Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Ãàçðûí îõèí òýíãýð Äðäà-ãèéí á¿ëýã”
õýìýýõ àðâàí íàéìäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XIX á¿ëýã: ßã÷èñûí õààí Ñàìæíàÿà (ìîí: ¯íýíõ¿¿ ìýäýë) -ãèéí á¿ëýã.
̺í ò¿¿íèé äàðàà ßã÷èñûí àéìãèéí èõ íî¸í Ñàìæíàÿà (ò¿âä:Íîäæèíæàëáóó), õîðèí
íàéìàí ÿã÷èñûí àéìãèéí èõ íî¸íû õàìò ñóóäëààñàà áîñîîä, äýýä õóâöñûã íýãýí
ìºðºí人 áóóëãààä, áàðóóí ºâä㺺 ãàçàðò ñºõðººä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí õààíà áóé òýð ç¿ãò
àëãàà õàâñðàí ñºã人ä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéí õýìýýí àéëòãàâ:
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ºä㺺 áîëîí èðýýä¿é öàãò äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã òîñãîí þìóó õîò, èõ õîò îðîí óëñ, àãëàãèéí ç¿ã
õ¿ì¿¿íèé ýìèéí îðîí, îðä õàðøèéí îð÷èì àëèíä ãàðàõ áîëîõ òýíä àðèóí ñàíâààðò ßëæ
òºãñ íºã÷ñººí, ÿã÷èñûí àéìãèéí èõ íî¸í Ñàìæíàÿà áè, õîðèí íàéìàí ÿã÷èñûí àéìãèéí
èõ íî¸í òýäãýýðèéí õàìò òîñãîí þìóó õîò, èõ õîò, îðîí óëñ, àãëàãèéí ãàçàð, óóëûí
ýìèéí îðîí, îðä õàðøíû îð÷èì òýíä î÷èæ ¿éëäýíý. Áèåý íóóöëààä íîìû㠺㿿ëýã÷
ãýëýí ò¿¿íèéã ñàõèæ ¿éëäýíý. Á¿ðýí àâàð÷, á¿ðýí õàìãààëæ, á¿ðýí òýòãýõ õèéãýýä
àþóëûã òýâ÷èõ õèéãýýä àìèðëàíãóé áà ñàéí àìãàëàíòàé áîëãîæ ¿éëäýíý. Ýðýãòýé þìóó
ýìýãòýé, õ¿¿ þìóó îõèí, íîìûã ñîíñîã÷ òýäãýýð á¿ãä õèéãýýä õýí íýãýí äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íýýñ àäàãëààä äºðâºí ìºðò ø¿ëýã
íýãèéã ñîíñîõ áîëîí, ýñâýë íýãýí ¿ã þìóó, ýñâýë äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí
àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íýýñ áîäüñàäâûí íýð íýã þìóó áóðõàíû àëäàð íýãèéã ñîíñîõ
áîëîîä áàðüñàí õèéãýýä, àëü ýñâýë äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò
õààí ¿¿íèé íýðèéã ñîíñîõ áîëîîä áàðüñàí òýäãýýð á¿ãäèéã á¿õýíä ñàõèæ ¿éëäýíý. Îãîîò
àâðàõ õèéãýýä á¿ðýí õàìãààëæ, àìèðëàíãóé õèéãýýä ñàéí àìãàëàíòàé áîëãîíî. ßçãóóð
òýäãýýð õèéãýýä ãýð òýäãýýð áîëîí, õîò òîñãîí òýäãýýð áà, õààíû îðäíû íºõºä
òýäãýýðèéã ÷ á¿õýíä ñàõèæ ¿éëäýíý. Á¿ðýí àâàð÷, á¿ðýí õàìãààëæ, á¿ðýí òýòãýõ õèéãýýä
àþóëûã òýâ÷èæ àìèðëàíãóé áîëîí ñàéí àìãàëàíòàé áîëãîíî.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, óã øàëòãààí àëèíààð áè ÿã÷èñûí àéìãèéí èõ íî¸í
Ñàìæíàÿà õýìýýõ íýðèéã îëîõ áîëîâ? õýìýýâýýñ, ýíý íü àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí òàíä èë áºãººä àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áè þì á¿ãäèéã ýðýõ áîëîé.
Þì á¿ãäèéã îãîîò ýðýõ áîëîé. Þì á¿ãäèéã äîòðîî áàãòààõ áîëîé. ßíàãóóõ ¿íýíèé þì
á¿ãä õèéãýýä ¿íýìëýõ¿é ¿íýíèé þì á¿ãä áîëîí îðîí àëèí áàéãàà õèéãýýä þìñ á¿ãä àëèí
áàéãàà þìñ á¿ãäèéí ÿçãóóð àëèí áàéãàà õèéãýýä àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, þì
á¿ãä íàäàä èëò áîëîé. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, þìñ ¿çýãäýë á¿ãäýä ìèíèé
áèëã¿¿íèé ¿çýãäýë ñàíààíä áàãòàøã¿é, áèëã¿¿íèé ãýãýý ñàíààíä áàãòàøã¿é, áèëã¿¿íèé
ã¿éëò ñàíààíä áàãòàøã¿é, áèëã¿¿íèé öîãö ñàíààíä áàãòàøã¿é áîëîé. Àðèóí ñàíâààðò
ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, þìñ ¿çýãäýë á¿ãäýä ìèíèé áèëã¿¿íèé îðîíä îðîõóé ñàíààíä
95
áàãòàøã¿é áîëîé. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí áè þìñ ¿çýãäýë á¿ãäèéã ¿íýíõ¿¿
á¿ðýí ýðñýí, ¿íýíõ¿¿ á¿ðýí àæèãëàñàí, ¿íýíõ¿¿ á¿ðýí ýðñýí, ¿íýíõ¿¿ íýí õàðñàí,
¿íýíõ¿¿ äîòðîî áàãòààñàí øàëòãààí ò¿¿ãýýð Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áè
ÿã÷èñûí àéìãèéí èõ íî¸í Ñàìæíàÿà õýìýýõ íýðèéã îëñîí.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áè áýýð íîìû㠺㿿ëýã÷ ãýëýí ò¿¿íèé ¿ãèéã ÷èìæ
¿éëäýõèéí òóëä ñàìáààã íü ÷óõàë á¿òýýæ ¿éëäýíý. Þó áîëñîí ÷ íîìû㠺㿿ëýã÷ ò¿¿íèé
áèåèéã àëæààõ ¿ã¿é áîëãîõ õèéãýýä áèåíèé ýðõòýíã àìãàëàíòàé áîëãîæ, ìàøèä
áàÿñãàëàíã òºð¿¿ëýõ õèéãýýä àëèí îëîí áóìàí áóðõàäàä áóÿíû ¿íäñèéã ¿¿ñãýñýí
àìüòäûí òóñûí òóëä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ýíý Çàìáóó
òèâä ºíº óäààí îðøèõ õèéãýýä ò¿ðãýí ¿ë äîðîéòîõ áîëîîä àìüòàí á¿ãä ÷ äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîõ áîëæ, áèëã¿¿íèé öîãö
ñàíààíä áàãòàøã¿éã îëîõ áîëæ, áèëã¿¿í ëóãàà òºãºëäºð áîëæ, áóÿíû öîãöûã ìàøèä
áàðèõ áîëæ, èðýýä¿é öàãèéí ò¿ã ò¿ìýí áóìàí ãîëäè ãàëàâò òýíãýð áîëîí õ¿ì¿¿íèé
àìãàëàí ñàíààíä áàãòàøã¿é îëíûã àìñàõ áîëîõ õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ëóãàà
íºõºðëºõ áîëîîä èðýýä¿é öàãò äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä èëòýä ãýãýýðñýí
áóðõàí áîëîõ õèéãýýä àìüòíû òàì àäãóóñíû òºðºëò, ýðëýãèéí åðòºíöèéí çîâëîí á¿ãäèéã
ìàøèä àìèðëóóëæ ¿éëäýõèéí òóëä ò¿¿íèé øàð ¿ñíèé í¿õ¿¿äýä ñ¿ð æàâëàíã õàéðëàõ
áîëíî. Ò¿¿íèé áèåíä õ¿÷ õèéãýýä ÷àäàë, èõ õè÷ýýíã¿éã ¿¿ñãýæ ¿éëäýíý. Ò¿¿íèé
áèëã¿¿íèé ãýãýý ñàíààíä áàãòàøã¿é áîëíî. Ò¿¿íèé äóðüäëûã äîòðîî áàãòààæ ¿éëäýíý.
Òýð èõýä äýâøèæ ¿éëäýíý.”
Òýãýýä ÿã÷èñûí èõ ýçýí Ñàìæíàÿà èéí õýìýýí àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, íàäàä òàðíè
òîãòîîë íýã áàéãàà ¿¿íèéã àìüòàí á¿ãäýä òóñëàõ õèéãýýä ýíýðýõèéí òóë, ßëæ òºãñ
íºã÷ñºíèé ìýëìèéí ºìíº áè áýýð òàðíè ¿¿íèéã óíøèæ ¿éëäüå. Òàðíè íü:
ÍÀÌÓ ÁÓÄÄÀßÀ ÍÀÌÓ ÄÀÐÌÀßÀ ÍÀÌÓ ÑÀÍÃÀßÀ ÍÀÌÓ ÁÀÐÕÌÀßÀ ÍÀÌÀ
ÇÀÄÓÐ ÍÀÌÀ ÍÀÌÀ ÈÍÄÐÀßÀ ÍÀÌÀ ÇÀÄÓÐ ÍÀÌÀ ÌÀÕÀ ÐÀÇÀ ÍÀÌÀ
ÒÀÄßÀÒÀ ÕÈËÈ ÕÈËÈ ÌÈËÈ ÌÈËÈ ÃÓËÈ ÌÀÕÀ ÃÎÂÓÐÈ ÃÀÍÄÀÐÈ ÌÀÕÀ
ÃÀÍÄÀÐÈ ÄÈÌÈÄÈ ÌÀÕÀ ÄÈÌÈÄÈ ÄÀÍÄÀ ÕÓÕÓÍÄÝ ÕÀÕÀ ÕÀÕÀ ÕÈÕÈ ÕÈÕÈ
ÕÓÕÓ ÕÓÕÓ ÕÀËÎ ÄÀÌÝ ÃÓÄÀÌÝ ÇÀÇÀ ÇÀÇÀ ÇÈÇÈ ÇÈÇÈ ÇÓÇÓ ÇÓÇÓ ÇÀÍÄÝ
ØÓÐÀ ØÈÕÀÐÀ ØÈÕÀÐÀ ÓÄÈØÒÀÕÈ ÁÀÃÀ ÁÀÍÀ ÑÀÍÄÈÍÇÀßÀ ÑÂÀÕÀ
“Àëèí íýãýí áýýð óõààíû òàðíè ¿¿íèéã õàäãàëàõ õèéãýýä áàðèâààñ, áè ò¿¿íä
àìæèðãààíû ýä ç¿éë ºäðèéí çîîã, õóâöàñ, öýöýã, ¿ð æèìñ, ýä ýðäýíý òýðã¿¿òýí á¿ãäèéã
õàéðëàæ ¿éëäýíý. Àëèí íýãýí îõèí, õ¿¿ õèéãýýä ýð, ýì çàðö õèéãýýä àëò, ìºíãº, ¿íýò
ýðäýíý õèéãýýä ÷èìýã òýðã¿¿òýí ýä ç¿éëèéã õ¿ñâýýñ ÷, áè ò¿¿íä õ¿ññýí÷ëýí òóñ òóñàä íü
õàéðëàæ ¿éëäýíý. Ýíýõ¿¿ óõààíû òàðíè íü õ¿÷ õèéãýýä èõ ñ¿ð æàâõëàí òºãºëäºð òóë,
ýíýõ¿¿ òàðíèéã óíøèõûí öàãò áè ¿òýð ò¿ðãýí ò¿¿íèé äýðãýä î÷èæ þóã ÷ òîðîëòã¿é á¿òýýæ
¿éëäýíý. Íóóö òàðíè ¿¿íèéã á¿òýýõ çàí ¿éë íü ýõëýýä ÿã÷èñûí èõ ýçýí Ñàìæíàÿà-ãèéí
ä¿ðñèéã óðòààø íü äºðºâ þìóó òàâàí áàðèì, ãàðòàà áàéëäààíû ñ¿õ áàðüñàíààð
çóðñàíû ºìíº äºðâºëæèí õîò ìàíäëûã á¿òýýñíèé äºðâºí òàëä íü áàë þìóó áóðàìòàé
óñààð ä¿¿ðñýí äºðâºí áóìáûã òàâüæ ò¿ðõëýã õèéãýýä, òàëõ áà õ¿æèéã óóãèóëæ öýöãèéí
ýðõñýýð ÷ òàõèæ ¿éëäýýðýé. Áàñ õîò ìàíäàë ò¿¿íèé ºìíº ºãëºãèéí ò¿ëëýãèéí òóëãà
áàéãóóëæ, óòààã¿é ãàëûí äîòîð òîñ õèéãýýä þíãàðûã õîëüæ òàðíè íýæãýýäèéã óíøèæ
òóëãà ò¿¿íèé äîòîð ºãëºãèéí ò¿ëëýãèéã ¿éëäýíý. Òýð ìýò çóóí íàéìàí óäàà ò¿ëýõ äàðóéä
áè ò¿¿íä áèåý èëòýä ¿ç¿¿ëýýä, ×è þó õ¿ñýæ áàéíà? õýìýýí àñóóæ ¿éëäýíý. Òýãýýä
á¿òýýë÷èí òýð áýýð ÷, þó õ¿ññýí ò¿¿íèéãýý ºã¿¿ëýõèéí çýðýãöýý þó õ¿ññýí ò¿¿íèéã ºã÷
¿éëäýíý. Àëèí àëò ìºíãèéã õ¿ñýõ õèéãýýä, óóðõàéã ýðýõèéã õ¿ññýí õèéãýýä, òýíãýðèéí
àðøèéã õ¿ññýí ÷ òýð íü á¿òýýä îãòîðãóéä íèñýí îäíî. Áàñ òýíãýðèéí í¿ä õèéãýýä áóñäûí
ñýòãýëèéã ìýäýõ òýðã¿¿òýí èëò ìýäýë á¿ãäèéã ÷ îëæ ¿éëäýíý. Àìüòàí á¿ãäèéã ñýòãýë÷ëýí
ýðõøýýõ õèéãýýä íèñâàíèñ á¿ãäèéí ¿ðãýëæëýëèéã òàñëààä íýí ãýòëýõèéã îëîõ áîëíî.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð, ÿã÷èñûí àéìãèéí èõ íî¸í Ñàìæíàÿà-ã, ñàéí
áîëîé õýìýýí ñàéøààñàí áºãººä: “Ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé! Àëèí òà áýýð àìüòàí á¿ãäýä
òóñëàõ õèéãýýä àìãàëàíòàé áîëãîõ äýýäèéí íîì ¿¿íèéã îãîîò ñàõèõûí òóëä òàðíèéí ¿ã
¿¿íèé㠺㿿ëñýíýýð õýìæýýëøã¿é áóÿí àðâèäàõ áîëíî.”
