìºíõºä õèéãýýä òàñàðõàéä ¿çýõ òýðã¿¿òýí íÿëõàñ ýãýë
òºðºëõòºí íàðò òóñëàõ, áàñõ¿¿ òýðñ¿¿ä íàðò ¿íýíõ¿¿ ¿çëèéã òºð¿¿ëæ ò¿ðãýí òýíöýøã¿é
áîäèéã îëóóëæ ¿éëäýõèéí òóëä ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Øàãæàìóíè òýð áýýð íàñ ñ¿¿äðèéí
õýìæýýãýý àõàðõàí áîëãîæ ¿ç¿¿ëñýí áîëîé.”
“Áàñõ¿¿ ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí òýð ãàñëàíãààñ íºã÷èãñºíèéã
¿ç¿¿ëñíýýð áóðõàäòàé óóëçàí ó÷ðàõàä õîâîð áýðõèéí õóðàí ìýäýë õèéãýýä áýðõøýýë
çîâëîíãèéí õóðàí ìýäëèéã àìüòàí òýäýíä ¿¿ñãýñíýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû
çàðëèãëàñàí ñóäàð ýäãýýðèéã ò¿ðãýí áàðèõ, õàäãàëàõ, óíøèõ, á¿ãäèéã îéëãîæ óõààðàõ,
áóñäàä ÷ àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿ çààæ ºãâºë õî÷ëîë òàëáèõ çýðýã áàéõã¿é áîëîõ ó÷ðààñ,
òýäãýýðèéí òóëä ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð íàñ ñ¿¿äýð àõàðõàíûã ¿ç¿¿ëñýí áîëîé.
Òèéíõ¿¿ ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí åðòºíöºä ìºíõºä îðøèæ ãàñëàíãààñ ýñ ãýòýëâýýñ àìüòàí
áèøðýë ¿ã¿é áîëæ óóëçàõàä áýðõòýéí õóðàí ìýäýë òºðºõã¿é ó÷ðààñ ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí
áýýð çàðëèãëàñàí ñóäàð ýäãýýðèéã ò¿ðãýí áàðèõ, õàäãàëàõ, óíøèõ, á¿ãäèéã îéëãîí
óõààðàõ, áóñäàä ÷ àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿ ¿ç¿¿ëæ çààõã¿é áîëîé. Òýð þóíû òóëä õýìýýâýýñ
òýð íü ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ìºíõºä åðòºíöºä îðøèíî ãýæ áîäñîíû òóëä áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, æèøýýëáýë, çàðèì íýãíèé ýöýã ýõýä íü îëîí îâîîëãîòîé èõ ýðäýíý
áàéãààã ¿çâýýñ ýðäýíý ãýäýã õîâîð õèéãýýä ãàéõàìøèãòàéí õóðàí ìýäýë ò¿¿íä òºðºõã¿é
áîëîé. Òýð þóíû òóëä õýìýýâýýñ ýöýã ýõèéí ýðäýíý, ýä áàÿëàã ¿ðãýëæèä áàéõûí õóðàí
ìýäýë òºðñíèé òóëä áîëîé. Ò¿¿í øèã ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ¿ðãýëæèä ãàñëàíãààñ ¿ë
õýòýðâýýñ ò¿¿íèéã õîâîð àãààä ó÷ðàõóéÿà áýðõ ãýæ õóðàí ìýäýë òºðºõã¿é áîëîé.
ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, áàñ ¿ëãýðëýâýýñ, ýöýã ýõ íü ÿäóó, ýä òàâààðààð õîìñ íýãýí áýýð
õààí þìóó, èõ ò¿øìýë íýãíèé ãýðò î÷îîä òýäãýýðèéí ãóó ñàí, ýä òàâààð, èõ ýðäýíý
òýðã¿¿òýí äýëãýðýíã¿é îëíûã ¿çâýýñ, ò¿¿íä õîâîð õèéãýýä îëîõóéÿà áýðõèéí õóðàí
ìýäýë òºðæ ÿäóó òýð áýýð ýä ýðýõèéí àðãûã á¿òýýõýä õè÷ýýæ ¿éëäýõ áîëîé. Òýð íü ÿäóó
ç¿ä¿¿ã òýâ÷èæ, àìãàëàí õèéãýýä äîðèâæèëãîîã á¿òýýõèéã õ¿ñýõèéí òóëä áîëîé.”
8
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òýð ìýò ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ãàñëàíãààñ õýòðýõèéã ¿çâýýñ òýðýýð
õîâîð, ó÷ðàõóéÿà áýðõ õýö¿¿ ãýõ çýðãèéí ãàñëàí çîâëîíãèéí õóðàí ìýäýë ÷ òºðºõ
áºë㺺. ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí åðòºíöºä ãàðàõ íü ÷ òîîëøã¿é ãàëàâò
õààÿà íýã ãàðäàã. ¯ëãýðëýâýýñ óäàìáàð öýöýã õààÿà, ãàíö íýã óäàà ãàðäàãòàé àäèë.
Àìüòàä ò¿¿íèéã õîâîð õèéãýýä ó÷ðàõóéÿà áýðõ õóðàí ìýäëèéã ¿¿ñãýñíýýð ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí ò¿¿íä áèøðýë òºðºõ áîëíî. Íèãóóðààñ íü çàðëèãëàñàí ñóäðóóäàä ÷ ¿íýíèé
õóðàí ìýäýë õèéãýýä ã¿éöýä áàðèõûí õóðàí ìýäëèéã ¿¿ñãýõ õèéãýýä õî÷ òàëáèæ
¿éëäýõã¿é áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéìýýñ ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí òýðýýð óã òýðõ¿¿ ó÷èð øàëòãààí
ò¿¿íèé òóëä åðòºíöºä ºíº óäààí îðøèõ ¿ã¿é, ò¿ðãýí ãàñëàíãààñ ãýòëýí çîõèîñíîîð
ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàä ìýðãýí àðãà õîòîë ÷óóëãàí òýð ìýòýýð àìüòäûã îãîîò ãýòýëãýí
çîõèîäîã áîëîé.”
Òýãýýä ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí äºðâºí áóðõàí òýäãýýð ÷ ¿ë ¿çýãäýõ áîëîâ. Òýãýýä áîäüñàäâà
ìàõàñàäâà Ðó÷èðà-êåòó õèéãýýä õýìæýýëøã¿é çóóí ìÿíãàí áîäüñàäâà õèéãýýä áàñ
õýìæýýëøã¿é çóóí ìÿíãàí ãîëäè àìüòàä õàìòðàí Ãðèäðàêóòà óóë õààíà áóé òýíä î÷îîä
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí Øàãæàìóíè ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíä îðîéãîîðîî ìºð㺺ä íýãýí ç¿ãò
ñóóâàé. Òýãýýä Ðó÷èðà-êåòó áîäüñàäâà áýýð ÿìàð ìýò áîëñîí òýäãýýðèéã àéëòãàâ.
Òýãòýë ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàí òýð äºðºâ áýýð ÷ Òàñûí öîãöîñò óóëàíä ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí Øàãæàìóíè îðøèæ áàéãààãèéí äýðãýä çàëàð÷, òóñ òóñûí ç¿ãèéí ñóóäëûí äýýð
îðøîîä áîäüñàäâà íºõºä人 çàðëèãëàâ: “ßçãóóðûí õºâã¿¿í îäîãòóí! ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
Øàãæàìóíè áóðõàíä õîðëîë õèéãýýä ç¿äðýë áàãà áóþó? ßâäàë õºíãºí ¿¿? Àìãàëàíòàé
îðøèæ áàéíà óó? õýìýýí àéëòãàãòóí! Áàñ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí
Øàãæàìóíè áóðõàíä Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
ìàø ã¿íçãèé ¿¿íèéã àìüòàí á¿ãäýä òóñëàõ õèéãýýä ãàí çóäûí àþóëûã îãîîò àðèëãààä
á¿ãäèéã àìãàëàíòàé áîëãîõûí òóëä ¿¿íèéã ¿ç¿¿ëñýí íü ñàéí áàéíà. Äàãàí áàÿñàí çîõèîõ
áîëîé õýìýýí àéëòãàãòóí!”. Òýãýýä òóñ òóñûí äýðãýä áàéñàí áîäüñàäâà òýäãýýð áýýð
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí Øàãæàìóíè áóðõàí õààíà áóé òýíä õ¿ð÷ î÷îîä ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé
ºëìèéä îðîéãîîðîî ìºð㺺ä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí äºðâºí áóðõàí òýäãýýðèéí ÿìàð ìýò
çàðëèãëàñàí ò¿¿í÷ëýí àéëòãàâàé. Òýãýýä ÿëæ òºãñ íºã÷ñºí, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, äàéñíûã
äàðñàí, ¿íýíõ¿¿ òóóëñàí Øàãæàìóíè áóðõàí áýýð áîäüñàäâà òýäãýýðò, ñàéí áîëîé
õýìýýí çàðëèãëààä ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé. Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí äºðâºí áóðõàí áýýð ÷
àìüòàí á¿ãäýä òóñëàõ õèéãýýä àìãàëàíãèéí òóñàä äýýäèéí íîì ¿¿íèéã íîìëîõûã íàäàä
ñàíóóëàí çîõèîñíîîð òýð öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð ø¿ëýã ýäãýýðèéã íîìëîñîí áîëîé.
Òàñûí öîãöîñò óóëàíä áè îðøîîä
Èõ ýðäýíý ñóäàð ¿¿íèéã íîìëîí çîõèîñîí ÷
Îëîí òºðºëõèéòýí ýäãýýðèéã ãýòýëãýõèéí òóëä
Îãîîò ãàñëàíãààñ ãýòëýõèéã ÷ ¿ç¿¿ëýí çîõèîíî
¯çýë áóðóóäñàí ýãýë íÿëõàñ òýä
Ýä¿ãýý ìèíèé øàæèíä ñ¿æèãëýæ ýñ ¿éëäñýí
Îð÷ëîíãîîñ òýäãýýð á¿ãäèéã ãýòýëãýõèéí òóë
Îãîîò ãàñëàíãààñ ãýòëýõèéã ÷ ¿ç¿¿ëýí çîõèîíî
Òýãýýä òýð öàãò íºõäèéí äóíä õýìýýã÷ õèéãýýä îëîí ìÿíãàí áÿðìàíãóóä ßëæ òºãñ
íºã÷ñºíä òàõèëûã ¿éëäýýä, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, îãîîò èõ ãàñëàíãààñ ãýòëýã÷äèéí äóóã
ñîíñîîä, äàðóé óéëæ ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé õî¸ð ºëìèéä ñºãäºí áîøãî ¿ç¿¿ëýã÷, áàãø
áÿðìàí Ãîóíäèíÿà ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä àéëòãàâ: “Õýðâýý ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí
àìüòàí á¿ãäèéã ýíýðýí òààëæ, òºãºëäºð èõ íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð òóñëàõûã õ¿ññýí, àìüòàí
á¿ãäýä ýöýã ýõ ìýò òýíö¿¿ áóñûã ÷ òýíö¿¿ä ¿çýõ, ñàð ìýò ãèéã¿¿ëýí çîõèîæ, áèëã¿¿í
õèéãýýä èõ áèëã¿¿íèé íàðûã óðãóóëàõ ìýò áàéäàã áºãººä õýðâýý òà àìüòàí á¿ãäèéã
Ðàõóëà (ò¿âä: Äàæèíçèíáà) øèã áîëãîîäîã ë áîë íàäàä äýýä íýãèéã õàéðëàí ñî¸ðõ.”
Áóðõàí áàãø þó ÷ ¿ë çàðëèãëàí ñóóâàé.
9
Òýíäýýñ áóðõàíû õ¿÷ýýð íºõäèéí äîòðîîñ îðü çàëóó Ëèã÷àâè Ñàðâà-ëîãà-ïðèÿàäàðøàíà
(ìîíãîë: Àìüòàí á¿ãä áýýð ¿çâýýñ áàÿñàõóé) õýìýýã÷ òýð áýýð ñàìáàà òºðººä áàãø,
ýø ¿ç¿¿ëýã÷ áÿðìàí Ãîóíäèíÿà-ä èéí õýìýýí ºã¿¿ëð¿¿í: “Èõ áÿðìàí òà ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàíààñ äýýä íýã þóã àéëòãàâ. Áè áýýð òàíä äýýäèéã ºãºõ áîëíî.”
Áÿðìàí áýýð ºã¿¿ëýâ, “Îðü çàëóó Ëèã÷àâè, Áè ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíûã òàõèõ òóë
÷àíäàðûí ¿íñ õýðýãòýé áàéíà. ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû þíãàðûí ¿ð òºäèé ÷àíäàðûã
íýãèéã ø¿òýõèéã õ¿ñýæ áàéíà. Þíãàðûí ¿ð òºäèé ÷àíäàð ò¿¿íèéã èëòýä òàõèâààñ Ãó÷èí
ãóðâàí òýíãýðèéí îðíû ýçýí ÿìàãòûã îëíî õýìýýí àëäàðøñàí. Àÿà îðü çàëóó Ëèã÷àâè,
Äýýäèéí Àëòàíãýðýëò ñóäàð øàðâàãà õèéãýýä áðàäèãàáóä á¿ãäýýðýý ìýäýõýä áýðõòýé,
äîòðîî áàãòààõàä áýðõ, òýð ìýòèéí áèëýã ÷àíàð õèéãýýä ýðäýì òºãºëäºð äýýä
Àëòàíãýðýëò ñóäðûã íîìëîíî õýìýýí àëäàðøñàíûã ñîíñîãòóí! Àÿà îðü çàëóó Ëèã÷àâè,
Äýýäèéí Àëòàíãýðýëò ñóäàð ýíý íü òýð ìýò ìýäýõýä áýðõòýé õèéãýýä îíîõîä áýðõòýé
ó÷ðààñ àëñ õîë ãàçðûí áÿðìàí áèä íàð, àëèí ò¿¿íèéã õàäãàëâààñ àìüòàí á¿õíýý
ò¿ðãýíýý Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí îðíû ýçýí áîëîõ þíãàðûí ¿ð òºäèé ÷àíäàðûã ýðäýíèéí
õàéðöàãò õèéæ õàäãàëæ ÷ áîëîõ áîëîé. Àÿà îðü çàëóó Ëèã÷àâè òà þó áîëîõíîî ÷
ò¿¿í÷ëýí çàëàðñíààñ þíãàðûí ¿ð òºäèé ÷àíäàðûã àéëòãààä, ÷àíäàðûã ýðäýíèéí
õàéðöàãò õàäãàëñíààð àëèâ àìüòíûã Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí îðíû ýçíèé òºðëèéã
îëóóëàõûã õ¿ñýõã¿é áàéíà óó? Àÿà îðü çàëóó Ëèã÷àâè, áè áýýð äýýä òýð ìýòèéã àéëòãàæ
áàéíà.”
Òýãýýä îðü çàëóó Ëèã÷àâè Ñàðâà-ëîãà-ïðèÿà-äàðøàíà òýðáýýð ýøèéã ¿ç¿¿ëýã÷ áàãø
áÿðìàí Ãîóíäèíÿàä ø¿ëýãí¿¿äèéã äàõèí ºã¿¿ëýâ:
Õýçýý íýãýí öàãò “Ãàíãà”-ûí óðñãàëààñ
Õýýðèéí öýöã¿¿ä òºðºõ áà
Õýðýý óëààí áîëîõ õèéãýýä
Õºõºº äóí ìýò ºíãºòýé áîëîõ,
Çàìáóó ìîäîíä äàëèéí ¿ð òîãòîõ
Çîâëîíò ìîäîíä àìàðààí æèìñ óðãàõ
Òýð öàãò þíãàðûí ¿ð òºäèé
×àíäàðûã õàéðëàõ áîëíî áóé çàà.
Õýçýý íýãýí öàãò ÿñò ìýëõèéí ¿ñýýð
Õóâöñûã ñàéòàð íýõýõ áîëîîä
ªâëèéí õ¿éòíèéã àðèëãàæ ¿éëäýõ
Òýð öàãò ÷àíäàð áàéõ áóé çàà.
Õýçýý íýãýí öàãò áàòãàíûí ãàð õºëººð
Òóëàõ áàãàíûã ñàéòàð ¿éëäýõ¿éä,
Õºäëºøã¿é õèéãýýä ìàø áàò áîëâîîñ
Òýð öàãò ÷àíäàð áàéõ áóé çàà.
Õýçýý íýãýí öàãò ëÿíõóé õîðõîé á¿õíèé
Ø¿ä íü öàéðàí óðãàõ áîëîîä
Õóðö õèéãýýä èõ áîëîõ
Òýð öàãò ÷àíäàð áàéõ áóé çàà.
ªíäºð ÿçãóóðò àâèðàõûí òóëä
ªä㺺 íýãýí öàãò òóóëàéí ýâð¿¿äýýð
ªãñºõ øàòûã ñàéòàð ¿éëäýõ áîëîõ
Òýð öàãò ÷àíäàð áàéõ áóé çàà.
Íýãýí öàãò øàò ò¿¿ãýýð àâèðààä
Íÿëõàñ áýýð ñàðûã èäýõ õèéãýýä
Ò¿¿í÷ëýí Ðàõàä ÷ ãýñýí õîðëîæ ¿éëäýõ
Òýð öàãò ÷àíäàð áàéõ áóé çàà.
10
Òîñãîíä íèñýõ çºãèé áýýð
Áààðòàé àðõèéã øèìýí ñóóãààä
Áàéøèí ãýðòýý òóõëàí ¿éëäýõ
Òýð öàãò ÷àíäàð áàéõ áóé çàà.
Õýçýý íýãýí öàãò èëæèã õººðõºí áîëæ
Õîøóó íü óëààí áèìáà æèìñ ìýò áîëîîä
Äóó, á¿æèãò ìýðãýí áîëîõ
Òýð öàãò ÷àíäàð áàéõ áóé çàà.
Õýçýý íýãýí öàãò øàð øóâóó, õýðýý õî¸ð
Õýýð óóëçààä ýíõðèéëýëäýõ õèéãýýä
Õàðèëöàí çîõèëäîõ áîëîõ áîëáîîñ
Òýð öàãò ÷àíäàð áàéõ áóé çàà.