96
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“ßã÷èñûí õààí Ñàìæíàÿà-ãèéí á¿ëýã”
õýìýýõ àðâàí åñä¿ãýýð á¿ëýã.
* * *
ÕÕ á¿ëýã: Òýíãýðèéí Ýðõýòèéí òàíãàðàã.
Òýíäýýñ Ãàçðûí îõèí òýíãýð Äðäà õýìýýã÷ òýð òýäãýýð îëîí íºõäèéí äóíäààñ
ñóóäëààñàà áîñîîä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áàãøèéí ºëìèéä îðîéãîîðîî ìºðãºæ
àëãàà õàâñðàí ñºã人ä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õýí íýãýí íóòàã
îðîíäîî õ¿ì¿¿íèé õààí áîëñîí òýðýýð ¿íýíõ¿¿ íîìûã ýñ ¿éëäâýýñ, òºð óëñàà áàðèõ
õèéãýýä îëîí àìüòíûã æàðãóóëàõ, ººðèéí áèåèéã ìàíäóóëàõ, ºíäºð ñóóäàëä ºíº óäààí
îðøèæ ÷àäàõã¿é ó÷èð èõ íèã¿¿ëñýíã¿é òºãºëäºð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí òà ¿íýìëýõ¿é õààíû
øàñòèðààð òºð óëñûã õýðõýí áàðèõûã íîìëîí ñî¸ðõ. Ò¿¿íèéã ñîíñîîä õ¿ì¿¿íèé
õààäóóä, íîì òýð ìýòýýð åðòºíöèéã òýòãýæ õààíû äýýä ñóóäàëä ºíº óäààí îðøñîíîîð,
àìãàëàíòàé áîëîõ õèéãýýä, íóòàã îðíû èðãýä òýä á¿ãä ÷ îãîîò àìãàëàíòàé áîëîõ þì.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí ÷óóëñàí îëîí íºõäèéí äóíä Ãàçðûí îõèí òýíãýð ò¿¿íä
èéí õýìýýí çàðëèãëàâ: “Ãàçðûí îõèí òýíãýðýý, òèéí áîëáîîñ ÷è ìàøèä ñàéí ñîíñîãòóí.
Ýðò óðüäûí ºíãºðñºí öàãò Áàëåíäðà-êåòó (ìîí: Õ¿÷èéí ýðõýò îõü) õýìýýõ õààíä Ðó÷èðàêåòó
(ìîí:¯çýñãýëýíãèéí îõü) íýðò õàí õ¿¿ áàéæýý. Ò¿¿íèéãýý õààí øèðýý çàëãàìæëóóëààä
ºíº óäàëã¿é íýãýí öàãò: ‘Äýýä ýöýã Âàðåíäðà-êåòó (ìîí: Ýðõýòèéí îõü) õààíààñ
óëàìæèëñàí Òýíãýðèéí ýðõýòèéí òàíãàðàã õýìýýã÷ õààíû øàñòèð íýãýí áàéñàí áà, áè
óðüä íü Òýíãýðèéí ýðõýòèéí òàíãàðàã õààíû øàñòèð ò¿¿ãýýð õî¸ð ò¿ìýí æèëèéí òóðø
õààí òºðèéã áàðüñàí áºãººä óðüäûí òýð öàãò àäàãëààä, ñýòãýëèéí íýã õîðîì òºäèé ÷
íîì áóñûí ç¿éë þóã ÷ áîäîæ áàéãààã¿é. Õ¿¿ ìèíü ýý! Òýíãýðèéí ýðõýòèéí òàíãàðàã
õýìýýõ õààíû øàñòèð òýð íü àëèí áý? õýìýýâýýñ’
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä Áàëåíäðà-êåòó áýýð, õàí õ¿¿ Ðó÷èðà-êåòó-ä
Òýíãýðèéí ýðõýòèéí òàíãàðàã õýìýýã÷ õààíû øàñòèðûã ýäãýýð ø¿ëãýýð àãóó èõýýð,
¿íýíõ¿¿ ìàøèä ¿ç¿¿ëñýí áîëîé:
Àìüòàí á¿ãäýä òóñëàã÷,
Ýðãýëçýý á¿ãäèéã òàñëàã÷,
Õàìàã ãýìèéã ýâäýã÷,
Õààíû øàñòèðûã íîìëîñóãàé.
Á¿õ õààäóóä òóñ á¿ðòýý
Áàÿñàíãóé ñýòãýëèéã òºð¿¿ëæ,
Òýíãýðèéí ýðõýòèéí òàíãàðàã á¿ãäèéã
Àëãàà õàâñðàí ñîíñîæ ¿éëä.
Ýðõýò óóë Âàæðà-êàðà (ìîí:Õóâèðøã¿é îðîí) ýíä
Õóðìàñòûí õààí ÷óóëñàíû äîòðîîñ
Ýðõýò õààä íàð áîñîæ
Ýñðýí òýíãýðýýñ èéí àñóóâ:
‘Òà òýíãýðèéí ýðõýì ýñðýí áèëýý;
Òà òýíãýð íàðûí ýðõò áàÿëàã áèëýý;
Òà áèäíèé ýðãýëçýýã òàñëàã÷ áèëýý;
Òèéìýýñ áèäíèé ñýæãèéã òàñëàí ñî¸ðõ.
Õ¿í áîëæ òºðñºí õààí ò¿¿íèéã
Õýðõýí þóíä òýíãýð õýìýýí ºã¿¿ëíý?
97
ßìàð ó÷ðààñ õ¿íèé õààíûã
ßìàãò òýíãýð õýìýýí õ¿íäëýõ áîëîâ?
Õýðâýý òýíãýð íü ÿìàð ìýò
Õ¿íèé åðòºíö ýíä òºðæ,
Õ¿íèé ýçýí áîëæ õ¿ì¿¿ñèéí
Õààí íü áîëæ ¿éëääýã þìóó?’
Ýðõýì äýýäñ¿¿ä Ýñðýí òýíãýðýýñ
Èéíõ¿¿ îãîîò àñóóñàí õèéãýýä
Òýíãýðèéí ýðõýí ýñðýí òýð áýýð
Òýäãýýð õààäàä èéí õýìýýí ºã¿¿ëýâ:
Òýð ìýò åðòºíöèéã òýòãýã÷ íàð áýýð
Òèéíõ¿¿ íàäààñ àñóóñàí ó÷èð
Àìüòàí á¿ãäýä òóñëàõûí òóëä
Àãóó øàñòèðûã áè íîìëîñóãàé.
Õ¿íèé îðîíä ìýíäëýí òºðñºí
Õààí áîëîãñîäûí òºðºë õèéãýýä
ßìàð øàëòãààíààð îðîí òýäãýýðò
ßëãóóñàí õààí áîëäîãèéã íîìëî¸.
Õ¿÷èò òýíãýð¿¿äèéí àäèñòýäýýð
Õ¿íèé îðîíä òºðäºã áóþó;
Òýíãýð óðüä íü àäèñòýäëýýä,
Ò¿¿íèé õîéíî óìàéä îðäîã áîëîé.
Õ¿íèé åðòºíöºä òºðººä òýð,
Õ¿ì¿¿íèé ýçýí áîëîõ áºë㺺.
Òýíãýðýýñ òºðñºí ó÷ðààñ ò¿¿íèéã,
Òýíãýðèéí õºâã¿¿í õýìýýí ºã¿¿ëäýã.
‘Òà áîë òýíãýðèéí õ¿¿ ìºí’ õýìýýí
Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí õààí áýýð
Õààíû õóâèéã ò¿¿íä ºãººä
Õ¿íèé ýçýíä ºðãºìæëºõ áîëîé.
Í¿ãýëò ¿éë á¿õíèéã õîðüæ,
Íîì áóñûã òýâ÷èõ õèéãýýä
Àìüòàí á¿ãäèéã ñàéí ¿éëýíä áàéãóóëàí,
Àðèóí òýíãýðèéí îðîí ìýò áîëãîõûí òóë
Õ¿íèé õààí òýð çàðèìäàà õ¿í ä¿ðýýð,
Õààÿà òýíãýð áîëîí õààÿà ¿íýð èäýøò,
Õààÿà çàíäàë÷èí áà ìàíãàñûí ÷ ä¿ðýýð,
Õèëýíöýò ¿éëèéã áóöààæ ¿éëäýíý.
Õàðèí ñàéí ¿éëèéã ¿éëäýã÷ íàðò
Õààí òýðáýýð ýöýã ýõ ìýò
Òèéí áîëîâñîðñîí ¿ðèéã ¿ç¿¿ëýõýä
Òýíãýð áýýð õààíûã àäèñëàñàí áîëîé.
Ýíý íàñàíäàà ñàéí ¿éë õèéñýí áà
Ýëäýâ ãýìèéã ¿éëäýã÷ íàðûí
Òèéí áîëîâñîðñîí ¿ðèéã ¿ç¿¿ëýõýä
Òýíãýð áýýð õààíûã àäèñëàñàí áîëîé.
Õàðúÿà óëñàä íü ãýìò ¿éë¿¿ä áóé àòàë
Õýðâýý õààí áýýð ýñ õàéõàð÷,
98
Õèëýíöèéã ¿éëäýã÷ òºðºëõòºí íàðûã
Õóâü çîõèëäñîí öààçààð ýñ òàñàëæ,
Òýðñ¿¿ä ¿éë¿¿äèéã çºíä íü îðõèâîîñ
Òýð öàãò íîì áóñ ìàøèä àðâèäíà.
Òýìöýë áîëîí áàøèð õýðã¿¿ä
Òýð óëñàä õîéøèä èõýñ÷,
Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí îðîíä
Òýíãýðèéí ýðõò õÿìðàõ áîëíî.
Õàðúÿà óëñàä íü ãýìò ¿éë¿¿ä îðøèâ÷
Õýðâýý õààí áýýð ýñ õàéõàðâààñ,
Òýð öàãò áàðàãäàøã¿é áàøèð õóóðìàã
Òýñâýðëýøã¿é îëíîîð óëñ ýâäðýõ áîëíî.
Òýðñ¿¿ä äàéñíóóä äîâòëîí õàëäàæ,
Òýðõ¿¿ óëñûã íýí ò¿éâýýíý.
Òºãñ ýäëýë áîëîí ÿçãóóð ÷ ýâäýðíý.
Õóðààñàí õºðºí㺠àëèí áàéõíàà ÷
Õóóðàì÷ áàøèðòàé îëîí ¿éëýýð
Õàðèëöàí íýã íýãíýýñýý áóëààõ áîëíî.
Àëü íýãýí àðãààð õààí ººðºº
Àìèðëóóëæ ò¿¿íèéã ýñ ¿éëäâýýñ,
Èõ çààíóóä öººðìèéã ýâäýõ ìýò
ªºðèéí îðíûã íýí ýâäýíý.
Àéìøèãò äîãøèí ñàëõè áîñîæ;
Àþóëò èõ ¿åð áóóíà;
Íàð áà ñàðàí áîëîí;
Ãàðèã îäóóä äîãøðîõ áîëíî.
Õààí íü õàéõðàëã¿é çºíä íü îðõèâîîñ,
Õºðºíãº, íîãîî, ¿ð æèìñ
ÿéöýä ýñ áîëîâñðîõ õèéãýýä
Ãàí çóä ¿ðãýëæëýõ áîëíî.
Õàðúÿà óëñàä íü ãýìò ¿éë¿¿ä îðøèâ÷,
Õýðâýý õààí áýýð ýñ õàéõàðâààñ,
Òýð öàãò òýíãýð¿¿ä îðäîíäîî
Ñýòãýë íü áàÿñãàëàí ¿ã¿é áîëíî.
Ýðõò òýíãýðèéí õààí òýä á¿ãä
‘Ýíý õààí íîì òºãºëäºð áóñ áºãººä
Ýãíýãò íîì áóñûí ç¿ãò îðøèæ áàéíà’ õýìýýí
ªºð õîîðîíäîî õýëýëöýõ áîëíî.
Òýð õààí áýýð ºíº óäàëã¿é
Òýíãýð íàðûã õÿìðóóëàõ áîëíî.
Òýíãýð íàð ìàøèä õÿìàðñàíààð
Ò¿¿íèé óëñ íü íýí ýâäýðíý.
Çîõèñã¿é ç¿éë¿¿ä òýð îðîíä ãàð÷,
Çýâñýã ìýñýýð ÷ ýâäðýõ áîëíî.
ªºäã¿é áàøèð áà òýìöýë õèéãýýä
ªâ÷èí ÷ á¿õýíä òàðõàõ áîëíî.
Òýíãýðèéí ýðõýò¿¿ä ìàøèä óóðëàæ,
99
Òýòãýõýý áîëèí õÿñàëä îðõèíî.
Òýð îðîí íü àþóëä íýðâýãäýæ,
Òýðõ¿¿ õààí áýýð ãàñëàíã àìñàíà.
Àõ ä¿¿ þìóó ýñâýë õ¿¿,
Àñðàëò ñàäàí ëóãàà õàãàöàõ áîëíî.
¯çýñãýëýíò ýõíýð ëóãàà õàãàöàõ áîëíî.
Ýñâýë îõèí íü ¿õýõ áîëíî.
Òýäíèé îä íü ÷ óíàõ áîëþó;
Ò¿¿í÷ëýí íàðàí àäèë ãàðàõ áîëúþó.
Ãàäíû äàéñíû öýðýã õèéãýýä
Ãàí çóä ìàøèä ãàðàõ áîëúþó.
Ò¿¿íèé õàéðò çààí õèéãýýä
Ò¿øèãëýõ ò¿øìýä íü ÷ ¿ã¿é áîëíî.
Ò¿¿íèé äàðàà õóðäàí õ¿ëýã
Ýíõðèé òýä íü ÷ ¿õýõ áîëíî.
Ãýð áîëîí ýä ç¿éëñ¿¿äèéã ÷
Ãýíýä¿¿ëæ õàðèëöàí áóëààëäàõ áîëúþó.