“Áàëàøà”-ãèéí íàâ÷ íóãóóä
Ãóðâàí ýðäýíèéí ø¿õýð áîëîîä
Áóóõ õóðààñ õàëõàëæ ÷àäàõ áîëîõ
Òýð öàãò ÷àíäàð áàéõ áóé çàà.
Õýçýý íýãýí öàãò äàëàéí èõ îíãîö
Õ¿ðä õèéãýýä äàðâóóëíóóäàà
Òàëä äýðâ¿¿ëýýä îäîõ áîëáîîñ
Òýð öàãò ÷àíäàð áàéõ áóé çàà.
Õýçýý íýãýí öàãò õýðýý, øàð øóâóóíóóä
Ãàíäàìàäàíà (ìîíãîë: Õ¿æèéí ¿íýð àíõèëóóëñàí) óóëûã
Õîøóóíäàà çóóãààä íèñýõ áîëîõ
Òýð öàãò ÷àíäàð áàéõ áóé çàà.
Ýøèéã ¿ç¿¿ëýã÷ áàãø, áÿðìàí Ãîóíäèíÿà áýýð ýäãýýð ø¿ëã¿¿äèéã ñîíñîîä îðü çàëóó îðü
çàëóó Ëèã÷àâè Ñàðâà-ëîãà-ïðèÿà-äàðøàíà ò¿¿íä ø¿ëýã ýäãýýðýýð õàðèó ºã¿¿ëýâ:
Ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé, çàëóó ýðõýì!
Áóðõàíû õºâã¿¿í èõ ñóðãààëò,
Áààòàðëàã õèéãýýä ìýðãýí àðãàò,
Áîøãèéã ¿ç¿¿ëýõèéí äýýäèéã îëñîí,
Åðòºíöèéí èòãýë àâðàë áîëñîí
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ýðäýì ÿìàãòààñ
Åð ñàíààíä áàãòàøã¿éã äàðàà÷ëàí
Çàëóó áýýð íàäàä ñîíñãîæ ¿éëäëýý.
Áóðõàíû ýðäýì ñàíààíä áàãòàøã¿é
Ò¿¿í÷ëýí çàëðàãñàä òýíöýë ¿ã¿é.
Áóðõàí á¿ãä ¿ðãýëæèä àìèðëàñàí.
Áóðõàí á¿ãä ¿íýíõ¿¿ ãàðñàí.
Áóðõàí á¿ãä ºí㺠òýíö¿¿.
Ýíý íü áóðõàíû ìºí ÷àíàð ìºí áîëîé.
ßëæ òºãññºí íü çàñâàðòàé áóñ.
ßìàð÷ëàí çàëàðñàí ¿ë ýâäðýõ ó÷èð
Î÷èð ìýòèéí áàò ëàãøèí
Õóâèëãààíû ëàãøèíã òºð¿¿ëýí çîõèîñîí
Òèéìýýñ èõ àðøèéí ÷àíäàð íü
Þíãàðûí ¿ð òºäèé õýìýýõ ¿ã¿é.
11
Ò¿¿íèé ëàãøèíä ÿñ, öóñ ¿ã¿é áîëáîîñ,
×àíäàð áàéíà ãýæ õààíààñ áîëîõ âý?
Àìüòàí òýäýíä òóñëàõûí òóë
Àðãààð ÷àíäàðûã àãóóëàí çîõèîäîã.
Òóóëñàí áóðõàíû íîìûí ëàãøèí,
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí íîìûí ÷àíàð
Íîìûã ¿ç¿¿ëýí çîõèîõ ÿìàð àäèë
ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé ëàãøèí ÷ òýð ìýò
Áè áýýð ¿¿íèéã ñîíñîæ ìýäýýä
Áè áýýð äýýäèéã ñî¸ðõîí àéëòãàâ
Ǻâõºí òýð ÿìàãòûã èø ¿ç¿¿ëýõèéí òóëä
Ǻâëºí ºã¿¿ëýõèéã áè áýýð ¿éëäýâ.
Òýãýýä ãóðâàí ò¿ì õî¸ð ìÿíãàí òýíãýðèéí õºâã¿¿í áýýð Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû íàñ
ñ¿¿äðèéí õýìæýýã ¿ç¿¿ëñýí ã¿íçãèé ýíý ìýòèéã ñîíñîîä, á¿ãäýýðýý òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñ áîäü ñýòãýëèéã ¿¿ñãýýä áîäîë á¿õýíäýý ìàøèä áàÿñààä äóó õîîëîéãîî íèéë¿¿ëýí
ø¿ëýã ýäãýýðèé㠺㿿ëýâ:
Áóðõàí ìºíõ áóñûã îãîîò ¿ç¿¿ëýõ áóñ;
Áóðõàíû íîì íü ÷ áàëðàõ áóñ;
Îëîí àìüòíûã òºãñ áîëîâñðóóëàí çîõèîõûí òóëä,
Îãîîò ãàñëàíãààñ ãýòëýõ¿éã çààí ¿ç¿¿ëýõ.
ßëæ òºãññºí áóðõàí ñàíààíä áàãòàøã¿é;
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ìºíõèéí ëàãøèí,
Àìüòàí á¿õýíä òóñëàõûí òóëä
Àäèëã¿é ëàãøèí ýëäâèéã ¿ç¿¿ëäýã.
Òýãýýä Ðó÷èðà-êåòó áîäüñàäâà ìàõàñàäâà áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð
õèéãýýä äýýä òºðºëõòºí òýð õî¸ðîîñ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé íàñ ñ¿¿äðèéí õýìæýýã
ºã¿¿ëýõèéã ñîíñîîä ñóóäëààñàà áîñîîä àëãàà õàâñðàí ìºð㺺ä èéí õýìýýí àéëòãàâ:
“ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òýð ìýò ÿëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð íü ìºíõ áóñûã ¿ë ¿ç¿¿ëñýí
áîëáîîñ, ÷àíäàð íü åðòºíöºä àãóóëæ áîëîõã¿é áèø ¿¿?. Þóíû òóëä ñóäðûí àéìãóóäààñ
áóðõàí ìºíõ áóñûã ¿ç¿¿ëýõ õèéãýýä ÷àíäàð íü åðòºíöºä áàéõàä òýíãýð õèéãýýä õ¿ì¿¿í
áýýð áèøðýõ, õ¿íäýòãýõ çýðãýýð ¿éëäýõ áà ýðò öàãèéí áóðõàí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí íàðûí
÷àíäàð åðòºíöºä áàéõàä òýíãýð õèéãýýä õ¿ì¿¿í åðòºíöèéí òàõèëààð òàõèâààñ áóÿí
õýìæýýëøã¿é îëîõ áîëîé õýìýýí çàðëèãëàñàí áà ºíººäºð ýíä òýäãýýðèéã ¿ã¿é áîëîé
õýìýýí çàðëèãëàæ áàéãàà ýíý íü ÷ ÿìàð ìýò þì áý? ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí
íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð ñàéòàð ÿëãàí íîìëîí ñî¸ðõ.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð Ðó÷èðà-êåòó áîäüñàäâà ìàõàñàäâà òýðã¿¿òýí
õóðñàí íºõºä òýäãýýðò çàðëèãëàâàé: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ãàñëàíãààñ õýòðýýä ÷àíäàðàà
åðòºíöºä ¿ëäýýíý õýìýýí çàðëèãëàñàí íü òààëëûí óòãàíä ¿ç¿¿ëñýí ãýæ ìýäýæ
¿éëäýýðýé. ßçãóóðûí õºâã¿¿í áîäüñàäâà ìàõàñàäâàà, ýäãýýð ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí,
äàéñíàà äàðñàí, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí áýýð ¿íýìëýõ¿é ¿íýíèé ¸ñîíä àðâàí ç¿éë èõ
ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí áàéäàã ãýæ ìýäýýðýé. Àðàâ àëèí õýìýýâýýñ ýíý ìýò þì:
(1).Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñíóóä íèñâààíèñûí ò¿éòãýð õèéãýýä ìýäýãäõ¿¿íèé ò¿éòãýðèéã îãîîò
òýâ÷ñýíýýð ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
(2).ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä áýýð áîäüãàëûí áè ¿ã¿é õèéãýýä íîìûí áè ¿ã¿éã èëòýä
áîëãîîñíîîð ãàñëàíãààñ õýòýðñýí,
(3). áèåíèé îðîí õèéãýýä íîìûí îðîí áîëñíîîð ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
(4). àìüòäûã íîìõîòãîõûí çîõèîë íü çºí㺺𺺠á¿òñýí ó÷èð ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýõ,
(5). ¿íýìëýõ¿é ÿìàãòûã èëòýä áîëãîîñíîîð áèëýã ÷àíàð òóñ òóñäàà ¿ã¿é ó÷ðààñ íîìûí
ëàãøèíã òýíö¿¿ëñýíèé òóë ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
12
(6). îð÷ëîí õèéãýýä íèðâààíû ìºí ÷àíàð õî¸ð ¿ã¿éã èëòýä áîëãîîñíîîð ãàñëàíãààñ
ãýòýëñýí õýìýýñýí,
(7). þì á¿ãäèéí ìºí ÷àíàðûã ìýäñýíýýð íýí àðèëñàíûã èëòýä áîëãîîñíû òóë ãàñëàíãààñ
õýòýðñýí õýìýýñýí,
(8). þì á¿ãä òºðºõ õèéãýýä ýâäðýõ ¿ã¿é á¿òýõýä ìýðýãæñýí òóë ãàñëàíãààñ õýòýðñýí
õýìýýñýí,
(9). ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò, íîìûí ìºí ÷àíàð õèéãýýä ¿íýìëýõ¿é õÿçãààðûã òýãøèòãýñýí
áèëã¿¿íèéã îëñîíû òóë ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
(10). þì á¿ãäèéí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä ãàñëàíãààñ ãýòýëñýíèé ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòàä ÿëãàà
¿ã¿éã áîëãîîñîí ó÷ðààñ ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí áîëîé.”
“Áàñ ÿçãóóðûí õºâã¿¿í áîäüñàäâà ìàõàñàäâàà, àðâàí íîì ýäãýýðýýð íü ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàí äàéñíàà äàðñàí ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí áýýð ¿íýìëýõ¿é õèéãýýä ¿íýíèé
¸ñîíä èõ ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí áàéäàã ãýæ çàðëèãëàñàí áîëîé. Àðàâ àëèí õýìýýâýýñ, ýíý
ìýò íèñâààíèñ á¿ãäèéí ñóóðü íü øóíàë õ¿ñýë áºãººä àëèí äîð òýì¿¿ëñýí ò¿¿íäýý
øóíàë òºðºõ áîëîé.
(1). Áóðõàí ÿëæ òºãñ íºã÷ñºí íü øóíàë õèéãýýä õ¿ñëýýñ õàãàöñàíû òóë ãàñëàíãààñ
õýòýðñýí õýìýýñýí,
(2). ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàä íü øóíàë õèéãýýä õ¿ñýë á¿ãäýýñ õàãàöààä íîì àëèíûã ÷ ¿ë
àâñàíû òóë áàðèõ ¿ã¿é, îäîõ, èðýõ, àâàõ ¿ã¿é, òèéìèéí òóë ãàñëàíãààñ õýòýðñýí
õýìýýñýí,
(3). îäîõ, èðýõ, àâ÷ ¿éëäýõ áàéõã¿é òýð íü íîìûí ëàãøèí áºãººä òºðºõ õèéãýýä õààãäàõ
¿ã¿é áîëîé. Òºðºõ õèéãýýä õààãäàõ ¿ã¿é òýð ÿìàãò íü ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
(4). òºðºõ õèéãýýä õààãäàõ ¿ã¿é òýð íü ¿ãýýð ºã¿¿ëøã¿é, ¿ãèéí ìºðíººñ òàñàðñàíû òóë
ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
(5). áè ¿ã¿é áà áîäüãàë ¿ã¿é õèéãýýä òºðºõ áà õààãäàõûí þì òºäèé㺺ñ îðøèõ þ¿ëýõèéã
îëñîíû òóë ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
(6). íèñâààíèñ õèéãýýä îéðûí íèñâààíèñ íóãóóäûã çóóðäûí ç¿éëä áîëãîîñîí õèéãýýä
àëèí íîìûí ÷àíàð òýð íü îðøèõ áóþó îäîõ áà èðýõ ¿ã¿é ãýæ áóðõàí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áýýð èëòýä áîëãîîñíû òóë ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
(7). ¿íýìëýõ¿é íü ¿íýí áºãººä òýðíýýñ áóñàä íü õóäàë áîëîé. Àëèí ¿íýí òýð ÿìàãò íü
¿íýìëýõ¿é áºãººä ¿íýìëýõ¿é ÿìàãò íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ÿìàãò ó÷ðààñ ò¿¿íèéã
ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
(8). ¿íýìëýõ¿éí õÿçãààð ÿìàãò íü öàöðàëò ¿ã¿é, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ãàíöààðàà
¿íýìëýõ¿éí õÿçãààðûã èëòýä áîëãîîñîí õèéãýýä öàöàðëûã ÷óõàë àìèðëóóëñàí òýð
ÿìàãòûã ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
(9). òºðºõ ¿ã¿é íü ¿íýí òºðºõ íü õóäàë ó÷ðààñ íÿëõàñ ýãýë òºðºëõòºí¿¿ä íü îð÷ëîíãèéí
øàâàðò øèãäñýí, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ëàãøèí íü ¿íýí ¿íýìëýõ¿é áóñ áèøèéí òóë
ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
(10). ¿íýìëýõ¿é áóñ þì íü øàëòãààíààñ òºðñºí, ¿íýìëýõ¿é ¿íýí þì íü øàëòãààíààñ
òºðñºí áèø, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû íîìûí ëàãøèí íü ÷ ¿íýìëýõ¿é ¿íýí ÿìàãò ìºí ó÷ðààñ
ò¿¿íèéã ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí áîëîé.”
“Áàñ ÿçãóóðûí õºâã¿¿í áîäèñàäâà ìàõàñàäâàà, èéì àðâàí íîìîîð ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí
äàéñíàà äàðñàí ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàä áýýð ¿íýìëýõ¿é õèéãýýä ¿íýíèé ¸ñûã
ìýäñýíýýð èõ ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí ãýæ ìýäýõ áîëíî. Àðàâ àëèí õýìýýâýýñ ýíý ìýò þì:
(1).Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð ºãëºã õèéãýýä ºãëºãèéí ¿ðèéã áè õèéãýýä ìèíèéìõèéëýí
¿éëäýëã¿éãýýð ìàøèä ìýäñýí ó÷ðààñ ºãëºã òýð áà ò¿¿íèé ¿ðä áóðóó íýí àòãàãëàõûã
îãîîò òýâ÷ñýí ó÷ðààñ ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí õýìýýñýí,
(2).ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð øàãøààáàä õèéãýýä øàãøààáàäûí ¿ðèéã áè õèéãýýä
ìèíèéìõèéëýí ¿éëäýëã¿éãýýð ìàøèä ìýäñýí ó÷ðààñ øàãøààáàä òýð áà ò¿¿íèé ¿ðä
áóðóó íýí àòãàãëàõûã îãîîò òýâ÷ñýí ó÷ðààñ ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí õýìýýñýí,
(3).ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð òýâ÷ýýð õèéãýýä òýâ÷ýýðèéí ¿ðèéã áè õèéãýýä ìèíèéìõèéëýí
¿éëäýëã¿éãýýð ìàøèä ìýäñýí ó÷ðààñ òýâ÷ýýð òýð áà ò¿¿íèé ¿ðä áóðóó íýí àòãàãëàõûã
îãîîò òýâ÷ñýí ó÷ðààñ ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí õýìýýñýí,
13
(4).ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð õè÷ýýíã¿é õèéãýýä õè÷ýýíã¿éí ¿ðèéã áè õèéãýýä
ìèíèéìõèéëýí ¿éëäýëã¿éãýýð ìàøèä ìýäñýí ó÷ðààñ õè÷ýýíã¿é òýð áà ò¿¿íèé ¿ðä áóðóó
íýí àòãàãëàõûã îãîîò òýâ÷ñýí ó÷ðààñ ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí õýìýýñýí,
(5).ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð äèÿàí õèéãýýä äèÿàíû ¿ðèéã áè õèéãýýä ìèíèéìõèéëýí
¿éëäýëã¿éãýýð ìàøèä ìýäñýí ó÷ðààñ äèÿàí òýð áà ò¿¿íèé ¿ðä áóðóó íýí àòãàãëàõûã
îãîîò òýâ÷ñýí ó÷ðààñ ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí õýìýýñýí,
(6).ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð áèëã¿¿í õèéãýýä áèëã¿¿íèé ¿ðèéã áè õèéãýýä ìèíèéìõèéëýí
¿éëäýëã¿éãýýð ìàøèä ìýäñýí ó÷ðààñ áèëã¿¿í òýð áà ò¿¿íèé ¿ðä áóðóó íýí àòãàãëàõûã
îãîîò òýâ÷ñýí ó÷ðààñ ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí õýìýýñýí,
(7).ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð àìüòàí õèéãýýä àìüòàí ¿ã¿éã ìàøèä áîëãîîñîí õèéãýýä þì
á¿ãäèéí ìºí ÷àíàð ¿ã¿éä áóðóó íýí àòãàãëàñíûã îãîîò òýâ÷ñýí ó÷ðààñ ãàñëàíãààñ
ãýòýëñýí õýìýýñýí õèéãýýä àëèí øóíàëûí ìºí ÷àíàðòàé íü ìýäýðõ¿éä øàìäàí ¿éëäýõ
áîëîé. Ìýäýðõ¿éä øàìäàí ¿éëäñýíèé ýðõýýð çîâëîí ýëäýâ ÿíçûã àìñàõ áîëîé.