Ãàçàð ãàçàðò èðò ìýñýýð
Ãýíýò áèå áèåíýý õºíººõ áîëúþó.
Ãýìò õýð¿¿ë òýìöýë áàøèð õóóðìàã
Ãàçàð íóòàã á¿ðò ãàðàõ áîëæ,
Ýðãýí òîéðîíä àä çýòãýð øóðãàëæ,
Ýäãýøã¿é ºâ÷í¿¿ä ÷ ãàðàõ áîëíî.
Ò¿¿íèé äàðàà ºãëºãèéí îðîí íü ÷
Íîì ëóãàà òºãºëäºð áóñ áîëíî.
Ò¿¿íèé íºõºä áîëîí ò¿øìýä¿¿ä íü ÷
Íîì ëóãàà òºãºëäºð áóñ áîëíî.
Ò¿¿íèé õîéíî íîì ëóãàà òºãºëäºð áóñ
Òºðºëõòºí òýäãýýðèéã òàõèõ áîëíî.
¯íýíõ¿¿ íîì òºãñ õ¿ì¿¿ñ¿¿äèéã
¯ðãýëæ öààçààð òàñëàõ áîëíî.
Íîìã¿é õóóðàì÷óóäûã ºðãºí õ¿íäýëæ,
Íîìò ìýðãýäèéã ºøëºí öààçàëñàíààð,
Òýðõ¿¿ íóòàãò óñ, ãàðèã, ñàëõè
Òýð ãóðàâ íýí õÿìðàõ áîëíî.
Äýýð íü íîìã¿é òºðºëõòºí ýçýëñýí òóë
Äýýäèéí íîìûí øèìò òóÿà,
Àìüòíû ºíãº, ç¿ñ, ãàçðûí øèì
Àëèí òýð ãóðàâ íýí ýâäýðíý.
Ñààð ìóó òºðºëõòºíèéã ìàøèä õ¿íäýëæ,
Ñàéí äýýäñèéã ã¿òãýí ìóóëñàí òóë
Ãóòàìøèãò ¿õýë, õýë àì, ãàí çóä
Ãóðâàí ç¿éë òýð îðîíä ãàðàõ áîëíî.
¯ð òàðèà æèìñ áèåèéí ºíãº
¯¿íèé õîéíî ¿ã¿é áîëîõ áîëúþó.
ªâ÷èíä íýðâýãäñýí îëîí àìüòàä
Îðîí íóòãóóäààð ãàðàõ áîëíî.
100
Àìòòàé áºãººä ¿ðæèëòýé ¿ð æèìñ
Àëèí íóòãóóäàä áàéõ áîëîâ÷
Õÿðóó áîëîí õàëóóí íàðàíä
Õàòàí øàìøààãäàõ ÿìàãò áîëíî.
Áàÿñãàëàíò òîãëîîì íààäãàé õèéãýýä
Óðüäûí áàÿñãàëàíò á¿õ ç¿éëä
Áàÿñàõ íü äîðîéòîæ ¿ë áàÿñàõ áîëæ
Îëîí íèñâàíèñààð íýí õÿìðàõ áîëîé.
Æèìñ õèéãýýä ¿ð òàðèàíû
Ø¿¿ñ òîñ íü áàðàãäàõ òóë
Áèå õèéãýýä ìàõáîä ýðõòýí
Øèìòýí öýíãýõ íü ¿ë áîëîõ áîëîé.
Õ¿í àäãóóñ íü ºí㺠ìóó
Õ¿÷ áàãà ìàøèä òóðàíõàé
Õîîë óíä õè÷íýýí èäñýí ÷
Õàíàí öýíãýõ áàéõã¿é áîëíî.
Õ¿÷ ÷àäàë õè÷ýýë ç¿òãýë íü ÷
Ò¿¿íèé õîéíî ¿ã¿é áîëíî.
Õè÷ýýë äîðîéòñîí çàëõóó àìüòàä
Òýäãýýð íóòàãò ãàðàõ áîëíî.
Ýëäýâ ºâ÷íººð íýðâýãäñýí
Ýìãýãò àìüòàä îëøðîõ áîëíî.
Ýëäýâ ìàíãàñààñ õóâèëñàí
Ýðõýñ îä ãàðèãóóä ãàðàõ áîëíî.
¨ñ áóñûí ç¿ãò ìàøèä îðøîîä
Õààí áýýð íîìûã ýñ äàãàñíààð,
Åðòºíö á¿ãäèéí õ¿ðýýí äîòîð
Ãóðâàí åðòºíö íýí ýâäýðíý.
Àëèí öàãò õààí ç¿ãò îðøîîä
Àéìøèãò õýðã¿¿äèéã õºñºð îðõèâîîñ,
Ýíý ìýòèéí îëîí ãýì çýì¿¿ä
ªºðèéí óëñàä íü ãàðàõ áîëíî.
Ýðõò òýíãýð¿¿ä õýðýã àëèíû òóë
Ýçýí õààíûã àäèñëàñàí õýäèé ÷
Õààí ººðºº ¿ë ¿éëäýæ
Õàìàã õýðãèéã õºñºð îðõèâîîñ
Ñàéí ¿éëèéã ¿éëäñýí àìüòàí òýä
Òýíãýðèéí îðîíä òýíãýðò òºðì¿é.
Ñààð ìóóã ¿éëäñýíýýð áèðä áîëîí
Òàì õèéãýýä àäãóóñàíä òºðì¿é.
Àëèí öàãò õààí áýýð óëñ îðîíäîî
Àëèâàà õèëýíöèéã õºñºð îðõèâîîñ,
Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí îðíîîñ
Ãýìò ¿éëýýð óíàõ áîëíî.
Õààí ººðºº ¿ë ¿éëäâýýñ
Õ¿¿ íü ÷ áàñ ýñ ¿éëäýíý.
Òýíãýðèéí õààí ýöýã íàðûí
Îðîíä ãýì ëóãàà ñýëò áîëíî.
101
Òýñýøã¿é áàøèð õóóðìàãààð
Àëèí öàãò óëñ íü ýâäðýõ áîëîõ,
Òèéìýýñ òýíãýðèéí ýðõò íàð áýýð
Õ¿íèé õààí ò¿¿íèéã àäèñëàõ áîëíî.
Ñààð ¿éë¿¿äèéã àìèðëóóëàõûí òóë
Ñàéí ¿éëýíä îðóóëàõ áîëîí,
Óëñûí íîìûí õýðãèéí òºëºº
Ýíý íàñàíä íü àìüòàí á¿ãäýä
¯ð äàãàâðûã àìñóóëæ ¿éëäýã÷
Ýðõò òýð íü õààí ìºí.
Òóñòàé áîëîí ãýìò ¿éëèéí
Òèéí áîëîâñðîõ ¿ð äàãàâàðûã
Òóñ òóñàä íü ¿ç¿¿ëýõèéí òóëä
Òóøààã÷ ò¿¿íèéã õààí ãýìîé.
ªºðèéí òóñ áîëîí áóñäûí òóñ,
Óëñûí íîì õýðãèéí òóõàéä
Òýíãýðèéí ÷óóëãàí áýýð ò¿¿íèéã àäèñëàâ.
Òýíãýð íàð ÷ äàãàí áàÿñàâ.
Õàìàã óëñûí àëáàò èðãýí
Õèëýíöòýí áàøèðòàíûã íîìõîòãîõ õèéãýýä
Óëñûí íîì õýðãèéí òóõàéä
Àìü áîëîí õààí òºðºº ÷ ºãºõ áîëîé.
Ìóíõàã ¿éëñèéã òýñýí ººãø¿¿ëæ,
Ìýäýìñýðèéã õÿñàëä îðõèõ áîëâîîñ
Óëñ îðîíä áàðàãäàøã¿é èõ àéìøèã
Óãòàà òýðíýýñ ººð áàéõã¿é áîëîé.
Áàøèð õóóðìàã ÿìàð ìýò ãàðàõàä
Áàøèðëàí ¿éëäýã÷èéã öààçààð ýñ øèéòãýâýýñ,
Îðîí óëñàä ìàøèä áàðàãäàøã¿é
ªºäã¿é áàøðóóä õîéøèä ãàðàõ áîëíî;
Èõ á¿ðäèéã ýâäýõ çààíû ñ¿ðýã ìýò
Îðîí ò¿¿íèéã íýí ýâäýíý.
Òýíãýðèéí ýðõýò¿¿ä ÷ õÿìðàõ áîëíî,
Òýíãýðèéí îðîí íü íýí ýâäýðíý;
Õàðúÿà óëñàä þì á¿õýí
Õàðãèñ ìóíõàãò óðâàõ òóë
Ãýìò õèëýíöèéã ¿éëäýã÷ íàðûã
Ãýìèéíõ íü õýìæýýãýýð øèéòãýí ¿éëä.
Íîìîîð îðîí óëñàà òýòãýæ ¿éëä.
Íîì áóñûã òýòãýæ á¿¿ ¿éëä.
Õàéðòàé àìèà ÷ á¿¿ õàéõàð,
Õàðèí ãýìèéã á¿¿ ºì㺺ë.
Óðàã ñàäàí áîëîí áóñàä òºðºëõòºí
Óëñ îðíû á¿õ òºðºëõòºíä
Ýçýí õààí áýýð èæèë òýãø õàíä
Ýñ áºãººñ ‘ç¿ãò óíàõ’ áîëíî.
Àãóó íîìò õààí ò¿¿íèé
102
Àëäàð íü ãóðâàí åðòºíöºä äóóðñàæ,
Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí îðîíä
Òýíãýðèéí õààí áàÿñàõ áîëîîä:
“Ýä¿ãýý Çàìáóó òèâä áèäíèé õ¿¿
Ýíý ìýò íîì òºãñ õààí ìºí.
Íîìûí òºð óëñûã òýíä òîãòîîæ
Íýí ãàðàõóéä òºðºëõòºíèéã áàéãóóëìîé.
Õààí ýçýí íü ñàéíûã ¿éëäñýíýýð
Õàìàã òºðºëõòºí íü ýíä áàÿñààä,
Òýíãýð áîëîí òýíãýðèéí õºâã¿¿äýýð
Òýíãýðèéí îðîí ä¿¿ðìîé’ õýìýýìîé.
Íîìûí ¸ñò òºð ò¿¿íèéã ¿ç¿¿ëñýíýýð
Ýçýí õààäóóä íü íýí áàÿñìîé.
Õóðìàñò òýíãýð ìàøèä áàÿñààä,
Õ¿ì¿¿íèé õààí ò¿¿íèéã ñàõèìîé.
Îð÷ëîíãèéí íàð, ñàð ìºí ò¿¿í÷ëýí
Îä ãàðèã ñàéòàð çîð÷èõ áîëíî.
Õèé ÷ öàãòàà áîñîõ õèéãýýä
Õóð áîðîî ÷ öàãòàà áóóõ áîëíî.
Äýýä òýíãýðèéí îðîí áîëîí ìºí
Äýëõèéí îðíóóäàä ÷ æèë ñàéõàí ãàð÷,
Òýíãýð áîëîí òýíãýðèéí õºâã¿¿äýýð
Òýíãýðèéí îðíóóä ä¿¿ðýõ áîëîé.
Ýíý ìýò ó÷èð ýçýí õààí áýýð
ªºðèéí õàéðòàé àìèà çîëèõíîî ÷
Àëèí áýýð åðòºíöèéã àìãàëàíòàé áîëãîõ
Àâðàëò íîì áóðõàíûã ¿ë îðõèõ áºãººä
Ýðäýì îëíîî𠺺ðèé㺺 ÷èìýãëýñýí
Íîìò äýýäñèéã ø¿òýæ ¿éëä.
ªºðèéí àëáàòóóäàà ¿ðãýëæ áàÿñãàæ,
Í¿ãýë õèëýíöèéã íýí òýâ÷.
Íîìûí ¸ñîîð óëñ îðíîî òýòãýæ ¿éëä.
Íîìûã ÷ ¿íýí çºâººð íîìëîæ ¿éëä.
Ñàéí ¿éëò àìüòäûã îðóóëàõòóí.
Ñààð ¿éëýýñ òýäíèéã áóöààõòóí.
ßìàðâàà õèëýíö ¿éëäýã÷ íàðûã
¸ñ÷ëîí íîìõðóóëæ ¿éëäýõèéí öàãò
Îðîí óëñàä æèë ñàéõàí äýëãýð÷,
Ýçýí õààí ñ¿ð æàâõëàíòàé áîëíî.
Õààíû àëäàð ÷ áàäðàõ õèéãýýä
Õàìàã àðäóóäûã ÷ àìãàëàíãààð òýòãýíý.
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“’Òýíãýðèéí ýðõýòèéí òàíãàðàã’- õààíû øàñòèð”
õýìýýõ õîðüäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
[Åñä¿ãýýð õýñýã]
103
XXI á¿ëýã: Ñóñàìáàâà (ìîí: Ñàéí ãàðñàí)-ãèéí á¿ëýã.
̺í òýð öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð ø¿ëýã ýäãýýðèéã çàðëèãëàâàé:
Ýðò öàãò Õ¿ðäýýð óðâóóëàã÷ õààí áîëæ,
Ýõ äýëõèé áîëîí äàëàé ñýëò á¿ãäèéã
Ýðäýíýýð ä¿¿ðñýí äºðâºí òèâ ñýëòèéã ÷
Óðüäûí áóðõàí á¿ãäýä áè ºðãºñºí.
Àðèóí íîìûí ëàãøèíã á¿ðíýý îëîõûí òóëä
Àëèí ñýòãýëä çîõèñòîé áà ýäëýõýä õàéðàí
Àëèâàà ç¿éë á¿ãäèéã áè ºðãºñºí.
Àñàð õàéðòàé àìèà ÷ îëîí ãàëàâò ºãñºí.
Ýðò óðüäûí ñýòãýøã¿é ãàëàâûí òýðòýý
Ðàòíàøèêõèí (ìîí: Èõ ýðäýíèéí ¿ñíýðò) àìãàëàí çàëàðñàí.
Òýñýøã¿é ãàñëàíãààñ íºã÷ñºí, àìãàëàí çàëàðñàí
Ò¿¿íèé øàøèíä Ñóñàìáàâà õýìýýõ õààí ãàðàâ.
Ò¿¿íèéã äºðâºí òèâèéã ýðõøýýñýí Õ¿ðäýýð óðâóóëàã÷ õýìýýí
Òýíãýñ äàëàéã õ¿ðòýëõ á¿õ ãàçàðò ìàøèä ¿ç¿¿ëýã÷,
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàí ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëñýí.