(8).Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä íü áè õèéãýýä ìèíèéìõèéëýí áàðèõûã îãîîò òàñàëñàí
õèéãýýä ìýäðýõ¿éã ¿ë ýðõøýýñýí ó÷ðààñ ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí õýìýýñýí
(9).õóðàí ¿éëäñýí þì á¿ãä íü òîî õèéãýýä õýìæýý áàéõ äîð õóðàí ýñ ¿éëäñýí þìñ íü òîî
õèéãýýä õýìæýý á¿ãäýýñ õàãàöñàí áºãººä áóðõàí áýýð õóðàí ¿éëäñýí þìûã òýâ÷ñýí
õèéãýýä õóðàí ýñ ¿éëäñýí þìûã èëòýä çîõèîí òîî õèéãýýä õýìæýý ¿ë ýðõøýýñýí òóë
ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
(10).ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð àìüòàí õèéãýýä þìñûí ìºí ÷àíàð á¿õýí õîîñîí õèéãýýä
õîîñîí ò¿¿íýýñ áóñàä íü ÷ áàéãàà áóñ õèéãýýä õîîñîí ìºí ÷àíàðòàé òýð ÿìàãò ¿íýíõ¿¿
íîìûí ëàãøèí ìºí ó÷ðààñ òèéìèéí òóë ò¿¿íä ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí áóþó
ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý àðâàí íîì òýäãýýðýýð íü ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí áîëîé.”
“Áàñ ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ãàñëàíãààñ õýòðýýã¿é òýð ÿìàãò èõ
ãàéõàìøèãòàé áèø. Áàñ ãàéõàìøèãòàé ¿éëäâýð àðâàí íîì áàéäàã. Òýð íü ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàí áóðõàäûí ÿâäàë áîëîé. Àðàâ àëèí õýìýýâýýñ ýíý ìýò:
(1). Îð÷ëîí íü ãýì ëóãàà òºãºëäºð íèðâààí íü àìèðëàíãóé õèéãýýä àãëàã ìºí áîëáîîñ
îð÷ëîí õèéãýýä íèðâààí òýð õî¸ðûã òýíö¿¿ ìýäñýí ó÷ðààñ îð÷ëîíä ÷ ¿ë îðøèõ
íèðâààíä ÷ ¿ë îðîõ áºãººä àëèí àìüòäûí òóñàä ¿ë óéñàõ òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí
áóðõàäûí ÿâäàë áîëîé.
(2). Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä áýýð ýãýë íÿëõàñûí ÷àíõ áóðóó ÿâäàë õèéãýýä ýëäýâ
íèñâààíèñààð ýçëýãäñýíèéã áîëãîîñîí ÷ ýäãýýðèéã íýí ãýòýëãýæ ¿éëäýõ áîëîé õýìýýí ¿ë
áîäîõ áîëîâ÷ óðüäûí íèã¿¿ëñýíã¿é õèéãýýä áóÿíû ¸çîîðûí õ¿÷ýýð àìüòàí ýäãýýðèéí
òóñ òóñûí óõààí õèéãýýä ìºí ÷àíàð áà ñàíàà þóíä äóðëàñíûã, àòãàãèéã ¿ë ýðõøýýí
çºí㺺𺺠á¿òýõèéí ¸ñîîð ñ¿¿ë÷èéí õÿçãààðò òóëàõ ¿ã¿éãýýð òóñ õ¿ðãýõ õèéãýýä íîìûã
¿ç¿¿ëäýã òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí ÿâäàë áîëîé.
(3). Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä áýýð àìüòàí áîäüãàëä ýðõýì çàðëèã àðâàí õî¸ð
ãèø¿¿íèéã äýëãýðýíã¿é ¿ç¿¿ëñýíýýð òóñ õ¿ðãýõ áîëîé õýìýýí òààëàõã¿é áîëîâ÷ óðüäûí
íèã¿¿ëñýíã¿é õèéãýýä áóÿíû ¸çîîðûí õ¿÷ýýð àìüòàí ýäãýýðò ýöýñ õîéäîä òóëàõ ¿ã¿éãýýð
íîìûã äýëãýðýíã¿é ¿ç¿¿ëñýí òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí ÿâäàë áîëîé.
(4). Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä õîò, òîñãîí, ñóóðèíä çàëàðñàí õèéãýýä õààí áà ò¿øìýë,
áÿðìàí, õààíû ÿçãóóð, íî¸äûí ÿçãóóð, äîîä ÿçãóóð òýðã¿¿òíèé ãýðò áèíàâààäûã àâàõ
áîëîé õýìýýí òààëààã¿é áîëîâ÷ óðüäûí ëàãøèí, çàðëèã, òààëëûí ÿâäëûã áÿñàëãàñíû
õ¿÷ýýð çºí㺺𺺠á¿òñýí áèíàâààäàä ìîðèëîõ õèéãýýä òóñ õýðãèéã çîõèîñîí òýð íü
ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí ÿâäàë áîëîé.
(5). Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí ëàãøèí ºëñºõ õèéãýýä óíäààñàõûã ÷ ¿ë ýðõøýýñýí,
ºòãºí, øèíãýíýýñ ëàãøèí íü ýíýëæ äîðîéòîõûã ÷ ¿ë ýðõøýýí áèíàâààäûã àâàõ íü
¿çýãäñýí ÷ ò¿¿íä ñî¸ðõîõ íü ÷ ¿ã¿é, ò¿¿íèé íýí àòãàã íü ÷ ¿ë ýðõøýýñýí áîëîâ÷ àìüòàíä
òóñëàõûí òóëä áèíàâààäûã ñî¸ðõîæ ¿çýãäýæ áàéãàà òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí
çºí㺺𺺠á¿òñýí ÿâäàë áîëîé.
(6). Àëèí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð àìüòàí ýäãýýðèéí óõààí äýýä, äóíä, àäàã ÿìàð ìýò
íîìûã ¿ç¿¿ëýõ áîëîé õýìýýí òààëàõã¿é áîëîâ÷ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð òóñ òóñûí
óõààí õèéãýýä ñàâ ÿìàð ìýò áîëîõûã àòãàãèéã ýðõøýýëã¿é ìàøèä áîëãîîõ õèéãýýä
òýäãýýðò íîìûã ¿ç¿¿ëýõ òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí ÿâäàë áîëîé.
(7). Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä áýýð àìüòàí ýäãýýð íü áèøðýëã¿é, ¿ðãýëæèä øèð¿¿í
¿ãýýð ìóó㠺㿿ëäýã ìºí ó÷ðààñ ýäãýýðòýé õàìò ºã¿¿ëýõã¿é áîëîé, àìüòàí ýäãýýð íü
14
íàäàä ¿ðãýëæèä áèøèð÷ ¿éëäýõ ìàãòàõ õèéãýýä ÿðóó ºã¿¿ëäýã ìºí ó÷ðààñ ýäãýýðòýé
õàìò ºã¿¿ëæ ¿éëäýõ áîëîé õýìýýí Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð òààëàõã¿é áºãººä àñðàõóé
áà íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð õî¸ð ¿ã¿é òýãøèä òààëàõ òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí ÿâäàë
áîëîé.
(8). ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä àñðàí óóðëàõ, îìîã, õ¿ñýë, õàðàì òýðã¿¿òýí íèñâààíèñ
ýðõøýýãýýã¿é áîëîâ÷ ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä íü ¿ðãýëæèä àãëàãò áàÿñàõ õèéãýýä
õóðàí ¿éìýýí á¿ãäèéã òýâ÷ýýä, õ¿ñýë áàãûã ñàéøààí çîõèîäîã òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí
áóðõàäûí ÿâäàë áîëîé.
(9). Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä íü çàðèì íýã íîì òºäèéã ¿ë ìýäñýí áóñ áóþó òààëàëäàà
áàãòààãààã¿éã ýðõøýýãýýã¿é õèéãýýä îðîí á¿ãäýä òîëü ìýò áèëã¿¿íèéã èëòýä áîëãîñîí
ó÷ðààñ íýí àòãàã ¿ã¿é áîëîâ÷ Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð àìüòàí ýäãýýðèéí ¿éë õèéãýýä
ÿâäëûã áîëãîîãîîä òýäãýýðèéí ñàíààíä çîõèëäîí íàéðóóëñíààð àðãààð òàòàõ õèéãýýä
îð÷ëîíãîîñ ãýòýëãýõ òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí ÿâäàë áîëîé.
(10). Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä áýýð àìüòàí àëèí áàÿí õèéãýýä èäýðõýíèéã áîëãîîõíîî
÷ áàÿñàë ¿ë òºðæ, ãóòàðñàí õèéãýýä äîðîéòñîíûã áîëãîîõíîî ÷ ãóòàðëûã ¿ë çîõèîõ
áîëîâ÷ ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä àìüòàí òýäãýýðèéí ¿íýíõ¿¿ ÿâäàë á¿òýýëèéã
áîëãîîãîîä òîðîëòã¿é èõ íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð àâðàí çîõèîäîã áîëîé, çàðèì àìüòäûí áóðóó
ÿâäàëûã áîëãîîõíîî ÷ òà÷ààõ ¿ã¿é èõ íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð àâðàõ õèéãýýä áàðüäàã òýð íü
ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí ÿâäàë áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý íü Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí
áóðõàäûí ¿íýìëýõ¿é ÿâäàë õÿçãààðã¿éã ¿ç¿¿ëñýí õèéãýýä ãàñëàíãààñ õýòýðñýí
¿íýìëýõ¿é ¿íýíèé áèëýã ÷àíàðò õóðàí ìýäýæ ¿éëäýõò¿í! Áóñàä ¿åñò ãàñëàíãààñ õýòðýõ
õèéãýýä ÷àíäàðûã åðòºíöºä îðõèíî õýìýýí ¿éëäñýí òýð íü ìýðãýí àðãûã ¿ç¿¿ëñýí
áºãººä àìüòàí òºðºëõòºíèé òàõèë, ºðãºë õ¿íäëýëèéã ¿éëäýõ òýäãýýð íü ÷ ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàíû íèã¿¿ëñýíã¿é õèéãýýä áóÿíû ¸çîîðûí õ¿÷ ìºí ãýæ ìýäýæ ¿éëäýýðýé! Ò¿¿íä
çàðèì íýãýí òàõèæ õ¿íäýëæ ¿éëäñýí òýð íü èðýýä¿é öàãò íàéìàí ÷ºëººã¿éã îãîîò
òýâ÷ýýä ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäòàé ó÷ðàõ, áóÿíû ñàäàíòàé òºãºëäºð áàéõ, áîäü
ñýòãýëèéã ¿ë îðõèõ, áóÿí õýìæýýëøã¿é àðâèæèõ, îð÷ëîíãîîñ ò¿ðãýí ãýòëýõ, îð÷ëîíãèéí
õ¿ëýýñýýð õ¿ëýãäýõã¿é äýýä ÿâäàë ýíý ìºí ó÷ðààñ ÷è áýýð øàìäàí á¿òýýæ àëãàñðàëã¿é
¿éëäýýðýé!”
Òýãýýä Ðó÷èðà-êåòó áîäüñàäâà áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ãàñëàíãààñ ¿ë ãýòëýõèéí óòãà
õèéãýýä ã¿íçãèé òýâ÷ýýðèéã ¿ç¿¿ëýõýä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºíººñ èëòýä ñîíñîîä àëãàà
õàâñðàí ñºã人ä èéí õýìýýí àéëòãàâàé: “ªíººäºð áè áýýð Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí èõ
áàãøààñ ãàñëàíãààñ ¿ë ãýòëýõ õèéãýýä ÷àíäàðûã åðòºíöºä îðõèõ áîëîí àìüòàí íóãóóäàä
àãóó èõ òóñûã çîõèîõ ¿¿íèéã ìýäýýä áèå, ñýòãýë ìèíü áàÿñàí ãàéõàí áèøðýõ áîëáîé.”
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû íàñ ñ¿¿äðèéí õýìæýý ¿¿íèéã ¿ç¿¿ëáýýñ òîîëøã¿é, õýìæýýëøã¿é,
õÿçãààðëàøã¿é àìüòàí òýäãýýð á¿ãä òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñ áîäü ñýòãýëèéã ¿¿ñãýâýé.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàí òýäãýýð ÷ ¿ë ¿çýãäýõ áîëîîä Ðó÷èðà-êåòó áîäüñàäâà ÷
ñóóäëààñàà áîñîîä ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé ºëìèéä ìºð㺺ä äàõèí ººðèéí îðîí òýð
ÿìàãòàä ñóóâàé.
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Ò¿¿í÷èëýí çàëðàãñäûí íàñàí ñ¿¿äðèéí õýìæýýã ¿ç¿¿ëýõ¿é”
õýìýýõ õî¸ðäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
III á¿ëýã: Ãóðâàí ëàãøèíã ÿëãàæ ¿ç¿¿ëýõ¿é
Òýãýýä Îãòîðãóéí ç¿ðõýí õóðñàí õýìýýõ áîäüñàäâà ìàõàñàäâà òýäíèé äîòðîîñ
ñóóäëààñàà áîñîîä íîìò õóâöñàà íýã ìºðºí人 áóóëãààä áàðóóí ºâä㺺 ãàçàðò õàòãààä
àëãàà õàâñðààä ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé õî¸ð ºëìèéä ìºð㺺ä àëò õèéãýýä èõ ýðäýíèéí
öýöýã, èõ ýðäýíèéí äóàç, ø¿õýðèéí äýýäýýð òàõèæ ¿éëäýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä
15
èéí õýìýýí àéëòãàâàé: “Áîäüñàäâà ìàõàñàäâà, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí òààëàë
ìàøèä ã¿íçãèé ò¿¿íèéã ¸ñ÷ëîí ÿìàð ìýò á¿òýýí ¿éëäýõ âý?”
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð çàðëèãëàâ: “ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ñàéòàð ìàøèä ñîíñîæ,
ñýòãýëäýý áàðèõòóí! ×àìä ò¿¿íèé óòãûã ñàéòàð ÿëãààä ¿ç¿¿ëæ ¿éëäüå! ßçãóóðûí
õºâã¿¿íýý, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí á¿ãä ãóðâàí ëàãøèíã ýðõøýýñýí áàéäàã áºãººä ãóðàâ íü
àëü âý? õýìýýâýýñ, õóâèëãààíû ëàãøèí, òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí, íîìûí ëàãøèí
áîëîé. Ýíý ìýòèéí ãóðâàí ëàãøèí íü çºí㺺𺺠á¿òñýí ó÷ðààñ òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áîäèéã áàðüñàí õýí áýýð ò¿¿íèéã èëòýä áîëãîñîí òýðáýýð õîðâîîãîîñ ãàð÷
¿éëäýõ áîëîé. Ò¿¿í äîð ÿìàð ìýò áîäüñàäâà áýýð õóâèëãààíû ëàãøèíã ìýäýæ ¿éëäýõ
âý? õýìýýâýýñ, ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí óðüä ãàçàð ìºðèéã íýí
ñóäàëæ áàéõ ¿åäýý òºðºëõòºí á¿ãäèéí òóëä ýëäýâ ÿíçûí íîìûã á¿òýýñýí áîëîé. Òýð ìýò
ÿâäëûã ñóäàëñíààð á¿òýýëèéí ýöýñò õ¿ðñýí áîëîé. Á¿òýýë ò¿¿íèé õ¿÷ýýð èõ àâøãèéã
îëñîí áîëîé. Èõ àâøãèéí õ¿÷ýýð òºðºëõòºíèé ñàíàà ÿìàð ìýò, ÿâäàë ÿìàð ìýò õèéãýýä
îðîí ÿìàð ìýò÷èëýí á¿ãäèéã èëò áîëãîîä öàãò íü òààëààã¿é, öàãààñ íü õýòðýýã¿é,
îðîíòîé çîõèëäñîí, öàãòàé çîõèëäñîí, ÿâäàëòàé çîõèëäñîí, íîìûã íîìëîõîä ÷
çîõèëäîæ ýëäýâ ÿíçûí ëàãøèíã ¿ç¿¿ëñýí ò¿¿íèéã õóâèëãààíû ëàãøèí õýìýýí ¿éëäýõ
áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý áîäüñàäâà áýýð òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèíã ÿìàð ìýò ìýäýæ
¿éëäýõ âý? õýìýýâýýñ, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí á¿ãä áýýð áîäüñàäâà íàðò òîðîëò ¿ã¿éã îëæ
¿éëäýõèéí òóëä ¿íýìëýõ¿é ¿íýíèéã ¿ç¿¿ëñýí áºãººä îð÷ëîí õèéãýýä íèðâààíòàé õàìò
íýã ãýæ ìýäýæ ¿éëäýýä, ýâäðýõèéí ÷óóëãàíä ¿çýõèéã àðèëãààä, àéìøèãò àìüòàí á¿õèéã
áàÿñóóëæ ¿éëäýõ õèéãýýä áóðõàíû íîì õÿçãààðëàøã¿éí óã áîëîõ ó÷ðààñ ¿íýí ÿìàãò
õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòûí áèëã¿¿íòýé çîõèëäîæ, óðüäûí åðººëèéí õ¿÷ýýð ëàãøèí
ò¿¿íèéã ¿ç¿¿ëýõ áîëîõ áóþó ãó÷èí õî¸ð áýëýã õèéãýýä íàÿí ¿ëãýðýýð ÷èìýãëýãäñýí
ãýðýëò ëàãøèíä îð÷ëîíä á¿òñýí òýð íü òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí õýìýýæ ¿éëäýõ áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, áîäüñàäâà ìàõàñàäâà áýýð íîìûí ëàãøèíã ÿìàð ìýò ìýäýæ
¿éëäýõ âý? õýìýýâýýñ, íèñâààíèñûí ò¿éòãýð á¿ãäýýñ õàãàöàæ òºãñãºñíèé òóë õîîñîí
÷àíàð õèéãýýä ¿íýìëýõ¿é áèëã¿¿í òºäèéä îðøèõ òýð íü íîìûí ëàãøèí õýìýýæ ¿éëäýõ
áîëîé. Óðüäàõ õî¸ð ëàãøèí òýð íü íýðèéòãýëèéí òºäèé áîëîé. Íîìûí ëàãøèí íü
¿íýìëýõ¿é áºãººä òýð õî¸ð ëàãøíû ñóóðèéã ¿éëäýõ áîëîé. Òýð ÿìàð ó÷ðààñ âý?