Òýð öàãò äýýäýñ õààí õàðøäàà íîéðñîæ áàéõàä
Íîéðñîã÷ ò¿¿íèé ç¿¿äýíä Áóðõàíû ýðäýì ñîíñîãäîæ
Íîìûã íîìëîã÷ Ðàòíîê÷àÿà (ìîí: Èõ ýðäýíý õóðààã÷) ç¿¿äýíä íü
Íýí èëõýí ñóäàð àéìãèéí õààí ¿¿íèéã
Íÿãò íàðèéí íîìëîí ñóóõûã ¿çýæ ãýíý.
ªã뺺 íü õààí òýð áýýð íîéðíîîñîî ñýðýõýä,
ªºðèéí á¿õ áèå áàÿñãàëàíãààð ä¿¿ð÷,
Ñ¿ñýãëýí áèøðýýä õààíû îðäíîîñîî ãàð÷,
Øàðâàãà äýýä õóâðàãèéí îðîíä î÷èâ.
Ýðõýì áóðõàíû õóâðàãóóäàä òàõèëûã ºðãºí ¿éëäýýä
‘Ýíý õóòàãòóóäûí äóíä Ðàòíîê÷àÿà,
Ýðäýì òºãºëäºð ãýëýí õààíà áóé?’ õýìýýí
Íîìû㠺㿿ëýã÷ Ðàòíîê÷àÿà-ã á¿õíýýñ àñóóâ.
Òýð öàãò Ðàòíîê÷àÿà òýð íü
Ò¿¿íýýñ ººð íýãýí àãóéä ñóóãààä,
Àãóó ãàéõàìøèãò ñóäðûí õààí ¿¿íèéã áÿñàëãàæ
Àìíû óíøëàãà áîëãîí ìàøèä àìãàëàíòàé ñóóæ áàéæýý.
Íîìû㠺㿿ëýã÷ ãýëýí Ðàòíîê÷àÿà òýð
Íýí õîòîë ÷óóëãàí ñ¿ð æàâõëàíãààð áàäàð÷,
Òýðòýýõ àãóéä ñóóæ áàéñàí òýð
Òýð öàãò õààí ò¿¿íèé äýðãýä èðýâ.
Ýíä íîìû㠺㿿ëýã÷ Ðàòíîê÷àÿà ýíý,
Ýðõýì õààíû ÿâäàë ã¿íçãèéã áàðèàä;
Ñóäðûí äýýä Àëòàíãýðýë õýìýýõ
Ñóäðûí õààíûã ¿ðãýëæèä íîìëîí ¿ç¿¿ëýâ.
Ðàòíîê÷àÿà-ãèéí ºëìèéä ñºãäºí ìºð㺺ä,
Ýðõýìñýã õààí Ñóñàìáàâà èéí àéëòãàâ:
104
‘Ñóäðûí äýýä Àëòàíãýðýë ñóäðûí õààí
Ñàð, íàðíû íóóð àäèëûã íîìëîí ñî¸ðõ’.
Ýðõýìñýã õààí Ñóñàìáàâà ò¿¿íèé àéëòãàëûã
Ðàòíîê÷àÿà õóâðàã ÷ õ¿ëýýí çºâøººðñºí òóë
Ãóðâàí ìÿíãàí åðòºíö á¿ãäýä îðøèõ
Òýíãýð á¿ãä ìàøèä áàÿñàõ áîëîâ.
Õàðèí òýð öàãò õ¿íèé õààí áýýð ãàçàð äýëõèéí
Õàìãèéí ãàéõàìøèãò àðèóí äýýä íóòàã òýíä
Ýðäýíèéí óñ áà ¿íýðò óñààð ÷èéãëýí ñýð¿¿ö¿¿ëæ,
Ýëäýâ öýöãèéí áàãëààã äýëãýí øèðýý çàñààä,
Øèðýý ò¿¿íèéã ø¿õýð áîëîí äóàç õèéãýýä
Øèíý òîðãî îëîí ìÿíãààð ñàéòàð ÷èìæ,
Òýðõ¿¿ øèðýýíäýý äýýä àðèóí çàíäàí áà
Òºðºë á¿ðèéí ñàéõàí ¿íýðòíèéã èëòýä öàöàâ.
Òýíãýð, ëóñ, àñàð áîëîí ìèàìæè,
Òýñýøã¿é ÿã÷èñ ò¿¿íèé õààí, äî÷ý,
Òýíãýðèéí öýöãèéí ìàíäàðàâàãèéí õóðûã
Òýð øèðýýí äýýð èëòýä ìàøèä áóóëãàæýý.
Ñîíñîõûã õ¿ññýí ò¿ã ò¿ìýí ìÿíãàí ãîëäè òýíãýð íàð,
Ñàíààíä áàãòàøã¿é àëèí òýä îãòîðãóéä öóãëàí áàãøèð÷,
Ðàòíîê÷àÿà õóâðàã èëòýä çàëðàõ ¿åñò
Ýõ ãàçàðò ýëäýâ öýöãèéã èëòýä öàöàí òàõèâ.
Íîìû㠺㿿ëýã÷, Ðàòíîê÷àÿà òý𠺺𺺠÷
Íýí ñàéòàð óãààë ¿éëäýí àðèóí õóâöñûã ºìñººä,
Àðèóí íîìûí øèðýý ò¿¿íä îéðòîîä,
Àëãàà õàâñàð÷ çàëáèðàí ìºðãºëèéã ¿éëäýâ.
Õóðìàñò áà òýíãýð áîëîí òýíãýðèéí îõèä,
Õóðàí ÷óóëæ, àãààð ìàíäëààñ ìàíäàðàâà öýöãèéí
Õóðûã áóóëãàí, çóóí ìÿíãàí ÿðóó äóóò
Õºãæìèéí àÿëãóó ñàíààíä áàãòàøã¿éã ìàøèä äóóðñãàâ.
Àðèóí ñàíâààðò, íîìû㠺㿿ëýã÷ Ðàòíîê÷àÿà òýð
Àðâàí ç¿ãèéí ìÿíãàí ãîëäè áóðõàí
Òîîëøã¿é îëîí òýäíèéã äóðüäàí áÿñàëãààä,
Òýðõ¿¿ øèðýýí äýýð èëòýä çàëðàí ñóóâ.
Àìüòàí á¿ãäýä ýíýðýíã¿é ñýòãýëèéã ¿¿ñãýæ,
Àñàð íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëèéã ÷ ¿íýíõ¿¿ òºð¿¿ëýýä,
Ñóñàìáàâà íýðò òýðõ¿¿ õààíä
Ñóäðûí àéìàã ¿¿íèéã òýð öàãò íîìëîâ.
Ýçýí õààí àëãàà õàâñðàí ñºã人ä,
Ýëýãñýã ¿ãýýð ò¿¿íä äàãàí áàÿñààä,
Ýíã¿é íîìûí õ¿÷ýýð íóëèìñ íü ìýëìýð÷
Ýíý áèå íü áàÿñãàëàíãààð ò¿ãýí ä¿¿ðýâ.
Ñóäàð àéìàã ¿¿íèéã òàõèõûí òóë
Ñóñàìáàâà õààí áýýð òýð öàãò
Õ¿ñëèéã õàíãàã÷ ÷àíäìàíü ýðäýíèéã àâ÷,
Õàìàã àìüòíû òºëºº åðººëèéã èéíõ¿¿ òàâèâ:
105
‘Èõ äîëîîí ýðäýíý òºãºëäºð ÷èìã¿¿ä õèéãýýä
Ýíý çàìáóó òèâèéí õàìàã àìüòàí á¿ãäèéã
Àìàð àìãàëàíòàé áîëãîõ õîâîð íàíäèí ýðäýíèéí
Àñàð àðâèí õóð ºíººäºð çàìáóó òèâä áóóëàà.’
Ãýòýë òýð öàãò äîëîîí èõ ýðäýíý,
Ãàð, õîîëîé, ÷èõíèé äýýä ÷èìýã,
Òýð÷ëýí õîîë, õóâöàñ, óíäààíóóä ÷
ĺðâºí òèâä õóð ìýò áóóâàé.
Ýçýí õààí Ñóñàìáàâà Çàìáóó òèâä
Èõ ýðäýíèéí õóð áóóñàí ò¿¿íèéã ¿çýýä,
Èõ ýðäýíýýð ä¿¿ðñýí äºðâºí òèâèéã
Ðàòíàøèêõèí ò¿¿íèé øàøèíä ºðãºâ.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Øàãæàìóíè áè,
Òýð öàãò Ñóñàìáàâà õààí áîëîîä
Ýðäýíýýð ä¿¿ðñýí äºðâºí òèâ áóþó
Ýíý ãàçðûã áè áýýð îãîîò ºðãºñºí.
Òèéíõ¿¿ õààí Ñóñàìáàâà ò¿¿íä
Òýð öàãò ñóäàð ¿¿íèéã ìàøèä ¿ç¿¿ëñýí
Ðàòíîê÷àÿà õýìýýõ íîìëîã÷ ãýëýí òýð
Ýä¿ãýý öàãèéí Àêøîáÿà áóðõàí áîëîé.
Ýðòíèé òýð öàãò ñóäàð ¿¿íèéã áè ñîíñîæ,
Ýëýãñýã ¿ãýýð ò¿¿íä äàãàí áàÿñààä,
Ìèíèé áóÿíû ¿éë òýð ÿìàãò õèéãýýä
Íîìûã ñîíñîí äàãàí áàÿñàæ ¿éëäñýíýýð,
¯çýñãýëýíò ºí㺠áà îëîí áóÿíû òýìäýã,
¯çâýýñ ãóà áºãººä í¿äíýý èëò ¿çýñãýëýíòýé,
Õàìàã òýíãýð¿¿ä ìàøèä áàÿñàí ¿éëäýõ,
Õ¿ì¿¿ñ õàðâààñ áàÿñàõ áèåèéã ¿ðãýëæèä îëñîí.
Çóóí ãîëäè åðýí åñºí ìÿíãàí ãàëàâò
Õ¿ðäýýð óðâóóëàã÷ õààí áîëñîí áèëýý.
Îëîí çóóí ìÿíãàí ãàëàâûí òóðø ÷
Îðíû õààí áîëñîí þì áè.
Ñýòãýøã¿é îëîí ãàëàâò Õóðìàñò áîëîâ.
Ñýòãýë÷ëýí Ýñðýíãèéí õààíûã ìºí àäèë
Õýìæýýñ àëèí íü õýçýý ÷ ¿ë áàéõ
Õýìæýýëøã¿é àðâàí õ¿÷èéã áè áàÿñãàñàí.
Àëèí ìèíèé ñóäðûã ñîíñîæ äàãàí áàÿññàí,
Àðèóí áóÿíû öîãö íü òýð ìýò õýìæýýëøã¿é îëîí
ßìàð ìýò õ¿ññýíýýð áè áýýð áîäèéã îëñîí
ßëãóóëñàí íîìûí ëàãøèí äýýäèéã ÷ áè îëâîé.
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Ñóñàìáàâà-ãèéí á¿ëýã.”
õýìýýã÷ õîðèí íýãä¿ãýýð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XXII á¿ëýã: ßã÷èñûí îðîí õýìýýã÷ á¿õýíä ñàõèõûí á¿ëýã
106
“Öîã òºãºëäºð Øðè îõèí òýíãýðýý, àëèí íýãýí ÷èí ñ¿ñýãò ÿçãóóðûí õºâã¿¿í áîëîí
ÿçãóóðûí îõèí ºíãºðñºí, èðýýä¿é, îäîî öàãèéí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäàä ýä ç¿éë
á¿ãäýýð èõ òàõèëûã ìàøèä äýëãýðýíã¿é õèéãýýä àãóó èõ, ñýòãýøã¿éãýýð ¿éëäýõèéã õ¿ññýí
áà ºíãºðñºí, èðýýä¿é, îäîî öàãèéí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäûí áóðõàíû ã¿í ã¿íçãèé
ÿâäëûí îðíûã îãîîò ìýäýõèéã õ¿ññýí òýð áýýð, òàõèëûí ñ¿ì þìóó àëü íýãýí õèéäýä ÷
þìóó õààíà Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã àãóó èõýýð
¿íýíõ¿¿ ìàøèä íîìëîñîí òýð ãàçàðò íîìûã õ¿ñýã÷ òýä ìàãàä àëçàëã¿é î÷îîä àëãàñðàë
¿ã¿é ñýòãýëýýð ÷èõýý ñàéòàð òîñîæ, Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò
õààí ¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëäýýðýé.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí ýíýõ¿¿ óòãûã íºõºä人 äýëãýðýíã¿é àéëäàõûí òóë òýð
öàãò ø¿ëýã ýäãýýðèéã çàðëèãëàñàí áîëîé:
Õýí íýãýí ãýãýýðñýí áóðõàí á¿ãäýä
Õýìæýýëøã¿é òàõèëûã ¿éëäýõèéã õ¿ñýæ,
Ãýãýýðñýí áóðõàäûí ÿâäëûí îðîí þó
ÿíçãèéã ìàøèä ìýäýõèéã õ¿ñâýýñ,
Õèéä þìóó òàõèëûí îðîí
Õààíà äýýä Àëòàíãýðýë õýìýýõ
Äýýä ñóäàð ¿¿íèéã íîìëîñîí
Òýð ãàçàðò õ¿ðýëöýí î÷.
Ýíý ñóäàð íü ñàíààíä áàãòàøã¿é
Ýðäýìèéí õÿçãààðã¿é äàëàé þì.
Õ¿ñýøã¿é îëîí çîâëîíãèéí äàëàéãààñ
Õàìàã àìüòäûã ãýòýëãýæ ¿éëäýíý.
Ýíýõ¿¿ ñóäðààñ ýõýí õèéãýýä
Ýöýñ áîëîí äóíäûã ¿çíý
Çàðëèãèéí ýðõýò, ìàøèä ã¿íçãèé
Ç¿éðëýõ æèøýý ¿¿íä áàéõã¿é:
Ãàíãà ìºðºí, ãàçàð äýëõèé,
Ãàäààä äàëàé áîëîí îãòîðãóéä
Îðøèí áóé òîîñ àëèí ÷
Îíöîëæ ò¿¿íèéã æèøèæ ÷àäàõã¿é.
Òºãñ ÷àíàðò îðîõûã õ¿ñâýýñ
Òýð öàãò îðæ ¿éëä.
Íîìûí ìºí ÷àíàðò èõ ñóâàðãà
Ìàøèä áàòòàé àëèí ìºí.
Ñóâàðãà ò¿¿íèé òºâ ãîëä íü
Øàãæàìóíè áóðõàí ¿çýãäýíý.