õýìýýâýýñ, íîìûí ëàãøèí íü ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä íýí ¿ë àòãàãëàõûí áèëã¿¿íýýñ
òóñäàà áóðõàíû íîì àëèí ÷ áàéõã¿éí òóëä áîëîé. Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä íü áèëã¿¿í
õîòîë ÷óóëãàí áîëæ, íèñâààíèñ á¿ãäèéã òýâ÷ñýíèé òóë ýöýñò õ¿ðñýí ó÷ðààñ áóðõàíû íýí
àðèëñàíûã îëñîíû òóë íîìûí õîîñîí ÷àíàð õèéãýýä ¿íýìëýõ¿é áèëã¿¿íèé áóðõàíû íîì
íóãóóäûã îãîîò áàðüñàí áîëîé. Áàñ ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, áóðõàí á¿ãä íü ººð õèéãýýä
áóñäûí òóñûã ýöýñò íü õ¿ðãýñýí áºãººä ò¿¿í äîð íîìûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòàà𠺺ðèéí òóñûã
çîõèîæ, ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòûí áèëã¿¿íýýð áóñäûí òóñûã çîõèîñîí áîëîé. ªºð áóñäàä òóñûã
çîõèîõîä ýðõèéã îëñîí òóë õÿçãààðëàøã¿é ýëäýâ çîõèîë íü çºí㺺𺺠á¿òñýí áîëîé.
Òèéì ó÷ðààñ áóðõàí á¿ãäèéí íîì õýìæýýëøã¿é, õÿçãààðëàøã¿é ýëäýâ îëíûã
ÿëãàìæààòàé ¿ç¿¿ëýõ áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ¿ëãýðëýâýýñ íýí àòãàãëàõûí ñýòãýëä ø¿òýýä íèñâààíèñ îëîí ÿíç,
¿éë îëîí ÿíç, ¿ð îëîí ÿíçûã ¿ç¿¿ëäýã ò¿¿í øèã íîìûí ìºí ÷àíàð õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí
ÿìàãòûí áèëã¿¿í äîð ø¿òýýä áóðõàíû íîì ýëäýâ ÿíç, áðàäèãàáóäûí íîì ýëäýâ ÿíç,
øàðâàãûí íîì ýëäýâ ÿíç îëíûã ¿ç¿¿ëäýã áîëîé. Íîìûí ìºí ÷àíàð õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí
ÿìàãòûí áèëã¿¿í äîð ø¿òýýä áóðõàí á¿ãäèéí íîìîíä õîòîë ÷óóëãàíû ýðõèéã îëñîí òýð
íü äýýä, æèøèõýä áýðõòýé áîëîé. ¯ëãýðëýâýýñ îãòîðãóéä çóðàã çóðààä ÷èìãèéã ¿éëäýõ
òýð íü æèøèõýä áýðõòýé áîëîé. Ò¿¿í÷ëýí ¿íýìëýõ¿é íîì õèéãýýä ¿íýìëýõ¿é áèëã¿¿í
äîð ø¿òýýä áóðõàíû íîì á¿ãäèéã á¿òýýõ íü ÷ æèøèõýä áýðõòýé ìºí áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ÿìàð àäèë áîëáîîñ íîìûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí
ÿìàãòûí áèëã¿¿í äîð íýí àòãàãèéã ¿ë ýðõøýýñýí õèéãýýä ¿éëñ äîð ýðõøýýëèéã îëñîí
ìºí õýìýýâýýñ, ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ¿ëãýðëýâýýñ Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ãàñëàíãààñ
õýòýðñýí ÷ åðººëä ýðõøýýëèéã îëñîí ó÷ðààñ ¿éëñèéí áàéäàë á¿ãäèéã ÷ çîõèîäîã.
16
Ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòûí áèëã¿¿í äîð õýðýã á¿ãäèéã á¿òýýõýä
ýðõøýýëèéã çîõèîñîí ÷ òýð ìýò áîëîé. Áàñ áîäüñàäâà ìàõàñàäâà ñàìàäèä òýãø
îðøñîíîîñ óðüäûí åðººëèéí ýðõýýð äèÿàí ò¿¿íýýñ áîñîîä õýðýã, ¿éëñ á¿ãäèéã çîõèîäîã
ìýò þìñ áàéäàë õî¸ðò ÷ íýí àòãàãëàõ ¿ã¿é õýðýã á¿ãäèéã çîõèîõîä ýðõøýýëèéã îëñîí
áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ¿ëãýðëýâýýñ íàð õèéãýýä ñàðàíä ÷ íýí àòãàãëàõ ¿ã¿é, óñ õèéãýýä
òîëèíä ÷ íýí àòãàãëàõ ¿ã¿é, ¿çýãäýë äîð ÷ íýí àòãàãëàõ ¿ã¿é áîëîâ÷ ãóðâóóë
õóðàëäñàíààñ ä¿ðñ ãàðàõ áîëîé. Òýð ìýò íîìûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí
ÿìàãòûí áèëã¿¿í äîð ÷ íýí àòãàã ¿ã¿é áîëîâ÷ åðººëèéí ýðõýýð õóâüòàé àìüòàí áîëãîíä
òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí õèéãýýä õóâèëãààíû ëàãøèíã ÷ íàð ñàðíû ä¿ðñ ìýò óã õèéãýýä
øàëòãààí õóðñàíààñ ãàðàõ áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, áàñ ¿ëãýðëýâýýñ, õýìæýýëøã¿é, òîîëøã¿é óñ õèéãýýä òîëü çýðýã íü
¿çýãäýë äîð ø¿òýýä õîîñîí ä¿ðñ áèëýã ÷àíàð òóñäàà îëîí ¿çýãäýõ áîëîé. Õîîñîí õýìýýõ
íü áèëýã ÷àíàð ¿ã¿é áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òýð ìýò òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí
õèéãýýä õóâèëãààíû ëàãøèíãààð íºõºä øàâü íàðò íîìûí ëàãøèíãèéí ä¿ðñèéã ¿ç¿¿ëýõ
åðººëèéí ýðõýýð òýð õî¸ð ëàãøèí ¿çýãäýýä òýìäýã ýëäýâ ÿíçàä ¿çýãäýõíýý ÷ íîìûí
ëàãøèíãèéí îðîíä áèëýã ÷àíàð òóñ òóñäàà ¿ã¿é áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ëàãøèí òýð
õî¸ðò îðøîîä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäûã ‘öîãöîñûí ¿ëäýãäýë ñýëòòýé ãàñëàíãààñ
ãýòýëñýí’ õýìýýí çàðëèãëàñàí. Íîìûí ëàãøèíã òààëààä ‘öîãöîñûí ¿ëäýãäýëã¿é
ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí’ õýìýýí çàðëèãëàñàí áîëîé. Òýð þóíû òóëä õýìýýâýýñ òýð íü þì
á¿ãäèéã áàðàõûí ýöýñò áîëñîí ó÷ðààñ ëàãøèí ýíý ãóðàâò ø¿òýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàä ‘¿ë îðøèõûí ãàñëàíãààñ ãýòýëñýíä’ îðøèíî õýìýýí íîìëîñîí áîëîé. Õî¸ð
ëàãøèíã ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí õýìýýí çàðëèãëààã¿é ó÷èð íü íîìûí ëàãøèíãààñ ººð
áóðõàí ¿ã¿é òóë áîëîé. ßàãààä õî¸ð ëàãøèíä ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí õýìýýí ¿ë ¿éëäýâ
õýìýýâýýñ òýð õî¸ð ëàãøèí íü ¿íýìëýõ¿é áóñ íýðèéí òºäèé ó÷ðààñ àãøèí íýãä òºðºõ
õèéãýýä ýâäðýõ, ¿ðãýëæèä ¿ë îðøèõ, äàõèí äàõèí ãàðàõ ó÷ðààñ ìàãàäëàë ¿ã¿é ìýò
áºãººä íîìûí ëàãøèí íü òýð àäèë áóñ áîëîé.
[Õî¸ðäóãààð õýñýã]
“Òèéìèéí òóëä òýð õî¸ð ëàãøèí íü ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí õýìýýí ¿ë ¿éëäýõ áîëîé. Íîìûí
ëàãøèí ÷ òýð õî¸ð ¿ã¿é òóë, ãàñëàíãààñ ãýòýëñýíä îðøèõ ¿ã¿é ó÷ðààñ, òýð ãóðâàí ëàãøèí
äîð ø¿òýæ ¿ë îðøèõ òóë, ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí õýìýýí çàðëèãëàñàí áîëîé. ßçãóóðûí
õºâã¿¿íýý, ò¿¿í äîð íÿëõàñ ýãýë òºðºëõòºí¿¿ä ãóðâàí áèëýã ÷àíàðûí òóë õ¿ëýãäýõ
õèéãýýä ò¿éòãýðëýãäýõ áàéãàà ó÷ðààñ ãóðâàí ëàãøèíãààñ õîë áàéäàã áîëíî. ßìàð ãóðàâ
õýìýýâýýñ á¿õýí íýðèéòãýëèéí áèëýã ÷àíàð, áóñäûí ýðõèéí áèëýã ÷àíàð õèéãýýä îãîîò
á¿òýõèéí áèëýã ÷àíàð áîëîé. Áèëýã ÷àíàð òýäãýýðèéã ìýäýõ õèéãýýä õîðèõ õèéãýýä
àðèóñãàõ áîëîîã¿é òèéìèéí òóë ãóðâàí ëàãøèíã ýñ îëñîí áîëîé. Òýð ìýòèéí áèëýã ÷àíàð
ãóðâûã ìýäýõ õèéãýýä õîðèõ õèéãýýä àðèóñãàñíààð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä ãóðâàí
ëàãøèíã îãîîò ã¿éöýýñýí áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, íÿëõàñ ýãýë òºðºëõòºí íàð òèéí ìýäýë ãóðâûã ýñ òýâ÷ñýíèé òóë
ãóðâàí ëàãøèíãààñ õîë áàéäàã áîëíî. Ãóðàâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, áîäèòîéä îðîõûí òèéí
ìýäýë, á¿õíèé ñóóðèíä îðøèõûí ñýòãýë, á¿õíèé ñóóðèéí òèéí ìýäýë áîëîé. ̺ðèéã
ñóäëàõàä îðøñîíîîð îðîõûí òèéí ìýäëèéã àðèóñãàõ áîëîé. Òàñëàõûí ìºðä îðøñîíîîð
á¿õíèé ñóóðèíä îðøñîí ñýòãýëèéã àðèóñãàõ áîëîé. Äýýä ÿëãóóëñàíû ìºðä îðøñîíîîð
á¿õíèé ñóóðèéí òèéí ìýäëèéã àðèóñãàõ áîëîé. Îðîõûí òèéí ìýäëèéã àðèóñãàâààñ
õóâèëãààíû ëàãøèíã îëîõ áîëîé. Á¿õíèé ñóóðèíä îðøñîí ñýòãýëèéã àðèóñãàâààñ òºãñ
æàðãàëàíãèéí ëàãøèíã ¿ç¿¿ëýõ áîëîé. Á¿õíèé ñóóðèéí òèéí ìýäëèéã àðèóñãàñíààð
íîìûí ëàãøèíã îëîõ áóþó. Òýð ìýò áîëáîîñ ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí á¿ãä ãóðâàí ëàãøèíã
çºí㺺𺺠á¿òñýí õýìýýí ¿éëäñýí áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, áóðõàí á¿ãäèéí
õóâèëãààíû ëàãøèí íü áóðõàí á¿ãäèéí ÿâäàë çîõèëäîõ áîëîé. Òºãñ æàðãàëàíãèéí
ëàãøèí íü áóðõàí á¿ãäèéí òààëàë çîõèëäîõ áîëîé. Íîìûí ëàãøèí íü áóðõàí á¿ãäèéí
ëàãøèí çîõèëäîõ áîëîé.
17
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, áóðõàíû õóâèëãààíû ëàãøèí íü ýãýë òºðºëõòºíèé ñýòãýë ëóãàà
çîõèëäîí îëîí áàéäëààð ýëäýâ áýëýã øèíæèéã ¿ç¿¿ëäýã òóë îëîí õýìýýí ¿éëäñýí
áîëîé. Òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí íü íºõºä øàâü íàðûí ñýòãýë íýã ó÷ðààñ áýëýã ÷àíàð
íýãèéí òóë áýëýã ÷àíàð íýã õýìýýí ¿éëäñýí áîëîé. Íîìûí ëàãøèí íü ýëäýâ áýëãýýñ
¿íýíõ¿¿ ãýòýëñýí áýëýãò áàðèõûí ÿâäëûí îðîí áèø áºãººä òèéì ó÷ðààñ íýã á¿õýë ÷ áèø
òóñ òóñäàà ÷ áèø õýìýýí ¿éëäñýí áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, õóâèëãààíû ëàãøèí íü
òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèíä ø¿òýýä èëòýä ¿çýãäýõ áîëîé. Òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí íü
íîìûí ëàãøèíä ø¿òýýä èëòýä ¿çýãäýõ áîëîé. Íîìûí ëàãøèí íü ¿íýìëýõ¿é áºãººä þóíä
÷ ¿ë îðøèõ áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òýð ãóðâàí ëàãøèíã ìºíõ ãýæ íîìëîñîí ÷ áàéäàã,
ìºíõ áóñ ãýæ íîìëîñîí ÷ áàéäàã áîëîé. Õóâèëãààíû ëàãøèí íü ìýðãýí àðãààð áàéäàë
á¿ãäýä çîðèãäîë ÿìàð ìýò ¿ðãýëæèä òàñðàëòã¿é íîìûí õ¿ðäèéã ýðã¿¿ëäýã òóë ìºíõ
õýìýýõ áîëîé. Ò¿¿íèéã ñóóðèíä áîëîîã¿éãýýð èõ çîõèîë õîòîë ÷óóëãàíûã èëòýä
¿ç¿¿ëäýãã¿é òóë ìºíõ áóñ õýìýýõ áîëîé. Òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí íü òýðã¿¿ëøã¿é
öàãààñ ¿ðãýëæëýë íü ¿ë òàñðàõ áºãººä áóðõàí á¿ãäèéí íîì õîëüöîî ¿ã¿é ó÷ðààñ îãîîò
áàðèõ õèéãýýä õóðààõûí òóë, àìüòàí áàðàãäàøã¿é ó÷ðààñ ÿâäàë íü ÷ ¿ë áàðàãäàõ
áºãººä òèéìèéí òóë ìºíõ õýìýýõ áîëîé. Ò¿¿íèéã ÷ áàñ ñóóðèíä áîëãîîã¿éãýýð èõ çîõèîë
õîòîë ÷óóëãàíûã èëòýä ¿ë ¿ç¿¿ëýõ ó÷ðààñ ìºíõ áóñ õýìýýõ áîëîé. Íîìûí ëàãøèí íü
õóðàí ¿éëäýõèéí íîì áóñ áèëýã òóñ òóñäàà ¿ã¿é ¿íäýñ õèéãýýä ñóóðü áîëñîí òóë
îãòîðãóé ÿìàð ìýò ó÷ðààñ ò¿¿íèéã ìºíõ õýìýýñýí áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, íýí ¿ë
àòãàãëàõ áèëã¿¿íýýñ òóñäàà õóòàãòûí áèëã¿¿í ¿ã¿é áîëîé. Ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòûí íîìûí ìºí
÷àíàðààñ ÷ èë¿¿ ÿâäëûí îðîí ¿ã¿é áîëîé. Òýð íü íîìûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä
áèëã¿¿íèé ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò òýð õî¸ðûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò íü íýã
á¿õýë ÷ áóñ, òóñ òóñäàà ÷ áóñ ó÷ðààñ òèéìèéí òóë íîìûí ëàãøèí íü áèëã¿¿í íýí
àðèëñàí õèéãýýä òýâ÷èë íýí àðèëñàí õî¸ðûí òóë íîìûí ëàãøèí íü íýí àðèëñàí õîòîë
÷óóëãàí õýìýýõ áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, áàñ ýíý ãóðâàí ëàãøíû ÿëãàà íü ÷ äºðâºí ÿíç áºãººä õóâèëãààíû
ëàãøèí ìºí áîëîâ÷ òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí áèø íü ÷ áàéíà. Òºãñ æàðãàëàíãèéí
ëàãøèí ìºí áîëîâ÷ õóâèëãààíû ëàãøèí áèø íü ÷ áàéíà. Õóâèëãààíû ëàãøèí ìºí
õèéãýýä òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí ìºí áîëîõ íü ÷ áàéíà. Õóâèëãààíû ëàãøèí áèø
õèéãýýä òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí áèø íü ÷ áàéíà. Õóâèëãààíû ëàãøèí ìºí áîëîâ÷
òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí áèø íü àëèí õýìýýâýýñ, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä
ãàñëàíãààñ õýòýðñýí áîëîâ÷ åðººëèéí ýðõýýð ÿìàð ìýò õóâüä íü òààðóóëàí òóñ õ¿ðãýäýã
íü õóâèëãààíû ëàãøèí õýìýýõ òýð áîëîé. Òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí ìºí áîëîâ÷
õóâèëãààíû ëàãøèí áèø íü àëèí õýìýýâýýñ, ãàçðûí óðüäàõ ëàãøèí áîëîé. Õóâèëãààíû
ëàãøèí ìºí õèéãýýä òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí ìºí òýð íü àëèí õýìýýâýýñ ¿ëäýãäýë
ñýëòòýé ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí ëàãøèí áîëîé. Õóâèëãààíû ëàãøèí ÷ áèø õèéãýýä òºãñ
æàðãàëàíãèéí ëàãøèí ÷ áèø òýð íü íîìûí ëàãøèí áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, íîìûí ëàãøèí òýð íü íîì õî¸ð ¿ã¿é èëòýä áîëñîí áîëîé. Õî¸ð
àëèí áý? õýìýýâýýñ íîìûí ëàãøèí ò¿¿íä áýëýã ÷àíàð õèéãýýä áýëýã ÷àíàðûí ñóóðü
õî¸óë ¿ã¿é áóþó. Áóé ÷ áóñ, áóé áóñ ÷ áóñ. Íýã á¿õýë ÷ áóñ, òóñ òóñäàà ÷ áóñ, òîîëîõ ÷
áóñ, òîîëîãäîõ ÷ áóñ, ãýãýý ÷ áóñ, õàðàíõóé ÷ áóñ áóþó. Òýð ìýò ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòûí
áèëã¿¿í äîð áýëýã ÷àíàð õèéãýýä áýëýã ÷àíàðûí ñóóðü ÷ ¿ã¿é áóþó. Áóé áîëîí áóé áóñ
íü ÷ ¿ë òóõàéëàãäàõ, á¿õýë õèéãýýä òóñ òóñäàà ÷ ¿ë òóõàéëàãäàõ, òîîëîõ ÷ ¿ë
òóõàéëàãäàõ, òîîëîãäîõ íü ÷ ¿ë òóõàéëàãäàõ, ãýãýý õèéãýýä õàðàíõóé ÷ ¿ë òóõàéëàãäàõ
áóþó. Ýíý ìýòèéí ÿâäëûí îðîí íýí õèéãýýä áèëã¿¿í íýí àðèóí òýð ÿëãàà ¿ã¿é, çàâñàð
¿ã¿é õîðèõ õèéãýýä ìºðèéí ñóóðü áîëñîí áºãººä òèéìèéí òóë íîìûí ëàãøèí òýð íü
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ýëäýâ çîõèîëûã èëòýä ¿ç¿¿ëíý. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý ëàãøèí íü
óã õèéãýýä øàëòãààí, ÿâäëûí îðîí, îðîí õèéãýýä ¿ð äàãàâàð, ñóóðü ÿìàãòàä ø¿òäýã
ñàíààíä áàãòàøã¿é áºãººä óòãà ò¿¿íèéã èëòýä ìýäâýýñ ëàãøèí òýð ÿìàãò íü èõ õºëãºí
áîëîé. Òýð ÿìàãò Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ìºí ÷àíàð áîëîé. Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ç¿ðõýí
øèì áºãººä ëàãøèí ò¿¿í äýýð ø¿òýýä ñýòãýëèéã àíõëàí ¿¿ñãýõ õèéãýýä ãàçðûã îãîîò
ñóäëàõûí ñýòãýë èëòýä ãàðñàí áºãººä ãàçðààñ ýðãýí ¿ë áóöàõûí ñýòãýë ÷ èëòýä áîëñîí
õèéãýýä íýãýí òºð뺺ð òóëñàí ñýòãýë õèéãýýä î÷èð ìýòèéí ñàìàäè õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàíû òààëàë ÷ èëòýä áîëæ, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû äýýäèéí íîì õýìæýýëøã¿é
òîîëøã¿é á¿ãä ÷ èëòýä ãàðàõ áîëíî. Íîìûí ëàãøèí äîð ø¿òýýä ñàíààíä áàãòàøã¿é èõ
18
ñàìàäèéã ÷ èëòýä áîëãîõ áîëíî. Íîìûí ëàãøèí ýíý äîð ø¿òýýä èõ áèëã¿¿í á¿ãäèéã ÷
¿çýõ áîëíî. Òèéì ó÷ðààñ õî¸ð ëàãøèí íü ñàìàäè õèéãýýä áèëã¿¿í äîð ø¿òýýä ãàðñàí
áîëîé. Íîìûí ëàãøèí ýíý íü ººðèéí ìºí ÷àíàð äîð ø¿òñýí ó÷ðààñ ìºíõ õýìýýõ áîëîé.