Ñýòãýëä çîõèñòîé àÿëãóó ýãøãýýð
Ñóäàð ¿¿íèéã ìàøèä íîìëîíî.
Òîîëøã¿é áºãººä ñàíààíä áàãòàøã¿é
Ò¿ìýí îëîí ãàëàâûí òóðø
Òýíãýð áîëîí õ¿í òºðºëõòíèé
Òààòàé àìãàëàí á¿ãäèéã àìñàíà.
̺íõ¿¿ ñóäàð ¿¿íèéã ñîíñîæ
Ìèíèé õóðààñàí áóÿíû öîãö
Òîîëøã¿é èõ á¿òëýý õýìýýí
Òýð öàãò ò¿¿ãýýð òýð ìýò ìýä.
Ýë÷èò ãàëûí ãóóãààð çóóí áýýðò
Ýðãýí òîéðîí õ¿ðýýëñíýýñ ãýòýëæ,
107
Øàíàëàë ìýäðýëèéã òýñýæ ¿éëäýýä,
Ñóäðûí àéìãèéã ñîíñîæ ÷àäàõ
Ñ¿ì äóãàí õèéä îðîíä
Ñ¿ñëýí îðñîí òýð äàðóéä
Õèëýíö ò¿éòãýð ¿ã¿é áîëíî.
Îëèãã¿é ìóó ç¿¿ä õèéãýýä
Îãòîðãóéí ãàðèã îäíû õîðëîë,
Øèâøëýã õàðààë áàðàãäàøã¿é àä ÷
Ñ¿ñëýí îðñîí òýð äàðóéä
Á¿ãä áóñäàä ç¿ãëýõ áîëíî.
Ñàéí ç¿ãèéí ëóñûí õààäóóä
غíèéí ç¿¿äèéã ¿ç¿¿ëñýí þó àäèë
Òýíä ëÿíõóà àäèë øèðýý
Òýð ìýòèéã ÷ áýëäýí ¿éëä.
Òýðõ¿¿ øèðýýí äýýð çàâèëàí ñóóãààä
Ýíýõ¿¿ ñóäðûã ñàéòàð íîìëî.
¯ñãýíä áè÷ñýíèéã óíøèæ ¿éëä.
Óòãûã ¸ñ÷ëîí ìýäýæ ¿éëä.
ªíäºð øèðýý ò¿¿íýýñ áóóãààä
ªºð îðîíä îäîõ áîëîõíîî ÷
Øèðýý ò¿¿í äýýð áàéõàä ¿çýãäñýí
Ðèä õóâèëãààíóóä ¿çýãäýõ áîëíî.
Õààÿà òýð íü íîì íîìëîî÷
Õ¿íèé ä¿ðýýð ¿çýãäýõ áîëíî.
Çàðèìäàà ãýãýýðñýí áóðõàíû ä¿ðýýð,
Çàðèìäàà ãýòýëãýã÷ áîäüñàäâà,
Çàðèìäàà áîäüñàäâà Ñàìàíòàáàäðà,
Çàðèìäàà áîäüñàäâà Ìàíæóøðè,
Çàðèìäàà áîäüñàäâà Ìàéòðåÿà-ãèéí ä¿ðýýð ÷
Øèðýý ò¿¿í äýýð ¿çýãäýõ áîëíî.
Çàðèìäàà çºâõºí ãýðýë ¿çýãäýíý;
Çàðèìäàà òýíãýð¿¿ä ¿çýãäýõ áîëíî,
Àãøèí íýãä òýäãýýð ¿çýãäýýä,
Àñàð óäàëã¿é ¿çýãäýõã¿é áîëíî.
Áóðõàíûã ¿çâýýñ ñàéøààõ áîëíî.
Á¿ãäèéã ÷ áàñ á¿òýýæ ¿éëäýíý.
Öîã ýðäýì ºëçèé õóòãèéí ÷óóëãàí,
Öºì á¿ãä áóðõàíû õóâèëãààí ìºí.
Öîã, ÿëàëò, àëäðûã îëæ,
×àíàäûí ýñýðã¿¿öëèéã ÷ áóöààõ áîëíî.
Ãàäíû äàéñíûã ìàøèä äàðæ,
Äàéñíóóä òóëààíä ÿëàãäàõ áîëíî.
Ìóó ç¿¿ä á¿ãäèéã àìèðëóóëæ,
Ìóó ¿éëèéã ìàøèä äàðíà.
Õèëýíö á¿ãäèéã ìàøèä àìèðëóóëæ,
Õàìãààëàõ òóëààíä ÿëóóëæ ¿éëäýíý.
Ýíý Çàìáóó òèâ äàÿàð
Àëäàð íü ìàøèä ò¿ãýõ áîëíî.
Ò¿¿íèé ºøòºí äàéñàí á¿ãä íü
Òºâºãã¿é ìàøèä äîðîéòîõ áîëíî.
108
Õàìàã äàéñíûã ¿ðãýëæèä äàðæ
Õàìàã õèëýíöèéã ìàøèä òýâ÷èíý.
Òýìöýë í¿¿ðëýõýýñ íýí ÿëæ,
Äàéñíààñ õàãàöàæ äýýäýä áàÿñíà.
Ýñðýí òýíãýð, Õóðìàñò òýíãýð,
Ýíý åðòºíöèéã òýòãýã÷ íàð,
Âàæðàïàíè, ÿã÷èñûí õààí,
Ìàíëàéëàã÷ õààí Ñàìæíàÿà,
Àíàâàòàïòà íýðò ëóñûí õààí,
̺í ò¿¿í÷ëýí Ñàãàðà õèéãýýä
Ìèàìæè áîëîí Àñóðûí õààí,
̺í ò¿¿í÷ëýí Ãàðüäûí õààí,
Òýäãýýð òýðã¿¿òýé áóñàä àìüòàä,
Òýíãýð òýäãýýð á¿ãä ÷ ãýñýí
Ñýòãýøã¿é íîìûí àðèóí ñóâàðãàíä
¯ðãýëæèä òàõèëûã ¿éëäýõ áîëíî.
Õàâü îéðûí õàìàã àìüòàä,
Õàðàí ¿çýæ áàÿñàõ áîëíî
Ýðõýò äýýä òýíãýðèéí õààäóóä,
Èéí õýìýýí ñýòãýõ áîëíî:
‘Õàìàã òýíãýð òýä á¿ãä
Õàðèëöàí äîòðîî ºã¿¿ëýëäýæ ¿éëäýâ.
Áóÿí öîã ñ¿ð æàâõëàíãóóä
Á¿õíèéã õóðààñàí òýäíèéã õàð.
Àëèí ã¿íçãèé ñóäàð ¿¿íèéã
Àíõààðàí ñîíñîõîîð ýíä èðñýí.
Á¿õ õ¿ì¿¿ñ íü ìàøèä ñóäàëñàí
Áóÿíû ¿íäñýýð ýíä èðñýí áîëîé.
Íýí ñ¿æèã ñýòãýøã¿é èõýýð
Íîìûí ñóâàðãàíä áèøðýí ¿éëäýæ,
Òýä åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿é òºãºëäºð
Òýä àìüòàíä òóñûã ¿éëäýíý.
Òýä ã¿íçãèé äýýäèéí íîìûí
Àìòàò ðàøààíû àðèóí ñàâ,
Òºãñ ÷àíàðò îðñîí õýìýýâýýñ
Òýäãýýð ìàøèä îðñîí ìºí.’
Àëèí íýãýí äýýä ñóäàð
Àëòàíãýðýëèéã ñîíññîíû áóÿíààð
Óðüä öàãèéí ãýãýýðñýí áóðõàí
Îëîí ìÿíãûã òàõüñàí ìºí.
Ñàéí áóÿíû ¸çîîð ¿¿ãýýð
Ñóäàð ¿¿íèéã ñîíññîí òýäãýýðò
Ýðõò òýíãýðèéí õààä õèéãýýä
Ñàðàñâàòè ìºí ò¿¿í÷ëýí
Øðè õèéãýýä Âàéøðàâàíà áà
Öîãò äºðâºí Ìàõàðàíç õèéãýýä
Îëîí ìÿíãàí ÿã÷èñ áîëîí
Èõ õ¿÷èò ðèä õóâèëãààíòíóóä
Ñóóõ îðíûõ íü äºðâºí ç¿ãýýñ
Ñàõèí õàìãààëàõûã ñàéòàð ¿éëäýíý.
109
Ýðõýò ñàðàí áà Ýðëýã õèéãýýä
Õèé áîëîí óñíû òýíãýð
Ñêàíäà, Âèøíó, Ñàðàñâàòè õèéãýýä
Ïðàæàïàòè áà òºðºëõòºí á¿ãä,
Èõ õ¿÷èò Õóòàøàíà (ìîí:×àíàäûã äàðàã÷),
Ýíý åðòºíöèéã òýòãýã÷ á¿ãä ÷
ªäºð øºíº àëãàñðàë ¿ã¿éãýýð
ªºðñ人 òýäíèéã ñàõèæ ¿éëäýíý.
Èõ õ¿÷èò ÿã÷èñûí õî¸ð õààí
Íàðàÿàíà (ìîí:Èõ ýðõ áàÿëàãò) áà Ìàõåøâàðà (ìîí:Øóíàëã¿éí õºâã¿¿í),
Ñàìæíàÿà òýðã¿¿òýí çýðýã
̺í áàñ õîðèí íàéì õèéãýýä
Îëîí ìÿíãàí ÿã÷èñ íàð
Èõ õ¿÷ ðèä õóâèëãààíòíóóä
Ò¿ãø¿¿ðò àþóë àéìøèã á¿ãäýýñ
Òýäãýýð á¿ãäèéã ñàõèæ ¿éëäýíý.
ßã÷èñûí õààí Âàæðàïàíè õèéãýýä
ßã÷èñûí õºâã¿¿í òàâàí çóó áà
Àâðàã÷ áîäüñàäâà á¿ãäýýð ÷
Àëèí òýäãýýðèéã ñàõèæ ¿éëäýíý.
ßã÷èñûí õààí Ìàíèáàäðà (ìîí: Ñàéí ýðäýíý)
ßìàð ìýò Ïóðíàáàäðà (ìîí: Ñàéí ä¿¿ðýí) õèéãýýä
Êóìáèðà (ìîí: Þóí àþóë) áîëîí Àòàâàêà (ìîí: Àãëàãò îðøèã÷)
Ïèíãàëà (ìîí: Óëààí øàð) áîëîí Êàïèëà (ìîí: Øàðàâòàð),
ßã÷èñûí õààí íýã íýãýýðýý
Òàâàí çóóí ÿã÷èñ íºõ人 äàãóóëààä,
Õýí íýãýí ñóäàð ¿¿íèéã ñîíññîí
Òýä á¿ãäèéã ñàõèí ¿éëäýõ áîëíî.
Ýëäýâ ¿íýð èäýøòýíèé àéìàã,
Ýðõýì äýýä ìàíëàéëàã÷èéí õààí,
Ìàíèêàíòà (ìîí: Ìàãàä õîîëîéò) áà Íèêàíòà (ìîí: Ýðäýíèéí õ¿ç¿¿ò)
̺í áàñ Âàðøàäèïàòè (ìîí: Õóðûí ýçýí)
Ìàõàãðàñà (ìîí: Èõ ã¿æèð) áîëîí Ìàõàêàëà (ìîí: Õàð ºíãºòýé)
Àëò àäèë Ñóâàðíàêåøà (ìîí: Øàðãàë ¿ñò)
Ïàí÷èêà (ìîí: Òàâàí öýíãýëò) áà ×àãàëàïàäà (ìîí: ßìààí ÷ºìºãò)
Ò¿¿í÷ëýí áàñ Ìàõàáàãà (ìîí: èõ ãàëàâ)
Ïðàíàëèí (ìîí: Áºõ íîéðò) õèéãýýä Äàðìàïàëà (ìîí: Íîìûã òýòãýã÷)
Ìàðêàòà (ìîí: Áè÷) áîëîí Âàëè (ìîí: Îðîîí ¿éëäýã÷)
Ñó÷èðîìà (ìîí: ªðãºñ ¿ñò) õèéãýýä Ñóðÿàìèòðà (ìîí:Áóÿíû ñàäàí)
ªºð áàñ Ðàòíàêåøà (ìîí: Ýðäýíèéí ¿ñò)
Ìàõàïðàíàëèí (ìîí: Èõ îðîíò) áà Íàêóëà (ìîí: Ãýð ¿ã¿é)
Êàìàøðåøòà (ìîí: Õ¿ñëèéí äýýä) áà ×àíäàíà (ìîí: Çàíäàí) õèéãýýä
Íàãàÿàíà (ìîí: Õ¿÷ èõò) áà Õàéìàâàòà (ìîí: Öàñòàí) õèéãýýä
Ñàòàãèðè (ìîí: Àìãàëàíãèéí óóë) çýðýã ìºí ò¿¿í÷ëýí
Èõ õ¿÷ýýð ÷àíàäûã äàðàã÷
Ðèä õóâèëãààíò òýä á¿ãä ÷
Ýíýõ¿¿ ñóäàðò áàÿñàí áèøðýã÷
Òýäãýýð á¿ãäèéã ñàõèí ¿éëäýíý.
Àíàâàòàïòà íýðò ëóñûí õààí
̺í ò¿¿í÷ëýí Ñàãàðà (ìîí: èõ äàëàé)
Ìó÷èëèíäà (ìîí:ªãëºãèéã áàðèã÷) áà Åëàïàòðà (ìîí: Ýëààí-íàâ÷èò),
110
Óïàíàíäàêà (ìîí: Îéð-áàÿñàã÷), Íàíäà (ìîí: Áàÿñàã÷) õî¸ð
Îëîí ìÿíãàí ëóñ íàð
Èõ õ¿÷ ðèä õóâèëãààíòíóóä,
Ò¿ãøèí àéõ àþóë á¿ãäýýñ
Òýäãýýð á¿ãäèéã ñàõèí ¿éëäýíý.
Èõ õ¿÷èò Íàìó÷è (ìîí: àéìøãèéã ¿ë ºãºã÷),
Âåìà÷èòðà (ìîí: Çýñ óóë) õèéãýýä Ñàìâàðà (ìîí: Äýýä àìãàëàíò),
Ïðàõëàäà (ìîí: Ìàøèä öýíãýã÷) õèéãýýä Êàðàñêàíäà (ìîí: Øèð¿¿í àòààðõàã÷),
̺í ò¿¿í÷ëýí àñóðûí õààí,
Îëîí çóóí ìÿíãàí àñóð,
Èõ õ¿÷ ðèä õóâèëãààíòíóóä,
Ò¿ãø¿¿ðò àþóë ãàðàõ áîëáîîñ
Òýäãýýð á¿ãäèéã ñàõèí ¿éëäýíý.