Áè õýìýýõ áîëîé. Èõ ñàìàäèä ø¿òñýí ó÷ðààñ àìãàëàí õýìýýõ áîëîé. Èõ áèëã¿¿íä
ø¿òñýí ó÷ðààñ íýí àðèóí õýìýýõ áîëîé. Òèéìèéí òóë Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ¿ðãýëæèä
àìãàëàí õèéãýýä íýí àðèóíä ýðõøýýëèéã îëñîí õèéãýýä îðøèõ áîëîé. Èõ ñàìàäè äîð
ø¿òýýä, áààòàðëàã îäîõûí ñàìàäè òýðã¿¿òýí ñàìàäè á¿ãä õèéãýýä îéð àãóóëàõ íîìûí
äóðüäàë òýðã¿¿òýí îéð àãóóëàõ äóðüäàë á¿ãä, èõ àñðàõóé õèéãýýä èõ íèã¿¿ëñýíã¿é
õèéãýýä òîãòîîë á¿ãä, èëò ìýäýë á¿ãä, àâøèã á¿ãä, òýãø ÿìàãòûí íîì á¿ãäèéã áàðèõ
òýðã¿¿òýí áóðõàíû íîì á¿ãä èëòýä ãàðàõ áîëíî. Èõ áèëã¿¿í äîð ø¿òñýí ó÷ðààñ àðâàí
õ¿÷, äºðâºí àéìøèã ¿ã¿é õèéãýýä òóñ òóñàä íü ¿íýíõ¿¿ óõààðàõ äºðºâ òýðã¿¿òýí õîëüöîî
¿ã¿é íîì çóóí íàÿ, ãàéõàìøèãòàé á¿ãä õèéãýýä ñàíààíä áàãòàøã¿é íîì á¿ãäèéã èëòýä
áîëãîõ áîëîé. ¯ëãýðëýâýýñ õ¿ñëèéã õàíãàã÷ èõ ýðäýíý äîð ø¿òýýä ýëäýâ ÿíç
õýìæýýëøã¿é òîîëøã¿é èõ ýðäýíý á¿ãä ãàðàõ áîëîé. Ò¿¿í øèã èõ ñàìàäèéí èõ ýðäýíý
õèéãýýä èõ áèëã¿¿íèé èõ ýðäýíýä ø¿òâýýñ áóðõàí á¿ãäèéí äýýäèéí íîì ýëäýâ ÿíç
õýìæýýëøã¿é òîîëøã¿é èëòýä ãàðàõ áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òýð ìýò íîìûí ëàãøèí, ñàìàäè, áèëã¿¿í íü áèëýã á¿ãäýýñ
¿íýìëýõ¿é õýòýðñýí, áèëãýýð õàëäààãäààã¿é, íýí àòãàã ¿ã¿é ìºíõ ÷ áóñ, òàñàðõàéòàõ íü
÷ áóñ áºãººä òýð íü òºâ ìºðèéã á¿òýýõ õýìýýõ áîëîé. Íýí àòãàãòàé ìýò ¿çýãäýâ÷ ìºí
÷àíàðòàà íýí àòãàã ÷ ¿ã¿é, ãóðàâò òîîëîõ áàéãàà áîëîâ÷ áîäüòîé ãóðàâò ÷ ¿ã¿é áîëîé.
Àðâèæèõ õèéãýýä õîìñäîõ ¿ã¿é òýð íü ç¿¿ä õèéãýýä èëáý ìýò áºãººä áàðèãäàõóóí ÷ áóñ,
áàðèã÷ ÷ áóñ áîëîé. Íîìûí ìºí ÷àíàðûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò íü íýí ãýòýëãýõèéí îðîí ìºí
áºãººä ¿õëèéí ýçíèé ÿâäëûí îðíîîñ íýí ãýòýëñýí, îð÷ëîíãèéí õàðàíõóéãààñ èëòýä
ãýòýëñýí, òºðºëõòºí á¿ãä áýýð á¿òýýæ ¿ë ÷àäàõ ýöýñò íü õ¿ðãýæ ¿ë ÷àäàõ áóðõàí õèéãýýä
áîäüñàäâà á¿ãäèéí îðøèæ ¿éëäýõèéí îðîí áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ¿ëãýðëýâýýñ
àëèí íýãýí àëòûã õ¿ñýýä îðîí á¿õýíä ýðýýä àëòíû õýñãèéã îëîîä õýñýã ò¿¿íèéã íÿãò
àæèãëààä øèìèéã íü õàéëóóëàõ õèéãýýä àðèóñãàñíààð íýí àðèóí áîëîõ áà àëò ò¿¿íèéã
áóãóéâ÷ òýðã¿¿òýí ÷èìýã ýëäýâ ÿíçûã ñýòãýë÷ëýí óðâóóëààä ýäëýõíýý ÷ àëòíû ìºí ÷àíàð
ÿìàãò íü ¿ë óðâàõ áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, áàñ ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèí àëèí åðòºíöèéí áóÿíûã
ýäëýõèéã äóðëàñàí òýðáýýð Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí þìóó Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû íºõºä
òýäãýýðèéã ¿çýýä îéð øàäàðëààä ò¿¿íä èéí õýìýýí àéëòãàõ áîëîé: ‘ßëæ òºãñ íºã÷ñººí,
áóÿí íü àëü, í¿ãýë íü àëü âý? ¯íýìëýõ¿é á¿òýýë àëèíã ¿éëäñýíýýð íýí àðèóí ÿâäëûã
îëîõ áîëîõ âý?’.
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä õèéãýýä ò¿¿íèé íºõä¿¿ä òèéí õýìýýí àñóóõàä èéí áóé õýìýýí
òààëààä: “ßçãóóðûí õºâã¿¿í õèéãýýä ÿçãóóðûí îõèí ýäãýýð íü äýýäèéí íîìûã ñîíñîõûã
õ¿ññýí õèéãýýä íýí ñóäëàõûã õ¿ññýí áºãººä ýäãýýðò ¿íýíõ¿¿ íîìûã ¿ç¿¿ëýõ áîëîé”
õýìýýõ áîëîé. “Ò¿¿íèéã ñîíñîîä ÷ ¸ñ÷ëîí ñýòãýëäýý ¿éëäýõ áºãººä øàìäàíãóéãààð
ñàíàí áîäîõ òºðºõ õèéãýýä õè÷ýýñíèé õ¿÷ýýð çàëõóóãèéí ò¿éòãýð õèéãýýä õèëýíö
í¿ãëèéí íîì á¿ãäèéã àðèëãààä ñóðòãààëûí îðîí á¿ãäýä ìàøèä áèøðýí îðøèõ õèéãýýä
ñýòãýëèéí æèâýë áà äîãøðîëûã àðèëãààä ‘àíõíû ãàçàðò îðîõ’ áîëîé. Àíõíû ãàçðûí
ñýòãýëä ø¿òýýä îëîí àìüòíû òóñàä õè÷ýýõýä ò¿éòãýðëýõèéã òýâ÷ñýíýýð ‘õî¸ðäóãààð
ãàçàðò îðîõ’ áîëîé. Òýð ãàçðààñ íèñâàíèñûí ò¿éòãýðèéã òýâ÷ýýä ‘ãóðàâäóãààð ãàçàðò
îðîõ’ áîëîé. Òýð ãàçðààñ ñýòãýëèéã íýí ñóäëàõàä ò¿éòãýðëýõèéã òýâ÷ýýä ‘äºðºâä¿ãýýð
ãàçàðò îðîõ’ áîëîé. Òýð ãàçðààñ ìýðãýí àðãûí ò¿éòãýðèéã òýâ÷ýýä ‘òàâäóãààð ãàçàðò
îðîõ’ áîëîé. Òýð ãàçðààñ ¿íýìëýõ¿é áà ÿíàãóóõàä çîðüñîí ò¿éòãýðèéã òýâ÷ýýä
‘çóðãàäóãààð ãàçàðò îðîõ’ áîëîé. Òýð ãàçðààñ áýëýã ¿çýãäýë õèéãýýä ÿâäàëä çîðüñîí
ò¿éòãýðèéã òýâ÷ýýä ‘äîëäóãààð ãàçàðò îðîõ’ áîëîé. Òýð ãàçðààñ áýëýã ¿çýãäëèéã õîðèõûã
÷ ¿ë çîðèõûí ò¿éòãýðèéã àðèëãààä ‘íàéìäóãààð ãàçàðò îðîõ’ áîëîé. Òýð ãàçðààñ áýëýã
¿çýãäýëä òºðºõºä ÷ ¿ë çîðèõ ò¿éòãýðèéã òýâ÷ýýä ‘åñä¿ãýýð ãàçàðò îðîõ’ áîëîé. Òýð
ãàçðààñ çóðãàäóãààð èëò ìýäëèéí ò¿éòãýðèéã òýâ÷ýýä ‘àðàâäóãààð ãàçàðò îðîõ’ áîëîé.
Òýð ãàçðààñ ìýäýãäõ¿¿íèé ò¿éòãýð õèéãýýä á¿õíèé ñóóðü òèéí ìýäëèéã òýâ÷ñýíýýð
‘Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ãàçàðò îðîõ’ áîëîé.
19
“Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàíû ãàçàð íü ãóðâàí íýí àðèëñàí á¿ðäñýí òóë ìàøèä íýí
àðèëñàí õýìýýäýã þì. Òýð ãóðàâ íü àëü âý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò þì. Íýãä¿ãýýðò,
‘íèñâàíèñ íýí àðèëñàí’. Õî¸ðäóãààðò, ‘çîâëîí íýí àðèëñàí’ Ãóðàâäóãààðò, ‘áýëýã ¿çýãäýë
íýí àðèëñàí’ áóþó. ßìàð ìýò ñàéí àëòûã õàéëãàõ õèéãýýä íîìõîòãîîä ñóäëàõàä òîîñ áà
õèðýýð äàõèí õàëäàõã¿é õèéãýýä ìºí ÷àíàð íü íýí àðèóññàí àëò ÿìàãòàä ¿çýãäýõ áºãººä
àëòíû ìºí ÷àíàð íýí àðèóññàí ÷ ¿ã¿é áîëîõ ¿ã¿é òýð ìýò áîëîé. ¯ëãýðëýâýýñ
áóëèíãàðòàé óñûã òóíãààõ õèéãýýä íýí òóíãààãààä óñíû ìºí ÷àíàð ÿìàãò òîäðîõ áèëýý.
Óñ ººðºº ¿ã¿é áîëîõ íü ÷ ¿ã¿é áîëîé. Òýð ìýò íîìûí ëàãøèí íü ÷ íèñâàíèñ õèéãýýä
çîâëîí ýëäýâ õóðñàíûã òýâ÷ýýä àâúÿàñûã õîöðîëã¿é àðèëãààä áóðõàíû ìºí ÷àíàð íýí
àðèóí ÿìàãò ¿çýãäýõ áîëìîé. Áîäèò ÷àíàð íü ¿ã¿é áîëîõ ÿìàãò íü áèø áîëîé. Áàñ
¿ëãýðëýâýýñ îãòîðãóé óòàà, ¿¿ë, òîîñ, ìàíàí áóäàíãààð õàëõëàãäàõ ¿ã¿é áîëáîîñ
îãòîðãóéí îðîí òýð íýí àðèóí áîëñîí áîëîõîîñ îãòîðãóé òýð ¿ã¿é áîëæ áàéãàà áèø
áîëîé. Ò¿¿í øèã íîìûí ëàãøèí íèñâàíèñ á¿ãä áàðñàíû òóë íýí àðèóí õýìýýõ ëàãøèí
¿ã¿é áîëæ áàéãàà áèø áîëîé. Áàñ ¿ëãýðëýâýýñ çàðèì íýãýí íîéðîíä àâòñàí ç¿¿äýíä èõ
óñààð àâòààä áèå õèéãýýä õºë ãàð íü õ¿÷ëýýä áèå áà ñýòãýëèéí øàìäëààð öààä çàõàä
íü õ¿ð÷ áàéãààã ç¿¿äëýõ áîëîé. Ç¿¿ä ò¿¿íýýñ ñýðýõ õèéãýýä óñ áà íààä, öààä ýðýã òóñ
òóñäàà áàéãààã ¿çýõ ¿ã¿é ÷ ñýòãýë ÿìàãò áàéõã¿é áèø áîëîé. Îð÷ëîíä íýí àòãàãëàõ
áàðàãäñàí ÷ îþóí íýí àðèóí áºãººä àðèóñàí äýëãýðýõ íü áàéõã¿é áèø áîëîé. Ò¿¿í øèã
íîìûí ìºí ÷àíàðò íýí àòãàãëàõ á¿ãä ¿ë òºðºõ òóë íýí àðèëñàí õýìýýñýí áºãººä áóðõàí
á¿ãäèéí ¿íýìëýõ¿é ëàãøèí íü áàéõã¿é áèø áîëîé.
“Áàñ ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, íîìûí ëàãøèí íü íèñâààíèñûí ò¿éòãýð íýí àðèëñàíààð òºãñ
æàðãàëàíãèéí ëàãøèí ¿çýãäýõ áîëíî. ¯éëèéí ò¿éòãýð íýí àðèëñàíààð õóâèëãààíû
ëàãøèí ¿çýãäýõ áîëíî. Áèëã¿¿íèé ò¿éòãýð íýí àðèëñàíààð íîìûí ëàãøèí ¿çýãäýõ áîëíî.
¯ëãýðëýâýýñ õîîñîí îãòîðãóéä ø¿òýýä ãÿëáàà ãàðàõ áîëîé. Ãÿëáààíä ø¿òýýä ãýðýë
ãàðàõ áîëîé. Òýð ìýò íîìûí ëàãøèíä ø¿òýýä òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí ãàðíà. Òºãñ
æàðãàëàíãèéí ëàãøèíä ø¿òýýä õóâèëãààíû ëàãøèí ãàðàõ áîëîé. Ò¿¿íä ìºí ÷àíàð íýí
àðèëñàíû òóë íîìûí ëàãøèí ãàðàõ áîëîé. Áèëã¿¿í íýí àðèóññàíààð òºãñ æàðãàëàíãèéí
ëàãøèí ãàðàõ áîëîé. Ñàìàäè íýí àðèóññàíààð õóâèëãààíû ëàãøèí ãàðàõ áîëîé. Òýð
ãóðàâ íýí àðèóññàí íü íîìûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä áóñàä áèøèéí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò
õèéãýýä íýãýí àìòûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä íýí ãýòëýõèéí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä
õÿçãààðààñ õýòýðñýí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòûí òóë áóðõàí á¿ãä íü ëàãøèí òóñ òóñäàà áóñ áîëîé.