Àäûí ìàì Õàðèòè (ìîí: Áóëààã÷ ýõ),
Àþóëò òàâàí çóóí õ¿¿ãèéí õàìò ÷
Ñóóõ õýâòýõ ñîãòîõûí öàãò,
Ñàõèæ òýäíèéã õàìãààëàí ¿éëäýíý.
×àíäà (ìîí: Çàíäàë÷èí ýì) áà ×àíäàëèêà (ìîí: Äîãøèí ýì)
Çàðèì ßêøèíè ×àíäèêà (ìîí: ÿã÷èñ Õîðëîã÷ ýì)
Êóíòè (ìîí: Ëàâàéò) õèéãýýä Êóòàäàíòè (ìîí: Äàâõàð ñî¸îò)
Àìüòàí á¿ãäèéí ñ¿ðèéã áóëààã÷
Èõ õ¿÷ýýð ÷àíàäûã äàðàã÷
Ðèä õóâèëãààíò òýä á¿ãä ÷
Õàìàã ç¿ã çîâõèñ á¿ãäýýñ
Õàìãààëàí òýäíèéã ñàõèæ ¿éëäýíý.
Ñàðàñâàòè òýðã¿¿òýé îõèí òýíãýð,
Ýãëèéí ñàíààíä áàãòàøã¿é îëîí
ªºð áàñ Øðè òýðã¿¿òýé
Îõèí òýíãýð á¿ãä õèéãýýä
Òýð÷ëýí ãàçðûí îõèí òýíãýð,
Òàðèà ¿ð îéí òýíãýð,
Îëîí áàÿñàõ ìîä ñóâàðãàí äîð
Îðøèã÷èä áîëîí ñàëõèí òýíãýð,
Îëîí òýíãýð¿¿ä á¿ãä ýíä
Îíöãîé ìàøèä áàÿñàõ ñýòãýëýýð
Õýí ñóäðûí àéìàã ¿¿íä áèøèðñýí
Òýä á¿ãäèéã ñàõèí ¿éëäýíý.
Íàñ, ç¿ñ, õ¿÷ ÷àäàëä
Íèã¿¿ëñýæ òýäíèéã ó÷ðóóëæ ¿éëäýíý;
Öîã áóÿí, ñ¿ð õ¿÷
Öîãöëîí ÷óóëñàíààð ¿ðãýëæèä ÷èìíý.
Ãàðèã îä ýðõýñèéí õîðëîë
Ãàé òýä á¿ãäèéã àìèðëóóëæ ¿éëäýíý.
Õàìàã ãóòàìøèã õèëýíö ìóó ç¿¿ä,
Õàðóóñàëò á¿ãäèéã àìèðëóóëæ ¿éëäýíý.
ÿí õèéãýýä èõ õ¿÷ òºãºëäºð
Ãàçðûí îõèí òýíãýð òý𠺺ðºº
Ñ¿ñëýí áèøèð÷ äýýä Àëòàíãýðýë
Ñóäðûí õààí ¿¿íèé àìòààð öýíãýíý.
Çóó çóóí áýýðýýð òîîëáîîñ
111
Æàðàí íàéìàí ìÿíãàí áýýðèéí òýðòýýãýýñ
Î÷èðò ñóóäàëä òóëàõûã õ¿ðòýëõ
Îðíû øèì íü ìàøèä àðâèäíà.
Õýäýí çóóí áýýðèéí õýìæýýòýé
Õºðñíººñ äîîø øèì íü àðâèäààä,
Ãýäðýã òýð íü ýðãýí áóöààä
Ãàçðûí äýýä õºðñèéã øèìòýé áîëãîíî.
Õîâîð ñóäðûã ñîíññîí õ¿÷ýýð
Õàìàã òýíãýð òýä á¿ãä ÷
Ñ¿ñëýí áèøèð÷ äýýä Àëòàíãýðýë
Ñóäðûí õààí ¿¿íèé àìòààð öýíãýíý.
Ìàøèä ñ¿ð æàâõëàí òºãºëäºð áîëíî,
Ìàøèä ñàìáàà òºãºëäºð áîëíî,
Ìàãàä àìãàëàíòàé öýíãýõ áîëíî,
Ýíý Çàìáóó òèâä áàéãàà
¯ð òàðèà îéí òýíãýð¿¿ä
Ýëäýâ àìòààð öýíãýõ áºãººä
Ýíã¿é èõýýð áàÿñàõ áîëíî.
Ýíý ñóäðûí àìòààð öýíãýýä,
¯ð òàðèà æèìñ íîãîîíóóä
Ýëäýâ ÿíçûí öýöýã õèéãýýä
Ýëäýâ ¿ðèéí ãàëáèðâàñàí ìîäóóä ÷
Èõýä ñàéí òºëæèí óðãàíà.
Á¿õ ¿ðèéí ãàëáèðâàñàí ìîäóóä
Áàÿñãàëàíò á¿ðä áîëîí îé öýöýðëýãò
Àëàã öýöã¿¿ä ò¿ãýí äýëãýð÷,
Àíõèëóóí ¿íýð íü ìàøèä õàíõàëíà.
Ýëäýâ ÿíçûí öýöýã äýëãýð÷,
Ýëäýâ îëîí ¿ð áîëîâñîðñîí
ªâñ óðãàìàë îé öýöýðëýã¿¿ä
ªâ÷ ãàçðûã á¿ðõýõ áîëíî.
Ñàö ýíýõ¿¿ Çàìáóó òèâä
Ñàíààíä áàãòàøã¿é ëóñûí îõèä
Íýí áàÿñãàëàíãààð ñýòãýë íü óðâààä
Íóóð öººðìèéí äýðãýä îäîõóéä
¯òýð öººðºì òýä á¿ãäýä
¯çýñãýëýíò ã¿ì¿äà áàñ ëÿíõóà
Óäâàë áîëîí ìºí ò¿¿í÷ëýí
Ýëäýâ öàãààí ëÿíõóà äýëãýðíý.
Õàðèí îãòîðãóéä óòàà õèéãýýä
Õàëõëàõ ¿¿ëã¿é íýí öýëìýæ,
Õàðàíõóé áîëîí òîîñ ¿ã¿é áîëæ,
Õàìàã ç¿ãò ãýðýë ìàøèä öàöàðíà.
Ò¿ìýí ãýðýë òºãºëäºð íàð ÷
Òîðîí ãýðëýýð èë÷ýý ò¿ãýýíý.
ÿíçãèé àðèëñàí ¿çýãäë¿¿äýýð
Ãàéõàìøèãò áàÿñàë óðãàõ áîëíî.
Ýðõýò íàðàí íýðò òýíãýðèéí õºâã¿¿í,
Ýíý çàìáóó òèâèéí àëò ìýò
112
Ýðäýíèéí õàðøèä ñóóãàà òýð ÷
Ýíýõ¿¿ ñóäðààð íýí öýíãýíý.
Ýðõýò íàðàí ìàøèä áàÿñààä,
Ýíý çàìáóó òèâä óðãàí ìàíäàíà.
Õÿçãààðã¿é ãýðëèéí îëîí öàöðàãààð
Õàìàã á¿ãäèéã ãèéã¿¿ëæ ¿éëäýíý.
Àëèí òýð óðãàñàí òºäèé㺺ð
Àëòàí öàöðàãàà õàðàìã¿é ºãíº.
Íóóð öººðºì ýëäâèéã á¿÷ñýí
Ëÿíõóà öýöã¿¿ä ÷ äýëáýýãýý íýýíý.
Ýíý çàìáóó òèâ á¿ãäýä
Ýëäýâ ýì ¿ð öýöýã,
¯íýíõ¿¿ îãîîò áîëîâñðîí ¿éëäýæ,
Ãàçàð á¿ãäèéã áàÿñãàõ áîëíî.
Îð÷ëîíãèéí íàð ñàðàí õî¸ð ÷
Îíöãîé ¿ëýìæ ãýðýëòýõ áîëíî.
Îä ãàðèã ¸ñîîðîî ãàðàõ õèéãýýä
Ñàëõè ÷ ¸ñîîðîî áîñîõ áîëíî.
Çàìáóó òèâèéí ãàçàð á¿õýíä
Æèë óëèðàë ñàéí áîëîîä;
Õààíà ýíýõ¿¿ ñóäàð áàéíà
Òýð îðîí íü ¿ëýìæ ÿëãàìæààòàé.
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“ßã÷èñûí îðîí õýìýýã÷ á¿õýíä ñàõèõûí á¿ëýã”
õýìýýõ õîðèí õî¸ðäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XXIII á¿ëýã: Òýíãýðèéí õºâã¿¿íä ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëñýí íü
Áóðõàí áàãø òèéíõ¿¿ çàðëèãëàñàí áºãººä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä ÿçãóóðûí îõèí
òýíãýð Áîäèñàòòâà-ñàìóê÷àÿà (ìîí: Áîäèéã ¿íýíõ¿¿ õóðààã÷) áýýð èéí õýìýýí àéëòãàâ:
“Àðèóí ñàíâààðò, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, Æâàëàíàí-òàðàòåæîðàæà (ìîí: ßëãàìæèò,
ñ¿ð æàâõëàíò, áàäðóóëàã÷ õààí) òýðã¿¿òýé íýã ò¿ìýí òýíãýðèéí õºâã¿¿ä áýýð, ÿìàð óã, ÿìàð
øàëòãààí, áóÿíû ¸çîîð þó àäèë õèéãýýä þó ¿éëäýí õóðààñíààð ýäãýýð ãóðâàí äýýä
òºðºëõòºí äýýä áîäèä ýø ¿ç¿¿ëýõèéã ñîíñîîä îäîî, Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí îðíîîñ
áóóí, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíààñ íîìûã ñîíñîõûí òóëä èðýâ ýý?”
“Ýíý ìýò. Áîäüñàäâà, äýýä òºðºëõòºí Ðó÷èðà-êåòó, ýíý áýýð èðýýä¿é öàãò òîîíîîñ
õýòýðñýí, òîîëøã¿é, ò¿ã ò¿ìýí îëîí áóìàí ãîëäè ãàëâûí òýðòýý Ñóâàðíà-ïðàáàñèòà (ìîí:
Àëòàí ¿çýãäýë) õýìýýõ íýðò åðòºíöèéí îðîíä äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä èëòýä
ãýãýýð÷ áóðõàíûí õóòãèéã îëîîä, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿
òºãñãºñºí, óõààí áîëîí ºëìèé òºãºëäºð áóðõàí, àìãàëàí çàëàðñàí, åðòºíöèéã áîëãîîã÷,
òºðºëõòºíèéã íîìõîòãîí æîëîîäîã÷, äýýð ¿ã¿é, òýíãýð õ¿ì¿¿íèé áàãø, ÿëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàí Ñóâàðíà-ðàòíà-êàðàê÷à-òðàêóòà (ìîí: Àëò ýðäýíýñ ãàðàõûí îðîí Äàâõàð ø¿õýð) õýìýýã÷
áóðõàí áîëæ åðòºíöºä çàëàðíà. Íýãýí öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí,
Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Ñóâàðíà-ðàòíà-êàðàê÷à-òðàêóòà òýð,
ãàñëàíãààñ îãîîò íºã÷ººä, äýýäèéí íîì äîðîéòîîä, ò¿¿íèé øàøèí áàéãàà á¿ãä äîðîéòîõ
áîëîõ òýð ¿åä Ðóïÿà-êåòó (ìîí: ̺íãºí îõü) íýðò ýíý õºâã¿¿í áýýð ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí
ò¿¿íèéã çàëãàìæëààä Âèðàæàäâàæà (ìîí: Òîîñ ¿ã¿é äóàç) íýðò åðòºíöèéí îðîí òýíä
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Ñóâàðíà-æàìáóäâà113
æàêàí-÷àíàáà (ìîí: Àëòàí çàìáóó àëòàí äóàçûí ãýðýë) õýìýýã÷ áîëæ åðòºíöºä çàëðàõ áîëîé.