ßçãóóðûí õºâã¿¿í áà ÿçãóóðûí îõèí àëèí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí íü ìèíèé èõ áàãø áîëîé
õýìýýí ºã¿¿ëýõ õèéãýýä áîäîõ òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ëàãøèí õî¸ð ¿ã¿éã ñàíàñàí
òºäèé㺺ð ìýäýõ áîëíî.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, òèéìèéí òóë ÿâäëûí îðîí á¿ãäýä ¿íýìëýõ¿é áèøèéí àòãàãèéã
îãîîò àðèëãàñíààð þìñ òýäãýýðò áýëýã ÷àíàð õî¸ð ¿ã¿é õèéãýýä íýí àòãàã ¿ã¿é õóòàãò
íàðûí á¿òýýí ¿éëäýõ ò¿¿í äîð ÿìàð àäèë ÿìàð ìýò õî¸ð ¿ã¿éí ¸ñîîð ¿íýíõ¿¿
á¿òýýñíýýð òýð àäèë òýð ìýò ò¿éòãýð á¿ãäèéã àðèëãàõ áîëîé. Õýäèé ÷èíýý ò¿éòãýðèéã
àðèëãàõ áîëíî òºäèé ÷èíýý íîìûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòûí áèëã¿¿í
íýí àðèóí äýýäèéã îëîõ áîëíî. Õýäèé òºäèé íîìûí ìºí ÷àíàð õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò
õèéãýýä ¿íýìëýõ¿é áèëã¿¿í íýí àðèóñàõ òýð òºäèé àâøèã õîòîë ÷óóëãàí á¿ãäèéã ÷ áàðèõ
õèéãýýä îãîîò ã¿éöýýõ áîëíî. Ò¿éòãýð á¿ãä ÷ àðèëàõ áîëíî. Ò¿éòãýð á¿ãä íýí àðèëñàí
òóë òýð íü ¿íýìëýõ¿é ÿìàãò õèéãýýä ¿íýìëýõ¿éí áèëã¿¿í õèéãýýä ¿íýíèé áýëýã ÷àíàðò
¿çâýýñ ò¿¿íèéã ¿íýìëýõ¿é õýìýýíý. Õóòàãòûí áîëãîîëò õýìýýíý. ¯íýìëýõ¿é ¿íýíèé
¸ñîíä áóðõàíûã ¿çñýí õýìýýõ áîëîé. Òýð þóíû òóëä õýìýýâýýñ ¸ñ÷ëîí õîîñîí ÷àíàðûã
¿çñýíèé òóë áóðõàä áýýð ÷ ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí á¿ãäèéã èëòýä áîëãîîñîí õýìýýõ áîëîé.
Òýð þóíû òóëä õýìýýâýýñ øàðâàãà õèéãýýä áðàäèãàáóä ãóðâàí îðíîîñ èëòýä ãàðñàí
õèéãýýä ¿íýìëýõ¿éí õÿçãààðààñ õýòýðñýí ó÷ðààñ õóòàãò áîäãàë òýð àäèë áýýð ¿çýæ
÷àäàõã¿é áîëîé. Òýð ýñ ¿çñýí ó÷ðààñ íÿëõàñ ýãýë òºðºëõòºíã¿¿ä á¿ãä íü ÷ ÷àíõ
áóðóóãààð áóðòàãëàãäñàí íýí áóðóó àòãàãëàñàí ó÷ðààñ ìýäýæ ÷àäàõã¿é áºãººä
¿ëãýðëýâýýñ ìàøèä õ¿÷ áàãàòàé ‘òóóëàéí ÷èíýý òóëìààð’ áýýð äàëàéã ¿ë ãàòëàõ ìýò
íÿëõàñ ýãýë òºðºëõòíèé ìýäýë áýýð íîìûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòûã èëòýä ìýäýæ ÷àäàõã¿é
áîëîé. Ãýâ÷ Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí íýí àòãàã ¿ã¿éãýýð þì á¿ãäýä èõ àâøãèéã îëñîí íýí
àðèóí áèëã¿¿í ã¿íçãèé ëóãàà òºãºëäºð ººðèéí ÿâäëûí îðîí ìºí áºãººä áóñàä ëóãàà
íèéòýä áîëîõã¿é áîëîé. Òèéìèéí òóë ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä íü õýìæýýëøã¿é
20
òîîëøã¿é ãàëàâò áèå õèéãýýä àìèà õàéðëàëã¿é õàòóóæëûã ýäýëñýíýýð ìàøèä äýýä
òýíöýøã¿é ñàíààíä áàãòàøã¿é ¿ã õèéãýýä ºã¿¿ëýõèéí îðíîîñ õýòýðñýí ìàøèä
àìèðëàíãóé àéìøèã á¿ãäýýñ õàãàöñàí ëàãøèí ò¿¿íèéã îëñîí áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, òýð ìýòèéí íîìûí õîîñîí ÷àíàðûã ìýäýõ õèéãýýä ¿çýõ íü òºðºõ,
õºãøðºõ, ºâäºõ, ¿õýõ ¿ã¿é ó÷ðààñ ºíº óäààí àìüäðàõ áîëîé. Íîéðîíä àâòàõ õèéãýýä
ºëñºõ áà öàíãàõ ¿ã¿éãýýð ñýòãýë íü ¿ðãýëæ ñàìàäèä îðøîîä õºäëºõ õèéãýýä öàöðàõ ¿ã¿é
áîëîé. Àëèí íýãýí Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíä öàöðàëò ñýòãýëèéã ¿¿ñãýâýýñ òýðáýýð Ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàíûã ¿çýæ ÷àäàõã¿é. Àëèí íýãýí Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàí áýýð íîìëîñîí ýíý íü
òóñòàé áºãººä õýí áýýð ñóäàð ¿¿íèéã ñîíññîí òýð àðààòàí õèéãýýä õýðöãèé á¿ãä õèéãýýä
àéìøèãòàé òºðºëõòºíòýé óóëçàõã¿é áîëíî. Íîì ¿¿íèéã ñîíññîíû ¿ð íýí áîëîâñðîõ íü ÷
áàðàãäàõã¿é áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä íü ýø ¿ë ¿ç¿¿ëñýí õèéãýýä îðîí á¿ãäýä
áîëãîîí òààëñàíû óòãûã ¿ë ýðõøýýõ áîëîé. Îð÷ëîí õèéãýýä íèðâààíä òóñäàà òààëàõûã
¿ë ýðõøýýõ áîëîé. Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíä ¿ë àæèãëàñàí ýø ¿ç¿¿ëýõèéã ¿ë ýðõøýýõ áîëîé.
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí íü äºðâºí ÿíçûí ÿâäëûí ìºðä áèëã¿¿íýýð ¿ë áàðüñàí íü ¿ã¿é
áîëîé. Þì á¿ãäèéã íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð ¿ë áàðüñàí íü ¿ã¿é áîëîé. Àìüòàí á¿ãäýä òóñëàõ
õèéãýýä àìãàëàíãààð ¿ë áàðüñàí íü ¿ã¿é áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèí
àëèí íýãýí áýýð äýýä àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìàã ¿¿íèéã ñîíñîîä ñ¿æèãëýâýýñ
òýðýýð, òàì, àäãóóñ, áèðä, àñóðûí îðîíä õýçýý ÷ óíàõã¿é áîëîé. ¯ðãýëæèä òýíãýð
õèéãýýä õ¿íèé îðîíä òºðººä, äîîäîä ¿ë òºðºõ õèéãýýä ¿ðãýëæèä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàíä ºðãºë õ¿íäëýëèéã ¿éëäýõ, äýýäèéí íîìûã ñîíñîí áàðèõ õèéãýýä áóðõàíû íýí
àðèëñàí îðîíä ÷ òºðºõ áîëîõ áºãººä òýð þóíû òóëä õýìýýâýýñ òýð õ¿í ìàø ã¿íçãèé
¿¿íèéã ñîíññîíû òóë áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í, ÿçãóóðûí îõèí òýäãýýðèéã ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð òýíöýøã¿é
¿íýíõ¿¿ òºãñ áîäü ñýòãýëýýñ ýðãýí ¿ë áóöàõûã ÷ áîëãîîõ õèéãýýä ýøèéã ÷ ¿ç¿¿ëýõ áîëîé.
Àëèí ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèí õýí íýãýí áýýð ìàøèä ã¿íçãèé äýýäèéí íîì
ýíý ÷èõýíä íü íýã óäàà òºäèé ñîíñîõíîî ÷ òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíä ýðãýëçýõ ¿ã¿é
áîëíî. Äýýäèéí íîìûã ¿ë ìóóëíà. Õóòàãò íàðò ¿ë õî÷èëíî. Òºðºëõòºí á¿ãäèéí áóÿíû
¸çîîð òºðººã¿é íü òºðæ ¿éëäýíý. Òºðñºí áóÿíû ¸çîîð íü àðâèæèõ õèéãýýä îãîîò
áîëîâñîð÷ ¿éëäýõ õèéãýýä åðòºíöèéí îðîíä àìüòàí õýäèé÷èíýý áàéíà òýäãýýðò
÷àíàäàä õ¿ðýõ ÿâäëûã ¿ç¿¿ëæ ¿éëäýõ áîëîé.”
Òýãýýä Îãòîðãóéí ç¿ðõýí õýìýýõ áîäüñàäâà õèéãýýä Õóðìàñò òýíãýð, Ýñðýí òýíãýð,
ĺðâºí ìàõðàíç òýðã¿¿òýí òýíãýð íàð ñóóäëààñàà áîñîîä äýýäèéí õóâöñàà ìºðºí人
òîõîîä àëãàà õàâñðàí ñºã人ä ìàøèä áèøðýíã¿éãýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû ºëìèéä
îðîéãîîðîî ìºð㺺ä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “Ñóäðûí àéìãèéí
äýýä ýðõò õààí áóþó Õóòàãò Àëòàíãýðýëò ¿¿íèéã íîìëîñîí îðîí òýäãýýðò òóñ ýðäýì
äºðâºí ÿíç ýäãýýð ãàðàõ áîëíî. ĺðºâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, òýð îðîíä õààä íü
ýñýðã¿¿öýõ äàéñàí õèéãýýä ºìºã öýðãýýð ¿ë õºíººãäºõ õèéãýýä ºâ÷èí á¿ãä àðèëàõ
õèéãýýä óðò íàñòàé ºëçèé õóòàã áîëîîä àìãàëàíãààð ¿íýíõ¿¿ íîìûã ¿ç¿¿ëæ ¿éëäýõ
áîëîé. Õàòàí, õ¿¿, îõèí õèéãýýä ò¿øìýë¿¿ä íü ÷ ýâòýé õèéãýýä òýìöýë ¿ã¿é òààðàìæòàé,
áàøðààð àìüäðàõûã òýâ÷ñýí ó÷ðààñ õààí áýýð ºðøººëòýé õèéãýýä õ¿íäýòãýëòýé áîëîõ,
áóÿíòàé áºãººä áÿðìàí òýðã¿¿òýí äýýäèéí íîìûã ¿éëäýõ õèéãýýä ºâ÷èí ¿ã¿é,
àìãàëàíãààð ãýíýò ¿õýõ ¿ã¿é, áóÿíû ÷óóëãàí á¿ãäèéã á¿òýýõ õèéãýýä îãîîò áàðèõ, àëèí
öàã á¿õýíä äºðâºí èõ ìàõáîä ¿ë òààðàõ ¿ã¿é õèéãýýä ¿ðãýëæèä òýíãýð íàð ñàõèõ, àâðàõ,
àñðàõ, íèã¿¿ëñýíã¿é òýíö¿¿ãýýð õîðëîõ ¿ã¿é õèéãýýä õºíººõèéí ñýòãýë ¿ã¿é, àìüòàí á¿ãä
÷óõàã äýýä ãóðàâò àâðàëûã îäóóëàí áîäüñàäâûí ÿâäëûã á¿òýýõýýð åðººë òàëáèõ áîëîé.
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, áèä ÷ ãýñýí ¿ðãýëæèä ñóäðûí àéìàã ¿¿íèéã äýëãýð¿¿ëæ
¿éëäýõèéí òóë ñóäðûí àéìàã ¿¿íèéã áàðüñàí áîäüãàë õýí ò¿¿íèé îðîíä îðøèõ õèéãýýä
òóñûã õ¿ðãýæ ¿éëäýõ áîëîé” õýìýýí àéëòãàñàíä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð ñàéí
áîëîé õýìýýí çàðëèãëààä: “Ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé! ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òýð ìýò
ò¿¿í÷ëýí òà áýýð ÷ ñóäðûí àéìãèéí õààí äýýä ¿¿íèéã åðòºíöºä ºíºä óäààí îðøóóëæ
¿éëäýõèéí òóë àðâèæóóëàõ õèéãýýä äýëãýð¿¿ëæ ¿éëäýõýä õè÷ýýõò¿í.”
21
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Ãóðâàí ëàãøèíã íýí ÿëãàñàí” õýìýýõ ãóðàâäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
IV á¿ëýã : Çүүäýíä íàìèí÷ëàõóé
Òýíäýýñ Ðó÷èðà-êåòó (ìîí: ¯çýñãýëýíãèéí îõü) áîäüñàäâûí ç¿¿äýíä, ¿ëãýðëýâýýñ íàðíû õîò
ìàíäàë àäèë ìàøèä ãýðýëòñýí àëòàí õýíãýðýã íýãýí ¿çýãäâýé. Ç¿ã á¿õýíä ÷ ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí òîîëøã¿é, õýìæýýëøã¿é áóðõàä èõ ýðäýíèéí ìîäíû ºìíº, èõ ýðäýíèéí
áèíäýðúÿà øèðýýíä çàëðàõ áºãººä îëîí çóóí ìÿíãàí íºõ人ð îãîîò õ¿ðýýëýãäýýä,
ºìíººñ íü õàðààä íîìûã ¿ç¿¿ëýõèéã ¿çñýí áîëîé. Òýíäýýñ áàñ áÿðìàí òºðºëõòºíãèéí
ä¿ðñò ìýò íýãýí õýíãýðýã ò¿¿íèéã äýëäýõèéã ¿çýæ, õýíãýðýãèéí äóó ò¿¿íýýñ ¿ç¿¿ëñýí
ø¿ëýã ýíý ìýò¿¿ä ãàðñàíûã ñîíññîí áîëîé.
Òýãýýä áîäüñàäâà Ðó÷èðà-êåòó ñýðýíã¿¿òýý ¿ç¿¿ëñýí ø¿ëýã ýäãýýðèéã ýðãýí ñàíàñàí
áîëîé. Ýðãýí ñàíààä ÷ òýð øºíèéã áàðàãäàíãóóò Ðàæàãðèõà èõ õîòîîñ ãàðààä îëîí
ìÿíãàí àìüòàíòàé õàìò Òàñûí öîãöîñò óóë õààíà áóé õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí õààíà
áóé òýíä õ¿ð÷ î÷îîä ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé ºëìèéä îðîéãîîðîî ìºð㺺ä, ßëæ òºãñ
íºã÷ñºíèéã ãóðâàí óäàà ýðãýýä íýãýí ç¿ãò ñóóâàé. Íýãýí ç¿ãò ñóóãààä Ðó÷èðà-êåòó
áîäüñàäâà áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí õààíà áóé ò¿¿íä àëãàà õàâñðàí ñºã人ä, ç¿¿äýíä
õýíãýðãèéí äóóíààñ ¿ç¿¿ëñýí ø¿ëýã àëèí ñîíññîí òýäãýýðèéã ñî¸ðõâîé:
Óðüä øºíº, àëãàñðàë ¿ã¿é,
Ó÷èðò ç¿¿äèéã áè ç¿¿äýëñýí íü:
¯çýñãýëýíò èõ õýíãýðýãèéã ¿çýõ¿é
Á¿ãäýä àëòàí ãýðýë íü
Íàð ÿìàð ìýò áàäàð÷,
Á¿õýíä íýí òîäîðõîé áºãººä
Àðâàí ç¿ã¿¿äèéã ãèéã¿¿ëýõ áîëîâ.
Á¿õýíä èõ ýðäýíèéí ìîäíû ºìíº
Áèíäýðúÿà ýðäýíèéí øèðýýí¿¿äýä
Áóðõàä íóãóóä çàëðàí îðøîîä
Áóëò îëîí çóóí ìÿíãàí
ͺõäèéí äóíä ºìíººñ õàðñàíûã ¿çýâ.
Áÿðìàí àäèë ä¿ðò íýã
Èõ õýíãýðýãèéã ìàøèä äýëäýõèéã ¿çýâ;
Òýðáýýð ò¿¿íèéã äýëäýõ ëóãàà
Ø¿ëýã íîìëîë ýäãýýð ãàðàâ:
Äýýä àëòàí ãýðýëò èõ õýíãýðýãèéí äóóãààð
Ãóðâàí ìÿíãàí åðòºíö, ãóðâàí åðòºíö ýíä
Ìóó çàÿàíû çîâëîí, ýðëýãèéí çîâëîí õèéãýýä
Õîîñðîõûí çîâëîí, çîâëîí àìèðëàõ áîëòóãàé.
Èõ õýíãýðýãèéí äóó õýë ¿¿ãýýð
Ýíý åðòºíöèéí ìóíõàã á¿ãä àìèðëàõ áîëòóãàé.
ßìàð ìýò ÷àäàã÷èéí ýðõò àéìøèãã¿é, àéìøãèéã àìèðëóóëñàí ìýò
Àìüòàí àéìøèãã¿é, àéìøèã ëóãàà õàãàöàõ áîëòóãàé.
ßìàð ìýò îð÷ëîíä Á¿õíèéã áîëãîîã÷ ÷àäàã÷èéí ýðõò
ßëãóóëñàí õóòàãòûí ýðäýì á¿õýí ëóãàà òºãºëäºð òýð ìýò,
Òºðºëõòºí á¿ãä ñàìàäè, áîäèéí ãèø¿¿íèé
Ýðäýì òºãñ õèéãýýä ýðäýìèéí äàëàé áîëúþó.
22
Èõ õýíãýðýãèéí äóó õýë ¿¿ãýýð,
Ýãýë àìüòàä ýñðýíãèéí äóó òºãºëäºð áîëæ;
Áóðõàí áîäèéí äýýäýä õ¿ðýõ áîëòóãàé;
Áóÿí íîìûí õ¿ðäèéã ýðã¿¿ëýõ áîëòóãàé.
Ñàíààíä áàãòàøã¿é ãàëàâò îðøèõ áîëòóãàé;
Àìüòàíä òóñëàõûí òóëä íîìûã ÷ ¿ç¿¿ëýõ áîëòóãàé;
Íèñâàíèñèéã äàðæ çîâëîíã àðèëãàõ áîëòóãàé;
Õ¿ñýë òà÷ààë óóð ìóíõàãèéã àìèðëóóëàõ áîëòóãàé.