Õýçýý íýãýí öàãò Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí
Ñóâàðíà-æàìáóäâà-æàêàí-÷àíàáà òýðýýð îãîîò ãàñëàíãààñ íºã÷ººä, ò¿¿íèé øàøèí
áàéãàà á¿ãä íü äîðîéòîõîä õ¿ðýõèéí öàãò Ðóïÿà-ïðàáà (ìîí: ̺íãºí ãýðýë) íýðò ýíýõ¿¿
õºâ¿¿í áýýð ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ò¿¿íèé õîé÷èéã çàëãàìæèëæ, Âèðàæàäâàæà íýðò
åðòºíöèéí îðîí òýíä äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä èëòýä ãýãýýð÷ áóðõàíû õóòãèéã
îëîîä, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí, óõààí áà ºëìèé
òºãºëäºð, àìãàëàí çàëàðñàí, åðòºíöèéã áîëãîîã÷, òºðºëõòºíèéã íîìõðóóëàõ æîëîîã
çàëóóðäàã÷, äýýð ¿ã¿é, òýíãýð áîëîí õ¿ì¿¿íèé áàãø, ÿëæ òºãñ íºã÷ñºí Ñóâàðíà-øàòàðàøìè-
ïðàáàñà-êåòó (ìîí: Çóóí àëòàíãýðýëä ãýðýëòñýí ç¿ðõ) õýìýýã÷ áóðõàí áîëîí åðòºíöºä
çàëðàõ áîëîé” õýìýýí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð òýäãýýðèéã òèéíõ¿¿ äýýð ¿ã¿é
¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëñýí áîëîé.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä ÿçãóóðûí îõèí òýíãýð Áîäèñàòòâà-ñàìóê÷àÿà áýýð èéí
õýìýýí àéëòãàâàé: “Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ìèíü ýý, Æâàëàíàí-òàðàòåæîðàæà
òýðã¿¿òýé íýã ò¿ìýí òýíãýðèéí õºâã¿¿ä òýäãýýð íü, òýð òºäèéä áîäüñàäâûí ÿâäàë àãóó
èõèéã òóóðâèàã¿é ÷, óðüä íü çóðãààí ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿éä èõýä õè÷ýýñýí íü ÷ ¿ã¿é, óðüä
ãàð, õºë, í¿ä çýðýã áèå ýðõòíèé äýýä òîëãîé çýðãýý, ¿ð õ¿¿õýä, ýõíýð, îõèí çýðýã õàéðòàé
ç¿éë¿¿äýý îãîîò èõýýð ºãñºí íü ÷ ¿ã¿é, óðüä ýä, ¿ð òàðèà, çî÷èëãîî, àëò ýðäýíý, ñóâä,
áèíäýðúÿà, äóí, ìàíà, ø¿ð, ìºíãº, øèæèð àëò çýðýã èõ ýðäýí¿¿äèéã îãîîò ºãñºí íü ÷
¿ã¿é, óðüä èäýý óíäàà, óíàëãà, õóâöàñ, äýâñãýð îëáîã, ãýð áàéøèí, îðä õàðø,
áàÿñãàëàíãèéí õ¿ðýý, öººðºì á¿ðä çýðãèéã îãîîò ºãñºí íü ÷ ¿ã¿é, óðüä èõ çààí, ¿õýð,
ýìíýã ìîðüä, ýëäýâ çàðö øèâýã÷èí íàðûã ÷ îãîîò ºãñºí íü ¿ã¿é. Ãýòýë òîîëøã¿é îëîí
áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè áîäüñàäâà òýäãýýð íü, ÿëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäóóäààñ ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàíû íýðä ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëýõèéã îëîõûã õ¿ðòýë, ýðò óðüäûí òîîëøã¿é îëîí
áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ãàëâûí òýðòýýãýýñ òýäãýýð íü òîîëøã¿é îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí
ãîëäè áóðõàäàä ñàíààíä áàãòàøã¿é îëîí áóìàí ýëäýâ òºðëèéí òàõèë õèéãýýä ýä ç¿éë
á¿ãäýýð òàõèæ îãîîò ºðãºæ, áîäèòîé á¿õíýý á¿ðíýý ºðãºæ, ãàð áîëîí õºë, í¿ä, ãèø¿¿íèé
äýýä òîëãîé, õ¿¿, ýõíýð, îõèí çýðýã ºðãºæ áîëîõ á¿õíýý ÷ á¿ðíýý ºðãºñºí, ýä, ¿ð òàðèà,
çî÷èëãîî, àëò ýðäýíý, ñóâä, áèíäýðúÿà, äóí, ìàíà, ø¿ð, ìºíãº, øèæèð àëò çýðýã ºðãºæ
áîëîõ á¿õíýý ÷ á¿ðíýý ºðãºñºí, èäýý óíäàà, óíàëãà, õóâöàñ, äýâñãýð îëáîã, ãýð áàéøèí,
îðä õàðø, áàÿñãàëàíãèéí õ¿ðýý, àç æàðãàëûí öýöýðëýã, öººðºì á¿ðä, èõ çààí, ¿õýð,
ýìíýã ìîðüä, ýëäýâ çàðö øèâýã÷èí çýðýã ºðãºæ áîëîõ á¿õíýý ÷ á¿ðíýý ºðãºñºí õèéãýýä
÷àíàäàä õ¿ðýõ çóðãààã äýñ äàðàà÷ëàí á¿ãäèéã îãîîò ã¿éöýýí ¿éëäýæ, äýñ äàðàà÷ëàí
çóðãààí ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ã¿éöýýæ ¿éëäýæ áàéæ, îëîí áóìàí àìãàëàíä ÷ ó÷ðàõ áàéäàã.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ãýòýë ÿìàð óã, ÿìàð øàëòãààí, áóÿíû ¸çîîð þó
àäèë íýãèéã ñóäàëñàíààð, Æâàëàíàí-òàðàòåæîðàæà õààí òýðã¿¿òýé íýã ò¿ìýí òýíãýðèéí
õºâã¿¿ä ýäãýýð ÿëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä íîìûã ñîíñîõûí òóëä èðýâ? Ýäãýýðèéã ßëæ
òºãñ íºã÷ñºí áýýð ýíý ìýò èðýýä¿é öàãò òîîëøã¿é îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ãàëàâò
Ñàëåíäðà-äâàæàãðàâàòè (ìîí: Øèæèð ýðõýò ºíäºð äóàç òºãºëäºð) õýìýýã÷ íýðò åðòºíöèéí
îðîí òýíä ÿçãóóð õèéãýýä ÿñ ¿íäýñ áîëîí íýð íýãòýéãýýð äýñ äàðàà÷ëàí äýýð ¿ã¿é,
¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä èëòýä òºãñãºñºí áóðõàí áîëîõ áóþó Ïðàñàííàâàäàíîòïàëàãàíäàêóòà
(ìîí: Ìàøèä òóíãàëàã í¿¿ð óäâàëûí ¿íýðèéã äàâõàðëàñàí) õýìýýã÷ íýã ò¿ìýí áóðõàí
åðòºíöºä çàëðààä, óõààí áà ºëìèé òºãºëäºð, àìãàëàí çàëàðñàí, åðòºíöèéã áîëãîîã÷,
òºðºëõòºíèéã íîìõðóóëàõ, æîëîîã çàëóóðäàã÷, äýýð ¿ã¿é, òýíãýð áîëîí õ¿ì¿¿íèé áàãø,
ÿëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áîëîõ áîëîé õýìýýí îäîî äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäü
îëîõ ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëæ áàéíà?”
Õýìýýí àéëòãàñàíä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð, ÿçãóóðûí îõèí òýíãýð Áîäèñàòòâàñàìóê÷àÿà-
ä èéí õýìýýí çàðëèãëàâàé: “ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, Æâàëàíàíòàðàòåæîðàæà
òýðã¿¿òýé íýãýí ò¿ìýí òýíãýðèéí õºâã¿¿í ýäãýýð íü þóã ¿éëäýæ
õóðààñíààð, íîì ñîíñîõûí òóëä ºíººäºð Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí îðíîîñ ýíä èðñýí
ò¿¿íèé áóÿíû ¸çîîð íü àðèóí áàéíà. Ò¿¿íèé óã áàéãàà, ò¿¿íèé øàëòãààí íü ÷ áàéãàà.
ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, äýýä òºðºëõèéòºí ýíý ãóðàâ áýýð, áîäèä ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëñýí
ýíý íü ¿¿íèéã, äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîîä,
ñîíññîí äàðóéäàà ¿¿íèéã ìàøèä ñ¿æèãëýæ, áàÿñàë áèøðýëèéã îëñîí áîëîé. Òýð
114
òºäèé㺺ð õèð ¿ã¿é áèíäýðúÿà ìýò íýí àðèóí ñýòãýë òºãºëäºð áîëæ, õèðã¿é òóíãàëàã,
ìàøèä äýëãýðýíã¿é, àãóó èõ, ìàøèä òóíãàëàã îãòîðãóé ìýò óóæèì ñýòãýë òºãºëäºð áîëîâ.
Õýìæýýëøã¿é áóÿíû öîãöîñûã îãîîò èõýýð õóðààâ. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, Æâàëàíàíòàðàòåæîðàæà
òýðã¿¿òýé íýã ò¿ìýí òýíãýðèéí õºâã¿¿í ýäãýýð òýð òºäèéä äýýä
àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíññîí äàðóéäàà, ¿ëýìæ
áèøèð÷, ìàøèä ñ¿æèãëýõèéã îëîîä òýð òºäèéä õèðã¿é áèíäýðúÿà ìýò îãîîò àðèóí
ñýòãýë òºãºëäºð áîëñîí òóë ýø áîøãèéã äàãàí ¿ç¿¿ëñýí áîëîé. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý,
íîìûã ñîíññîí áóÿíû ¸çîîð ýíý õèéãýýä óðüäûí åðººëèéí õ¿÷ýýð Æâàëàíàíòàðàòåæîðàæà
òýðã¿¿òýé íýã ò¿ìýí òýíãýðèéí õºâã¿¿ä ýäãýýðèéã ºíººäºð äýýð ¿ã¿é,
¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëñýí áîëîé.”
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Òýíãýðèéí õºâ¿¿íä ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëñýí á¿ëýã”
õýìýýõ õîðèí ãóðàâäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XXIV á¿ëýã: ªâ÷èí á¿ãäèéã ìàøèä àìèðëóóëàí ¿éëäñýí íü
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, óðüäûí åðººë òýäãýýð àëèí áý? Ýðò óðüäûí ºíãºðñºí öàã
òîîëøã¿é, èõ òîîëøã¿é, ñàíààíä áàãòàøã¿é, äýëãýðñýí, õýìæýýëøã¿é áîëñîí ãàëâûí
òýðòýýõ òýð ¿åä Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí óõààí
áà ºëìèé òºãºëäºð, àìãàëàí çàëàðñàí åðòºíöèéã áîëãîîã÷, òºðºëõòºíèéã íîìõðóóëàõ
æîëîîã çàëóóðäàã÷ äýýð ¿ã¿é, òýíãýð áîëîí õ¿ì¿¿íèé áàãø ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí
Ðàòíà-øèêõèí (ìîí: Èõ ýðäýíèéí ¿ñíýðò) õýìýýã÷ åðòºíöºä çàëàðñàí áîëîé.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí,
¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Ðàòíà-øèêõèí òýð ãàñëàíãààñ îãîîò íºã÷ººä, äýýäèéí íîì
äîðîéòîæ, äýýäèéí íîì ¸ñ òºäèé ç¿éë áîëîõ ¿åä, Ñóðåøâàðà-ïðàáà (ìîí: Òýíãýðèéí ýðõýò
áàÿëãèéí ãýðýë) íýðò íîìò õààí, íîìûí õààí, íîìîîð õààí òºðèéã òýòãýã÷, íîì áóñûã ¿ë
áàðèìòëàã÷, îðîí á¿ãäýä îðøèõ àìüòäûã ýöýã ýõ ìýò ¿çýã÷ íýãýí ãàð÷ýý.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä Ñóðåøâàðà-ïðàáà íýðò õààíû óëñàä
õóäàëäàà÷íû íî¸í Æàòèìäàðà (ìîí: Øàíõûã áàðèã÷) íýðò àíàãààõ óõààíû îðîíä
íýâòýðõèé ìýðãýí îòî÷ ýì÷, àþóð âåäèéí óõààíû íàéìàí ãèø¿¿íò äàìæëàãà òºãºëäºð
íýã ãàðñàí áîëîé. Àÿà! ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý !, Týð öàãèéí òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû íî¸í
Æàòèìäàðà õýìýýã÷ ò¿¿íèé õ¿¿ Æàëàâàõàíà (ìîí: Óñ áóóëãàã÷) íýðò ¿çýñãýëýíò ñàéõàí
ä¿ðñò, ¿çâýýñ ãóà ñàéõàí ºíãºòýé, äýëãýðýíã¿é äýýä òºãºëäºð, ýëäýâ øàñòèðò ìýðãýí,
øàñòèð á¿ãäèéã äîòðîî áàãòààæ îíîñîí, ¿ñýã, òîî, ãàðûí õýý, çóðõàé çýðýãò ìàøèä
ñóðàëöñàí íýãýí áàéñàí.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààí ò¿¿íèé óëñ ã¿ðíèé
îëîí áóìàí àìüòàí ýëäýâ ºâ÷íººð íýðâýãäýõ áîëîâ. Ýëäýâ ÿíçûí ºâ÷íººð îãîîò
ºâ÷èëæ, òýñýøã¿é õàòóó øèð¿¿í çîâëîí, ñýòãýëä çîõèñã¿é íàæîä ýäëýõ áîëîâ. ßçãóóðûí
îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà òýð áýýð ýëäýâ ÿíçûí
ºâ÷íººð ºâ÷èëæ íýðâýãäñýí îëîí áóìàí àìüòàä òýäãýýðèéí òóñûí òóëä èõ íèã¿¿ëñýíã¿é
ñýòãýëèéã ¿¿ñãýâ: ‘Îëîí áóìàí àìüòàä òýäãýýð íü ýëäýâ ÿíçûí ºâ÷íººð ºâ÷ëºí
íýðâýãäýýä òýð ìýò òýñýøã¿é õàòóó øèð¿¿í çîâëîí ñýòãýëä çîõèñã¿é íàæîä àìñàæ áàéõ
ýíý öàãò, ìèíèé ýöýã õóäàëäàà÷íû íî¸í Æàòèìäàðà àíàãààõ óõààíû îðîíä íýâòýðõèé
ìýðãýí ýì÷, àþóð âåäèéí íàéìàí ãèø¿¿íèé äàìæëàãà òºãºëäºð ýíý ýöýã ìèíü õºãøèð÷
ÿäàð÷ ç¿äðýõèéí ìºðä îðøèæ, íàñíû ýöýñò õ¿ð÷, òàÿã òóëàí áýäýð÷, òîñãîí õîò ãàöàà
óëñ îðîí, õààíû îðäíû íºõä¿¿äýä î÷èæ ¿ë ÷àäàõ çýðýã áîëñîí ó÷ðààñ, ýëäýâ ÿíçûí
ºâ÷íººð ºâ÷èëæ íýðâýãäñýí îëîí áóìàí àìüòàä òýäãýýðèéã ýëäýâ ºâ÷íººñ íü îãîîò
ãýòýëãýæ ¿éëäýõèéí òóëä, áè ººðºº ººðèéí ýöýã Æàòèìäàðà-ãèéí äýðãýä î÷èæ ºâ÷íèéã
àíàãààõûí òóëä ìàõáîäèéí îðîíä ìýðãýæèæ ¿éëäýõèéã àñóóõ áà ìàõáîäèéí îðîíä
ìýðãýæèæ ¿éëäýõèéã àñóóñàí ò¿¿ãýýðýý áè, òîñãîí õîò ãàöàà óëñ îðîí õààíû îðäíû
115
áàðàà áîëîî÷ íàðò î÷èæ ¿éëäüå. Î÷îîä ýëäýâ ºâ÷íººð ºâ÷ëºí íýðâýãäñýí îëîí áóìàí
àìüòäûã ýëäýâ ºâ÷íººñ íü îãîîò ãýòýëãýæ ¿éëäüå’ õýìýýâ.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà ººðèéí ýöýã
Æàòèìäàðà õààíà áóé òýíä î÷îîä ººðèéí ýöýã Æàòèìäàðà-ãèéí õºëä îðîéãîîðîî
ìºð㺺ä àëãàà õàâñðàí íýãýí ç¿ãò ñóóâàé. Íýãýí ç¿ãò ñóóãààä õóäàëäàà÷íû õ¿¿
Æàëàâàõàíà áýý𠺺ðèéí ýöýã Æàòèìäàðà-ä ø¿ëýã ýäãýýðýýð ìàõáîäèéí îðîíä
ìýðãýæèõèéã èéí àñóóâ:
ßìàð ìýòýýð ýðõòýí ýâäðýõ âý?