ßìàðâàà àìüòàä àëèí ìóó çàÿàíû ãàçàðò îðøîîä,
ßñ áèåíä íü ãàëûí î÷ ìàøèä áàäàðñàí,
Òýäãýýð èõ õýíãýðýãèéí äóóã ñîíñîõ áîëòóãàé;
Òýñýøã¿é çîâëîí á¿ãä íü ìàøèä àìèðëàõ áîëîîä,
“Áóðõàíä ìºðãºõ áîëîé” õýìýýõ ¿ãèéã ñîíñîõ áîëòóãàé.
Àìüòàí á¿ãäýýð òºðºë îëîí çóó õèéãýýä
Ìÿíãàí ãîëüò íàñàíä òºð뺺 ñàíàõ áîëòóãàé;
×àäàã÷èéí ýðõòèéã ¿ðãýëæèä ñàíàõ áîëòóãàé;
Òýäãýýðèéí àãóó èõ çàðëèãèéã ñîíñîõ áîëòóãàé.
Èõ õýíãýðýãèéí äóó õýë ¿¿ãýýð íü
Áóðõàä ëóãàà ¿ðãýëæèä íºõºðëºõ áîëæ,
Õèëýíöèéí ¿éë¿¿äèéã íýí òýâ÷èõ áîëòóãàé;
Õè÷ýýæ áóÿíû ¿éë¿¿äèéã ¿éëäýõ áîëòóãàé.
Òýíãýð õ¿í õèéãýýä àìüòàí á¿ãä,
Òýäãýýðèéí ñàíàà áà åðººë àëèí
Òýðõ¿¿ èõ õýíãýðýãèéí äóó ¿¿ãýýð
Òýäãýýðèéí ãîðèë á¿õýí òºãñºõ áîëòóãàé.
Àìüòàí àëèí íóãóóä áàðàãäàøã¿é òàìä òºðæ,
Áèåíä íü ãàëûí î÷ ìàøèä áàäàðñàí
Àâðàë ¿ã¿é ãàñëàíò õèéãýýä îãîîò òýí¿¿÷èëñýí
Õ¿ì¿¿í òýäãýýð íü ìàøèä àìèðëàõ áîëòóãàé.
Àìüòíû òàì áèðä õ¿íèé åðòºíöºä
Àìüòíû çîâëîí áàðàãäàøã¿é õàòóó àëèí
Òýðõ¿¿ èõ õýíãýðýãèéí äóó ¿¿ãýýð
Òýäãýýðèéí çîâëîí á¿õýí àìèðëàõ áîëòóãàé.
Ø¿òýýí ¿ã¿é, ºìºã ñàäàí ¿ã¿é õèéãýýä
Ø¿òýõ àâðàë ¿ã¿é áîëñîí íóãóóä,
Òýäãýýðèéã àâðàõ õèéãýýä ºìºã ñàäàí,
Òýòãýõ ø¿òýýíèé äýýä íü áè áîëîõ áîëòóãàé.
Áóðõàí õî¸ð õºëòºíèé äýýä íóãóóä,
Ýíýðýë íèã¿¿ëñýíã¿é òºãºëäºðèéí òààëàë,
Àëèí àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöºä çàëàðñàí
Àâðàëò áóðõàä íàìàéã áîëãîîí ñî¸ðõ.
Áè áýýð óðüä õèëýíöèéí ¿éë
Ìàøèä áàðàãäàøã¿é àëèí ¿éëäñýíèéã
Àðâàí õ¿÷èéí ìýëìèéí ºìíº áè
Ѻã人ä òýäãýýð á¿ãäèéã íàìèí÷ëàí ¿éëäüå.
23
Ýöýã ýõ íóãóóäûã ¿ë õ¿íäëýõ õèéãýýä
Áóðõàä íóãóóäûã ¿ë áèøðýõ õèéãýýä
Áóÿí íóãóóäûã ¿ë áàðèõ çýðýã
Áè áýýð õèëýíö àëèíûã ¿éëäñýí;
Áàÿðõàõ áà îìãîîð äýýðýëõýõ õèéãýýä
ßçãóóð áà òºãñ ýäëýëýýð îìãîðõîõ õèéãýýä
Çàëóóãèéí îìãîîð äýýðýëõýõ çýðýã
Áè áýýð õèëýíö àëèíûã ¿éëäñýí;
Ãýìèéã ñàíàæ, ãýìòýé㠺㿿ëñýí õèéãýýä
Ãýìòýé ¿éëäñýí ¿éë íóãóóä õèéãýýä
Ãýìèéí çîðèãäîëä ¿ë õàðñàíààð
Áè áýýð õèëýíö àëèíûã ¿éëäñýí;
Ýãëèéí îþóíààð îðîõ õèéãýýä
Ìýäýõã¿éí õàðàíõóé ñàíàà áîëîí
Õèëýíöèéí íºõðèéí ýðõýíä îðîõ áà
Íèñâàíèñèéã íýí õÿìðóóëàõûí ñàíàà;
Òîãëîîì áàÿñëûí ýðõýíä îðîõ õèéãýýä
Ãàñëàí áà ºâ÷íèé ýðõýíä îðîõ áîëîí
Ýäýýð ¿ë õàíàñàíû ãýìýýð
Áè áýýð õèëýíö àëèíûã ¿éëäñýí;
Ýãýë òºðºëõòºíèéã õîðëîõ áîëîí
Àòàà, õàðàì áà÷ õèéãýýä
Áàøèð õèéãýýä õîîñîðñîíû ãýìýýð
Áè áýýð õèëýíö àëèíûã ¿éëäñýí;
Õîîñðîõ çîâëîí ãàðàõûí öàãò
Õ¿ñýë íóãóóäûí àþóëûí óã õèéãýýä
Áàÿí áóñ ÿäóó áîëñîíîîð
Áè áýýð õèëýíö àëèíûã ¿éëäñýí;
Áàøèð ñýòãýëèéí ýðõýíä áîëîõ õèéãýýä
Õ¿ñýë õèéãýýä óóðûí ýðõýíä áîëîõ
ªëñºõ öàíãàõààð õîõèðñîíû ýðõýýð
Áè áýýð õèëýíö àëèíûã ¿éëäñýí;
Áèå õèéãýýä õýë, ñýòãýëèéí õèëýíö
Ãýìò ÿâäàë ãóðâàí ÿíçûã õóðààæ,
Ýíý ìýòèéí ¸ñîîð àëèí ¿éëäñýí
Òýäãýýð á¿ãäèéã áè íàìèí÷èëìîé.
Áóðõàí á¿ãä áà íîì á¿ãä õèéãýýä
Ò¿¿í÷ëýí øàðâàãà íóãóóä äîð ÷
Áèøðýë áàéõã¿é àëèí ¿éëäñýí
Òýäãýýð á¿ãäèéã áè íàìèí÷èëìîé.
Áàñ àëèí áðàäèãàáóä íóãóóä
Áîäèéí ñýòãýëòýí íóãóóä äîð ÷
Áèøðýë áàéõã¿é ¿éëäñýí íóãóóä
Òýäãýýð á¿ãäèéã áè íàìèí÷èëìîé.
Äýýäèéí íîìû㠺㿿ëýã÷ íóãóóä äîð ÷
Áèøðýë áàéõã¿éã ¿éëäñýí õèéãýýä
Íîìä ÷ áàñ áèøèð÷ ýñ ¿éëäñýí
24
Òýäãýýð á¿ãäèéã áè íàìèí÷èëìîé.
Áè áýýð ¿ðãýëæèä ìýäýõã¿é ó÷ðààñ
Äýýäèéí íîìûã òýâ÷ñýí õèéãýýä
Ýöýã ýõ íóãóóä äîð ýñ áèøèðñýí
Òýäãýýð á¿ãäèéã áè íàìèí÷èëìîé.
Òýíýã õèéãýýä íÿëõàñ õèéãýýä
Õ¿ñýë øóíàë óóð ìóíõàã áîëîí
Îìîã äýýðýíã¿éãýýð ò¿éòãýðëýãäýí ¿éëäñýí
Òýäãýýð á¿ãäèéã áè íàìèí÷èëìîé.
Áè àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöºä
Àðâàí õ¿÷òýí á¿õíèéã òàõèõ áîëòóãàé.
Áè áýýð àðâàí ç¿ãèéí åðòºíö á¿ãäèéã
Çîâëîí á¿õíýýñ ãàðãàõ áîëòóãàé
Àìüòàí ñàíààíä áàãòàøã¿é á¿ãäèéã
Àðâàí ãàçàð íóãóóäàä áàéãóóëàõ áîëòóãàé.
Àðâàí ãàçàð íóãóóäàä îðøèõ áîëîîä ÷
Àëèí á¿ãäýýð áóðõàí áîëîõ áîëòóãàé.
Õýäèéã õ¿ðòýë çîâëîíãèéí äàëàéãààñ
Òýäíèéã ãýòýëãýí ¿éëäýæ ÷àäàõûã õ¿ðòýë
Àìüòàí íýã á¿ðèéí òóëä ÷
Îëîí ãàëàâò õè÷ýýõ áîëòóãàé.
Äýýä àëòàíãýðýëò õýìýýí íýðèéäýõ
¯éë á¿ãäèéã àðèëãàí ¿éëäýã÷
ÿíçãèé íóãóóäûã ¿ç¿¿ëñýí ¿¿íèéã
Àìüòàí òýäãýýð íîìëîõ áîëòóãàé.
Àëèí õýí áýýð ìÿíãàí ãàëàâò
Ìàøèä áàðàãäàøã¿é õèëýíöèéã ¿éëäñýí,
Àãøèí íýãä ñàéòàð íàìèí÷èëñàíààð
Òýäãýýð á¿ãä àðèëàõ áîëíî.
Àëèí áýýð ¿éëèéí ò¿éòãýð íóãóóäûã
Àøèä ò¿ðãýí ¿íýíõ¿¿ áàðàõ
Äýýä àëòàíãýðýëò áóÿí íîìûí
Íàìàí÷èëãàà ýäãýýðýýð íàìèí÷èëñàíààð
Èõ ýðäýíý ãàðàõûí îðîí äýýä àðàâ
Àðâàí ãàçàðò îðøèõ áîëòóãàé.
Áóðõàíû ýðäìèéã ¿çýõ áîëòóãàé.
Îð÷ëîíãèéí äàëàéãààñ ãýòëýõ áîëòóãàé.
Áóðõàí-äàëàé ìºðºí õèéãýýä
Ýðäýì-äàëàé ã¿íçãèé òýð
Áóðõàíû ýðäýì õÿçãààðëàøã¿éãýýð
Á¿õíèéã áîëãîîæ òºãñãºõ áîëòóãàé.
Çóóí ìÿíãàí ñàìàäè õèéãýýä
Ñàíààíä áàãòàøã¿é òîãòîîëóóä áà
Ýðõ õ¿÷ áîäèéí ãèø¿¿íýýð
Àðâàí õ¿÷èéí äýýäýä áîëîõ áîëòóãàé.
Òààëëûí ñýòãýëýýð áóðõàä íóãóóä
25
Íàäàä íýí áîëãîîí ñî¸ðõ.
Íèã¿¿ëñýíã¿é òºãºëäºð ñýòãýëýýð
Ýíä¿¿ðëèéã ìàøèä áàðèí ñî¸ðõ.
Áè áýýð çóóí ãàëàâ íóãóóäàä
Óðüä õèëýíö àëèíã ¿éëäñýí,
Òèéìèéí òóëä áè ãàñëàíãèéí ñýòãýë
Õàðàìñàõ õèéãýýä ãàñëàí àéäñààð íýðâýãäýâ.
Õèëýíöèéí ¿éëíýýñ àéæ ¿éëäñýí
Ñýòãýë ìèíü ¿ðãýëæèä äîîäîä áîëîâ.
Õààíà õèéãýýä õààíà îäîí ¿éëäñýí
Áè áýýð àëèíä ÷ áàÿñàõ áàéõã¿é.
Áóðõàí á¿ãä íèã¿¿ëñýíã¿é òºãºëäºð
Á¿õ àìüòíû àþóëûã àðèëãàñíààð
Ýíä¿¿ðëèéã ìàøèä áàðèí ñî¸ðõ
Àéìøèã íóãóóäààñ íàìàéã ãýòýëãýí çîõèî.
Ìèíèé íèñâàíèñûí ¿éë íóãóóäûí
Õèðèéã ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð àðèëãà.
Áóðõàí íóãóóä áýýð íàìàéã
Íèã¿¿ëñýíã¿éí óñààð óãààí ñî¸ðõ.
Õèëýíö á¿ãäèéã íàìèí÷èëæ ¿éëäüå:
Óðüä áè áýýð àëèí ¿éëäñýí áà
Îäîî áè áýýð õèëýíöèéã ¿éëäñýí,
Òýäãýýð á¿ãäèéã áè íàìèí÷èëúÿ.
Ýíä¿¿ð÷ ¿éëäñýí ¿éë á¿ãäèéã
Äàõèí äàâòàõã¿é áîîìòèëæ ¿éëäüå.
Õîðëîæ áè áýýð àëèí ¿éëäñýí
Õèëýíö ò¿¿íèéã íóóæ ¿ë ¿éëäìîé.
Áèåíèé ¿éë ãóðâàí ÿíç õèéãýýä
Õýëíèé ¿éë äºðâºí ÿíç áîëîí
Áàñ ñýòãýëèéí ¿éë ãóðâàí ÿíç
Òýäãýýð á¿ãäèéã áè íàìèí÷èëìîé.
Àëèâàà áèå áà õýëýýð ¿éëäñýí,
Ñýòãýëýýð íýí ñàíàñàí áîëîí
Àðâàí ¿éë¿¿äèéã ¿éëäñýí íóãóóä
Òýäãýýð á¿ãäèéã áè íàìèí÷èëìîé.
Àðâàí õàð í¿ãëèéã òýâ÷ýýä
Àðâàí áóÿíûã ø¿òýæ ¿éëäýýä,
Àðâàí ãàçàðò áè îðøèõ õèéãýýä
Àðâàí õ¿÷èéí äýýäýä áîëîõ áîëòóãàé.
Ìèíèé õèëýíöèéí ¿éë àëèí òýäãýýð
Ìóó õ¿ñýøã¿é ¿ðèéã îëãîã÷ áºãººä
Áóðõàíû ìýëìèéí ºìíº ñóóãààä
Á¿ãäèéã ñàéòàð íàìèí÷ëàí ¿éëäìîé.
Ýíý çàìáóóòèâä àëèí õýí íóãóóä
ªºð åðòºíöèéí áóñàä îðîíä ÷
Àëèâàà áóÿíû ¿éëèéã ¿éëäñýí
26
Àëèí á¿ãäýä äàãàí áàÿñìîé.
Áèå, õýë, ñýòãýëýýðýý ÷
Áè áýýð áóÿí àëèíã á¿òýýñýí,
Ìèíèé áóÿíû ¿íäýñ ò¿¿ãýýð
Äýýä áîäèä õ¿ðýõ áîëòóãàé.
Îð÷ëîíä áóóðàõ, áàäðàõ ýãëèéí îþóíààð
Ìàøèä ýñ áàðàãäàõ õèëýíö àëèíã ¿éëäñýíýý,
Òýíöýøã¿é àðâàí õ¿÷òýíèé ìýëìèéí ºìíº îäîîä,
Òýð á¿õ õèëýíöèéã òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëúÿ.
Òºðëèéí äîðîéòîë, ñàíñàðûí äîðîéòîë õèéãýýä
Åðòºíöèéí äîðîéòîë, áàøèð ñýòãýëèéí äîðîéòîë
Áèåèéí ÿâäàë ýëäâýýð áóóðñàí çýðãýýð
Áè áýýð õèëýíö àëèíã õóðààñàí ò¿¿íèéã íàìèí÷èëìîé.
Íÿëõàñ ìóíõàð÷ ¿éëäñýí, íèñâàíèñûí äîðîéòîë áà
Õèëýíöèéí íºõºð ëóãàà óóëçñàí äîðîéòîë õèéãýýä
Ñàíñàðûí äîðîéòîë, øóíàëûí äîðîéòîë áîëîí
Óóð ìóíõàãèéí õàðàíõóéí äîðîéòîë õèéãýýä
Àëæààõûí äîðîéòîë, öàãèéí äîðîéòîë õèéãýýä
Áóÿí á¿òýýõýä òîòãîð ó÷ðóóëàõûí äîðîéòîë á¿õíèéã
Òýíöýøã¿é ÿëãóóñàíû ºìíº èëòýä ñóóãààä
Òýð á¿õ õèëýíöèéã òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëæ ¿éëäüå.
Àëòàí ºíãºò ñ¿ìáýð óóë ìýò áóðõàí
Ýðäýìèéí äàëàé àäèëä ìºðãºõ áîëîé.
ßëãóóñàí òýäãýýð íóãóóäàä àâðàëûã îäóóëúÿ
ßëãóóñàí òýäãýýð á¿ãäýä îðîéãîîð ìºðãºå.
Õèð ¿ã¿é àëòàí ºíãºò àëòàí ãýðýëò ëàãøèí,
Õèð ¿ã¿é òèéí àðèóí áèíäýðúÿà ãèø¿¿í ìýëìèé,
Áóðõàí íàðàí öîã àëäàð ãàðàõûí îðîí
Íèã¿¿ëñýíã¿éí ãýðýë àðèóíààð ìóíõàãèéí õàðàíõóéã àðèëãàãòóí.
Ãèø¿¿í ìàøèä õèð ¿ã¿é ìàøèä ñàéí áàéäàëò ¿çýñãýëýíòýé
Áóðõàí íàðàí ãèø¿¿í õèð ¿ã¿é àëò àäèëààð ò¿ãñýí;
Íèñâàíèñûí ãàëààð ýíýëñýí ñýòãýëòýí áàäàðñàí ãàë àäèëä
×àäàã÷ ñàðíû ãýðýë àäèëààð öýíã¿¿ëýí çîõèî.
Ëàãøèí íàéðãèéí ãó÷èí õî¸ð ýðõòýí ãèø¿¿í ¿çýñãýëýíòýé;
¯ëãýð íàéðãèéí ñàéí ãèø¿¿íýýð íýí ¿çýñãýëýíòýé,
Öîã æàâõëàí, áóÿí áàäðàí ìýíäýëñýí ãýðëýí òîðîîð
Ãóðâàí åðòºíöºä õàðàíõóéí äîòîð íàð ìýò îðøèíî.
Õèð ¿ã¿é àãóó èõ ºí㺠ýëäýâ áèíäýðúÿà,
Õàð, øàð, óëáàð áà ìºí㺠õèéãýýä óëààí áîëîð ìýò ãèø¿¿í
Ýëäýâ ÿíçûí ãýðëèéí òîðîîð ñàéòàð ÷èìýãëýãäñýí
Èõ ÷àäàã÷ òà íàðàí òýð àäèë ¿çýñãýëýíòýé.
Ãàñëàíãààð õÿìðàëäñàí ºòëºõèéí äàâàëãààòàé ¿õëèéí óñòàé
Çîâëîíãèéí èõ ìºðºí, õîîñîð÷ ÿäóóðàõûí ãîë ìºðºíä óíàõ
Ìàøèä øèð¿¿í, õ¿÷òýé, õàòóó óñò çîâëîíãèéí äàëàéã
Àìãàëàí çàëàðñàíû íàðíû îëîí ãýðëýýð õàòààíà.
Ãèø¿¿í íü àëòíû ºíãºíä íýí ¿çýãäýõ¿é,
Áèëýã áèëã¿¿í ãàðàõûí îðîí ãóðâàí åðòºíö á¿õíèé äýýä;
27
Ìàøèä ¿çýñãýëýíòýé áýëãýýð ¿å ãèø¿¿í íü ÷èìýãëýãäñýí
Áóðõàíû áàäàðñàí àëòàí ëàãøèíä ìºðãºì¿é.
ßìàð ìýò äàëàéí óñ íü õýìæýýëøã¿é õèéãýýä
ßìàð ìýò ãàçàðò õóìõèéí òîîñ õÿçãààðëàøã¿é áà
ßìàð ìýò ñ¿ìáýð óóëàíä ÷óëóó õÿçãààðã¿é áàéõ
ßìàð ìýò îãòîðãóéí õÿçãààð íü õÿçãààðëàøã¿é.
Ò¿¿í÷ëýí áóðõàíû ýðäýì íü õÿçãààðëàøã¿é áºãººä
Àìüòàí á¿õýí áýýð ìýäýæ ¿ë ÷àäàõ áîëîé
Îëîí ãàëàâò áîäîí ñàíàõ áîëîõíîî ÷
Ýðäìèéí õÿçãààðûã ìýäýæ ¿ë ÷àäàõ áîëîé.
Óñûã ¿ñíèé ¿ç¿¿ðèéí õýìæýý òºäèé õèéãýýä
×óëóó ñýëò, óóë áà äàëàé ñýëòèéã íü
Ãàëâààð òîîëáîîñ ìýäýæ ÷àäàõ áàéâ÷
Áóðõàíû ýðäìèéã ìýäýæ ÷àäàõã¿é áîëîé.
Ýðäýì ºíãº, ÿðóó àëäàð õèéãýýä
Áóÿíû áèëãýýð ÷èìýãëýãäñýí ëàãøèí,
Ñàéí íàéðàã íàÿàð ÷èìñýí òýð ìýò
Àìüòàí á¿ãä òýð àäèë áîëîõ áîëòóãàé.
Ìèíèé áóÿíû ¿éë ýäãýýðýýð
Åðòºíöºä óäàëã¿é áóðõàí áîëîõ áîëòóãàé.
Àìüòàíä òóñëàõûí òóëä íîìûã ÷ ¿ç¿¿ëýõ áîëòóãàé.
Àìüòàí îëîí çîâëîíä íýðâýãäñýíèéã ãýòýëãýõ áîëòóãàé.
Õ¿÷òýé ºìºãòýé øóëìàñààñ ÿëàõ áîëòóãàé.
Áóÿí íîìûí õ¿ðäèéã ýðã¿¿ëýõ áîëòóãàé.
Ñàíààíä áàãòàøã¿é ãàëàâò îðøèõ áîëòóãàé.
Ðàøààíû óñààð àìüòäûã öýíã¿¿ëýõ áîëòóãàé.
Óðüäûí áóðõàä ÿìàð ìýò òºãñãºñºí àäèë
×àíàäàä õ¿ðýõ çóðãààã òýíöýøã¿é òºãñãºõ áîëòóãàé.
Íèñâààíèñûã äàðàõ õèéãýýä çîâëîíã àðèëãàõ áîëòóãàé.
Øóíàë, óóð, ìóíõàãèéã àìèðëóóëàõ áîëòóãàé.
Çóóí òºðºë õèéãýýä ãîëüò ìÿíãàí òºðºëä
Áè áýýð ¿ðãýëæèä òºð뺺 äóðüäàõ áîëòóãàé.
×àäàã÷èéí ýðõýòèéã ¿ðãýëæèä ñàíàõ áîëòóãàé.
Òýäãýýðèéí çàðëèãèéã àãóó èõ ñîíñîõ áîëòóãàé.
Õè÷ýýæ ¿éëäñýí ìèíèé áóÿí ýäãýýðýýð
¯ðãýëæèä áóðõàíòàé íºõºðëºõèéã îëîõ áîëòóãàé.
Õèëýíöèéí ¿éë¿¿äèéã íýí òýâ÷èõ áîëòóãàé.
Àìãàëàí ãàðàõûí îðîí áóÿíûã ýäëýõ áîëòóãàé.
Á¿õ îðíû àìüòàí á¿ãäèéí ÷
Åðòºíöèéí çîâëîí á¿õýí àìèðëàõ áîëúþó.
Àìüòàí ýðõòýí äóòóó ¿å ãèø¿¿í äîðîéòñîí
Òýäãýýð á¿ãä ºíººäºð ýðõòýí á¿ðäýõ áîëòóãàé.
Àëèí á¿õ ºâ÷íººð ºâäºæ, ÿäàð÷ áèå äîðîéòñîí õèéãýýä
Àðâàí ç¿ã á¿õýíä àâðàë ¿ã¿é áîëñîí íóãóóä
Òýä á¿õýí ò¿ðãýí ºâ÷íººñ ãýòëýõ áîëòóãàé.
ªâ÷èí ¿ã¿é õ¿÷ õèéãýýä ýðõèéã îëîõ áîëòóãàé.
28
Õýí áýýð õààí, äýýðýì÷èí, äàéñíààð õºíººãäºõ, àëàãäàõ ëóãàà ó÷ðàõ õèéãýýä
Çîâëîí ýëäýâ ÿíç îëíîîð ãóòðàõ áîëñîí,
Ãàñëàíò áîëñîí áà çîâëîíò àìüòàí òýäãýýð á¿õýí
Àéìøãèéí äýýä áàðàãäàøã¿é îëîí ò¿¿íýýñ ãýòëýõ áîëòóãàé.
Àëèí á¿õ çîäóóëàí, õ¿ëýýñýýð õ¿ëýãäýí íýðâýãäñýí,
¯ãýýã¿é ýëäýâ çîâëîíä îðøèõ áîëñîí õèéãýýä
Íèñâààíèñ îëîí ìÿíãààð õÿìàðñàíààð ÷
Áàðàãäàøã¿é àþóë ýëäýâ ãàñëàíã îëñîí
Òýä á¿ãä õ¿ëýýñíýýñ ãýòëýõ áîëòóãàé.
Çîäóóëàõ íóãóóä íü çîäóóëàõààñ ãýòëýõ áîëòóãàé.
Àëàãäàõ íóãóóä íü ÷ àìü ëóãàà òºãºëäºð áîëîõ áîëòóãàé.
¯ãýýã¿é õîîñîí á¿ãä àþóë ¿ã¿é áîëîõ áîëòóãàé.
Àìüòàí àëèí íóãóóä ºëñºõ áà óíäààñàõààð íýðâýãäñýí,
Òýäãýýð èäýý áîëîí óíäàà ýëäâèéã îëîõ áîëòóãàé.
Ñîõîð áýýð ýëäýâ ÿíçûí ä¿ðñ¿¿äèéã ¿çýõ áîëòóãàé.
Ä¿ëèé áýýð ñýòãýëä çîõèñòîé äóóíóóäûã ñîíñîõ áîëòóãàé.
Í¿öãýí áýýð ýëäýâ ÿíçûí õóâöàñóóäûã îëîõ áîëòóãàé.
¯ãýýã¿é ÿäóó àìüòàí áýýð óóðõàé íóãóóäûã îëîõ áîëòóãàé.
Ýä, ¿ð ýðäýíý ýëäýâ ÿíç îëíîîð
Àìüòàí á¿ãä àìãàëàí ëóãàà òºãºëäºð áîëîõ áîëòóãàé.
Àëèâàà çîâëîíã ìýäðýõ¿éãýýð /àìññàíààð/ õîðëîë ¿ë áîëæ
Àìüòàí á¿ãä õàðâààñ ¿çýñãýëýí ãóà õèéãýýä
Ä¿ðñ ñàéí ¿çýñãýëýíòýé õèéãýýä ºíºä ºëçèéò áîëòóãàé.
¯ðãýëæèä àìãàëàí îëíûã õóðààõ áîëîõ áîëòóãàé.
Ñýòãýëèéí èäýý óíäàà, ìàøèä ó÷ðàë áóÿí íóãóóäûã
Ñàíàñàí äàðóéä òýäãýýð á¿õýí á¿òýõ áîëòóãàé.
Èõ õýíãýðýã, äàìàð, õóóðûí ÿðóó äóó õèéãýýä
Áÿëõñàí áóëàã õèéãýýä á¿ðä öººðºì íóãóóä
Àëòàí ëÿíõóà, óäâàë öýöã¿¿ä õèéãýýä
Èäýý óíäàà, õóâöàñ, ñóâä ýðäýíý, ýä òàâààð,
Àëòàí ÷èìýã, ýëäýâ ÿíçûí ýðäýíý áèíäýðúÿà,
Òýäãýýð á¿ãä ñàíàñàí äàðóéä á¿òýõ áîëòóãàé.
Åðòºíö àëèíä ÷ çîâëîíãèéí äóó ýñ ãàð÷
Àìüòàí íýã íü ÷ ¿ë çîõèëäîõûã á¿¿ ¿çýõ áîëòóãàé.
Òýäãýýð á¿ãä ºí㺠àãóó èõ õèéãýýä
Õàðèëöàí áèå áèåñýý ãèéã¿¿ëæ ¿éëäýõ áîëòóãàé.
Õ¿íèé åðòºíöºä õîòîë ÷óóëãàí àëèí áàéãàà
Òýä á¿ãä ñàíàõóéä òºðºõ á¿ãä áîëæ,
Ñàíàà á¿ãäèéã ñàíàñàí äàðóéä ÷
Áóÿíû ¿ð íü îãîîò ã¿éöýõ áîëòóãàé.
Õ¿æ õèéãýýä öýöãèéí ýðõýñ¿¿ä ò¿ðõëýã áà
Õóâöàñ õèéãýýä ÷èõìýë áîëîí ýëäýâ öýöýã,
Ãàëáèðâààñàí ìîäíîîñ ãóðâàí öàãò áóóõ áîëòóãàé.
Àìüòàä òýäãýýðèéã àâàí áàÿñàõ áîëòóãàé.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí õÿçãààðã¿é á¿ãä õèéãýýä
Òóóëñàí áîäèéí ñýòãýëòýí øàðâàãà õèéãýýä
Òîîñíîîñ õàãàöñàí õèðã¿é ñóðãààë íîìîíä ÷
Àðâàí ç¿ã íóãóóäàä òàõèëûã ¿éëäýõ áîëòóãàé.
29
Äîîðä àìüòàí á¿ãäèéã òýâ÷èõ áîëòóãàé.
׺뺺ã¿é íàéì íóãóóäààñ ãýòëýõ áîëòóãàé.
Äýýä ÷ºëºº ó÷ðàëûí õààíûã îëîõ áîëòóãàé.
¯ðãýëæèä áóðõàíòàé íºõºðëºõ áîëòóãàé.
¯ðãýëæèä ºíäºð ÿçãóóðò òºðºõ áîëòóãàé.
Ýä òàâààð õèéãýýä ¿ð òàðèàíû ãóó ñàíãààð áàÿëàã áîëîõ áîëòóãàé.
ßðóó àëäàð õèéãýýä ä¿ðñ ºí㺠íóãóóäààð
Îëîí ãàëàâò ñàéòàð ÷èìýãëýãäýõ áîëòóãàé.
Ýìýãòýé á¿ãä ¿ðãýëæèä ýðýãòýé áîëîîä
Áààòàðëàã õèéãýýä ýðýìãèé ìýðãýí áîëîõ áîëòóãàé.
Òýä á¿ãä ¿ðãýëæèä áîäèéí òóëä ÿâàõ áîëæ,
×àíàäàä õ¿ðýõ çóðãààä õè÷ýýõ áîëòóãàé.
Àðâàí ç¿ã íóãóóäàä ýðäýíèéí ìîäíû ýðõýòèéí ºìíº
Áóðõàí àìãàëàí çàëàð÷ áèíäýðúÿà ýðäýíèéí
Øèðýýíä çàëàðñàíûã áè ¿çýõ áîëòóãàé.
Íîì íîìëîõûã íü ÷ òýäãýýð ñîíñîõ áîëòóãàé.
Áè áýýð õèëýíöèéí ¿éë íóãóóäûã á¿òýýñýí íü
Àþóëò åðòºíöºä óðüä àëèíûã á¿òýýñýí;
Òýäíýýñ õ¿ñýøã¿éí ¿ð àëèí íóãóóä ãàðàõ
Òýäãýýð á¿ãä õîöðîë ¿ã¿é áàðàãäàõ áîëòóãàé.
Àëèâàà àìüòàä îð÷ëîíä õ¿ëýãäýí îðøñîí á¿ãä,
Îð÷ëîíãèéí öàëàì äýýñýýð ÷àíãà õ¿ëýãäñýíèéã
Áèëã¿¿íèé ãàðààð õ¿ëýýñèéã òàéëàõ áîëòóãàé.
Çîâëîí íóãóóäààñ ãýòëýõèéã îëîõ áîëòóãàé.
Àëèâàà àìüòàä ýíýõ¿¿ çàìáóó òèâ õèéãýýä
Àëèâàà åðòºíöèéí îðîí áóñàä íóãóóäàä
Ýëäýâ áóÿí ã¿íçãèé íóãóóäûã ¿éëäñýí
Òýäãýýð á¿ãäýä äàãàí áàÿñ÷ ¿éëäìîé.
Áèå áà õýë, ñýòãýëýýð á¿òýýñýí
Áè áýýð äàãàí áàÿññàí áóÿí ò¿¿ãýýð
Ìèíèé åðººë á¿òýæ ¿ð íü áîëîâñðîõ áîëòóãàé.
Òîîñíîîñ õàãàöñàí òýíöýøã¿é áîäèéã îëîõ áîëòóãàé.
Àëèí íóãóóä ¿ðãýëæèä õèðýýñ õàãàöñàí õèéãýýä
Õèðã¿é ñýòãýëýýð ìºðãºæ òàõèñàí õèéãýýä
Îãîîò çîðèóëàí ºã¿¿ëñýí ¿¿ãýýð
Æàðàí ãàëàâò ìóó çàÿàã îãîîðîõ áîëòóãàé.
Ýäãýýð ø¿ëãèé㠺㿿ëñýíýýð
Ýðýãòýé, ýìýãòýé, áÿðìàí õààíû ÿçãóóðààñ
Àëãàà õàâñðàí ñóóãààä áóðõàíûã ìàãòñàí àëèí
Íàñ á¿õýíäýý òºð뺺 ñàíàõ áîëæ,
Ýðõòýí ãèø¿¿í á¿ãäýýð ¿íýíõ¿¿ ÷èìýãëýãäýæ,
Ýëäýâ ýðäýì, áóÿí íóãóóäààð òºãºëäºð áîëæ,
Õ¿íèé ýðõýò õààí áýýð ¿ðãýëæèä ò¿¿íèéã òàõèàä,
Òýð õèéãýýä òýäãýýð á¿ãä íü òýð àäèë áîëòóãàé.
Àëèí íóãóóäûí ÷èõýíä íàìèí÷èëãàà ýíý íü äóóðñàõ áîëîõ,
30
Òýäãýýð íü íýã áóðõàíû äýðãýäýýñ áóÿíûã ¿éëäñýí áèø,
Õî¸ð áèø, äºðºâ áèø, òàâ áèø, àðàâ áèø,
Òýð ìýò ìÿíãàí áóðõàíû äýðãýäýýñ áóÿíûã ¿éëäñýí ìºí áîëîé.
Òýð öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð ø¿ëýã òýäãýýðèéã ñîíñîîä áîäüñàäâà Ðó÷èðà-êåòó-ä èéí
õýìýýí çàðëèãëàâàé: “Ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé! ßçãóóðûí õºâã¿¿í ÷èíèé ç¿¿äýíä àëòàí
õýíãýðýãíýýñ Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ¿íýìëýõ¿é ýðäìèéã ñàéøààñàí õèéãýýä õèëýíöèéã
íàìèí÷èëñàí ýäãýýðèéã àëèí áýýð ñîíññîí òýä á¿ãä áóÿíû öîãö àãóó èõ ëóãàà òºãºëäºð
áîëæ, îëîí òºðºëõòºíä òóñëàõ õèéãýýä àìãàëàíãààð öýíã¿¿ëýí ¿éëäýæ, ò¿éòãýð á¿ãäèéã
àðèëãàõ áîëîõûã ìýäýæ ¿éëäýõò¿í. Ýíý ìýòèéí ÿâäàë ÿëãàìæàà òºãºëäºð ýäãýýð á¿ãä
íü óðüäûí ºíãºðñºí öàãò Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí íóãóóäûã ìàãòñàí õèéãýýä àãóó èõ åðººëèéã
òàâüñíû øàëòãààí áîëîí Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû àäèñòýäýýð òýäãýýðèéã ñîíñîõ áîëñîí
ìºí áîëîé” õýìýýí çàðëèãëàâ. ×èíãýýä õóðñàí íºõºä òýäãýýð á¿ãäýýð ßëæ òºãñ
íºã÷ñºíèé çàðëèãèéã èëòýä ìàãòñàí áîëîé.