ßàãààä ìàõáîä íü ÷ îãîîò õóâèðíà âý?
Àëü ¿åä àìüòäûí áèå ìàõáîäîä
ªâ÷íèé ÿçãóóðóóä ãàðàõ áîëîõ âý?
Öàã áà öàã áóñûí èäýýã èäñýíýýð
Öààøèä õýðõýí àìãàëàíòàé áîëîõ âý?
Àëèí íü áèå ìàõáîäûí äîòîð
¯ëäýæ, áèåä õîðëîë ¿ë áîëîõ âý?
Õèéíýýñ áîëñîí áà øàðààð áîëñîí
Õóðñàíààñ áîëñîí áà áàäãàíààñ áîëñîí
ªâ÷èí òýäãýýðèéã àìèðëóóëàõûí òóëä,
ßìàð àðãààð àíàãààæ ¿éëäýõ âý?
Õ¿íèé áèåä õîðëîë áîëîõ
Õèé àëü öàãò õºäëºõ âý,
ßìàð öàãò øàð õºäëºõ âý,
Áàäãàíà áàñ ÿìàð öàãò õºäëºõ âý?
“Òýãýýä õóäàëäàà÷íû íî¸í Æàòèìäàðà áýýð õóäàëäàà÷íû íî¸íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà-ä
ýäãýýð ø¿ëã¿¿äýýð ìàõáîäèéí îðîíä ìýðãýæèí ¿éëäýõèéã íýí ¿ç¿¿ëýâ:
Ãóðâàí ñàð íü çóí, ãóðâàí ñàð íü íàìàð,
Ãóðàâ íü ºâºë áºãººä ãóðàâ íü õàâàð ìºí.
Òýð ìýò ñàðíû äàðààëëààð çóðãààí öàã
Òèéíõ¿¿ æèëä àðâàí õî¸ð ñàð áàéíàì.
Ãóðàâ ãóðâààðàà óëèðàëä õóðààãäàõûã ìýä;
Õî¸ð õî¸ðîîð öàã áîëîõûã ¿ç¿¿ëñýí.
Èäýý óíäàà íü òýð ìýò øèíãýõ áîëíî,
Ýì÷, ìàõáîä, öàãèéã ÷ áàñ ¿ç¿¿ëñýí.
Ýðõòýí áà ìàõáîäóóä òýäãýýð á¿ãä íü
Íýã æèëèéí äîòîðõ óëèðàë óëèðëààð óðâàíà.
Ýðõòýí¿¿ä íü îãîîò óðâàí ººð÷ëºãäºõ ¿åä
Ýëäýâ ºâ÷èí àìüòäûí áèåä ãàðíà.
Ýíä ýì÷ áýýð ãóðâàí ñàðààð äºðâºí
Óëèðàëä õóâààõ áà çóðãààí öàãóóäàä
Çóðãààí ìàõáîäîä ìýðãýæèõèéã ìýäýæ ¿éëä.
Çîîã, óíäàà, ýì¿¿ä äýñ äàðàà÷ëàí:
Õèé èõýäñýí ºâ÷èí íü çóíû öàãò áîñíî;
Õàðèí íàìàð áîëáîîñ øàð õºäºëíº;
ªâëèéí öàãò õóðìàë ºâ÷èí èõñýíý;
Áàäãàíà èõýäñýí ºâ÷èí õàâàð áîñíî.
116
Çóíû öàãò òîñëîã, èë÷ëýã, äàâñëàã áà èñãýëýí;
Íàìàð öàãò àìòëàã, òîñëîã, ñýð¿¿í òºäèé;
ªâëèéí öàãò àìòëàã, òîñëîã, èñãýëýí òºäèé;
Õàâðûí öàãò õàëóóí, øèð¿¿í àìò.
Áàäãàíà èõäýõ íü èäñýí äàðóéä áîñíî,
Øàð èõäýõ íü øèíãýõèéí ¿åä áîñíî,
Õèé èõäýõ íü øèíãýñýí äàðóéä áîñíî;
Ãóðâàí ìàõáîä õºäëºõ íü òýð ìýò þì.
Õèéí ºâ÷íèéã øèìò ç¿éëýýð àíàãààíà;
Óãààõ ýìýýð øàðûã àðèëãàæ ¿éëäýíý;
Õóðìàë íü ãóðâóóëàíã õ¿÷ òºãºëäºð àõóéä,
Áàäãàíû ¿å áóóâààñ Ẻëæèõ ýìèéã ºã.
Õèé èõäýõ õèéãýýä øàð, õóðìàë áîëîí
Áàäãàíà èõäýõèéí ¿åñèéã ìýäýæ ¿éëä.
ßìàð öàãò ÿìàð ìàõáîä áèå íü ÿìàð áàéãàà,
Ò¿¿íèé ýì õèéãýýä èäýý óíäààã ¿ç¿¿ëæ ¿éëä.
“Òýãýýä õóäàëäàà÷íû íî¸íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà, ìàõáîäîä ìýðãýæèõ ýíý ìýòýýð òýð òºäèé
íýãèéã îãîîò ìýäñýí òýðáýýð, àþóð âåäèéí íàéìàí ãèø¿¿í á¿ãäèéã ìýäýõ áîëîâ.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû íî¸íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà,
Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààíû óëñàä òîñãîí, õîò ãàöàà, îðîí óëñ õààíû îðäíû áàðàà áîëîã÷
á¿ãäýä î÷èæ, ýëäýâ ÿíçûí ºâ÷íººð ºâäºæ íýðâýãäñýí îëîí áóìàí àìüòàä òýäãýýðò: ‘Áè
áîëáîîñ ýì÷ áàéíà, áè ýì÷ áàéíà’ õýìýýí ººðºº àíäãàéëààä, ‘Áè òà íàðûã ýëäýâ
ºâ÷íººñ ÷èíü àíãèæðóóëæ ¿éëäýíý’ õýìýýí ºã¿¿ëñýí áèëýý.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, õóäàëäàà÷íû íî¸íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà-ãèéí ýíýõ¿¿ ¿ãèéã
ºã¿¿ëýõèéã ñîíññîí äàðóéä îëîí áóìàí àìüòàí á¿ãä ìàøèä èõýýð áàÿñàë òºðºâ. Òýðõ¿¿
¿ãèéã ñîíñîîä áàÿñàæ, àìãàëàíò áîëæ, ñýòãýøã¿é ñýòãýëèéí àìãàëàí òºãºëäºð áîëîâ.
Òýð öàãèéí òýð ¿åñò ýëäýâ ÿíçûí ºâ÷íººð ºâäºæ íýðâýãäñýí îëîí áóìàí àìüòàä ýëäýâ
ºâ÷íººñºº îãîîò ãýòýëæ ºâ÷èí ¿ã¿é áîëîâ. ªâ÷èí ¿ã¿é áîëîîä óðüäàõ øèãýý õ¿÷ ÷àäàë,
õè÷ýýë ç¿òãýë òºãºëäºð áîëîâ.
“Òýð öàãèéí òýð ¿åä ýëäýâ ºâ÷íººð ºâäºæ íýðâýãäñýí îëîí áóìàí àìüòàä òýäãýýðèéí
äîòðîîñ õýí íýãýí õ¿÷òýé ºâ÷íººð íýðâýãäñýí òýä á¿ãä õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà
õààíà áóé òýíä õ¿ð÷ î÷èõîä, ýëäýâ ºâ÷íººð ºâäºæ íýðâýãäñýí îëîí áóìàí àìüòàí
òýäãýýðò õóäàëäàà÷íû íî¸íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà áýýð ýì æîð àëèí þó òààðàõûã
¿ç¿¿ëñýíýýð òýäãýýð àìüòàí á¿ãäèéí á¿õ ºâ÷èí íü ìàøèä èëààðøèâ. ªâ÷èí ¿ã¿é áà
ºâ÷èí áàãà áîëæ, óðüäàõûí àäèë õ¿÷ ÷àäàë, õè÷ýýë ç¿òãýë òºãºëäºð áîëîâ.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààíû óëñàä òîñãîí õîò
ãàöàà îðîí, ýðãýí òîéðîí, õààíû îðäíû îéð îð÷èì á¿ãäýä ýëäýâ ÿíçûí ºâ÷íººð ºâäºæ
íýðâýãäñýí îëîí áóìàí àìüòàí òýäãýýð á¿ãäèéã õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà ýëäýâ
ºâ÷íººñ íü îãîîò ãýòýëãýæ ¿éëäñýí áîëîé.”
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“ªâ÷èí á¿ãäèéã ìàøèä àìèðëóóëàí ¿éëäñýí”
õýìýýõ õîðèí äºðºâä¿ãýýð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XXV á¿ëýã: Æàëàâàõàíà-ãèéí íîìõðóóëñàí çàãàñíû óðüäûí öàäèã
117
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, áàñ Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààíû óëñàä õóäàëäàà÷íû õ¿¿
Æàëàâàõàíà àìüòàí á¿ãäèéã ºâ÷èí ¿ã¿é áîëãîñíîîð ºâ÷èí áàãàñàæ, õ¿÷ òºãºëäºð áèåòýé
áîëãîâ. Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààíû óëñàä àìüòàí á¿ãä áàÿñãàëàí õèéãýýä õàéð ýíýðëýýð
áàÿñàõ áîëæ, ºãëºã¿¿äèéã ÷ ºã÷ áóÿíûã ¿éëäýõ áîëîâ. Õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà-ä
‘Õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà ÿëàõ áîëòóãàé, ÿëàõ áîëòóãàé. Ýìèéí õààí, àìüòàí
á¿ãäèéí ºâ÷íèéã àíàãààã÷, ìàãàäòàé èëòýä áîäüñàäâà, àþóð âåäèéí íàéìàí ãèø¿¿í
á¿ãäèéã ìýäýã÷’ õýìýýí èëòýä ìàãòàí ¿éëäñýí þì.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà òýðýýð Æàëàìáó-ãàðáà (ìîí:
Óñíû ëÿíõóàí øèì) íýðò íýãýí ýõíýðòýé áàéâ. Æàëàìáó-ãàðáà òýð õî¸ð õ¿¿ òºð¿¿ëæýý. Íýã
íü Æàëàìáàðà (ìîí: Óñíû õóâöàñ) õýìýýõ íýðòýé, íºãºº íü Æàëàãàðáà (ìîí: Óñíû øèì)
õýìýýõ íýðòýé áºë㺺. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, íýãýí óäàà õóäàëäàà÷íû õ¿¿
Æàëàâàõàíà õî¸ð õ¿¿ãèéí õàìò òîñãîí, õîò, ãàöàà îðîí íóòàã, îéð îð÷èì, õààíû îðäíû
áàðàà áîëîî÷èéí ãàçàðò àÿëàí î÷èâ. Òýãæ ÿâòàë, ìàõàí èäýøò íîõîé, ÷îíî, ¿íýã,
òóðëèàõ, áóñàä ìàõ÷èí øóâóóíóóä íýãýí õàäàí õàâöëûí öººðºì áàéãàà òýð ç¿ãò ã¿éõèéã
¿çýýä òýð èéí õýìýýí áîäîâ: ‘Þóíû òóëä ìàõàí èäýøò íîõîé, ÷îíî, øóâóó õ¿ðòýë ýäãýýð
àìüòàä ýíý ç¿ãò ã¿éõ áîëîâ’ õýìýýâ. Òýãýýä áàñ èéí áîäîâ: ‘Áè íîõîé, ÷îíî, ¿íýã,
òóðëèàõ øóâóóíóóäûí àëü ç¿ãò ã¿éñýí òýð ç¿ãò î÷ú¸’. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýãýýä
õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà àëãóóð ÿâàí ÿâñààð õàäàí õàâöëûí äóíä íýãýí öººðºì
áàéãàà òýíä õ¿ð÷ èðýâ.
“Èõ öººðºì òýíä íýã ò¿ìýí çàãàñ àìüäàð÷ áàéæýý. Òýð áýýð òýíä îëîí çóóí çàãàñ óñíààñ
õàãàöñàíûã ¿çýýä, èõ íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýë òºðñºí õèéãýýä ìºí òýíä ìîäíîîñ òàë áèåý
öóõóéëãàõ íýãýí îõèí òýíãýðèéã ¿çýâ. Îõèí òýíãýð òýð áýýð õóäàëäàà÷íû õ¿¿
Æàëàâàõàíà-ä èéí õýìýýí ºã¿¿ëýâ: ‘ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý! Ñàéí, ñàéí áîëîé. ßìàð ÷
áàéñàí Æàëàâàõàíà, Óñ áóóëãàã÷ õýìýýã÷ òà áýýð, ýäãýýð çàãàñíóóäàä óñ ºãºãò¿í. Õî¸ð
øàëòãààíààð Æàëàâàõàíà ãýæ íýðèéäñýí áèëýý. Íýã óòãà íü óñ áóóëãàã÷ õèéãýýä íºãºº
óòãà íü óñ ºãºã÷ áîëîé. Òèéì ó÷ðààñ ººðèéí íýðòýéãýý çîõèëäñîí ¿éëèéã ¿éëäýãò¿í’. Óñ
áóóëãàã÷ áýýð õàðèó ºã¿¿ëýâ: ‘Îõèí òýíãýðýý, ýíä õè÷íýýí çàãàñ áàéíà âý?’. Îõèí òýíãýð
áýýð ºã¿¿ëýâ: ‘Íýã ò¿ìýí çàãàñ áàéãàà.’ ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû
õ¿¿ Æàëàâàõàíà ìàøèä èõ íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýë òºðñºí þì.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãò õàäàí õàâöëûí äîòîð áàéãàà òýðõ¿¿ èõ öººðºìä
º÷¿¿õýí òºäèé óñ ¿ëäñýí áàéñàí ó÷èð, íýã ò¿ìýí çàãàñ ¿õëèéí ¿¿äýíä î÷èæ, óñíààñ
õàãàöñàí òýäãýýð çàãàñ íýí òàð÷èëæ áàéâ. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýãýýä õóäàëäàà÷íû
õ¿¿ Æàëàâàõàíà áýýð äºðâºí ç¿ãò íü ã¿éñýí õèéãýýä ò¿ìýí çàãàñ òýäãýýð õóäàëäàà÷íû
õ¿¿ Æàëàâàõàíà àëü ç¿ãò îäíî, òýð ç¿ãò Æàëàâàõàíà-ã õººðõèéëºëòýé㺺ð õàðæ áàéâ.
ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà áýýð äºðâºí ç¿ãò ã¿éí óñ õàéñàí
÷ òýíäýýñ óñ ýñ îëîâ. ĺðâºí ç¿ãò õàðâààñ õýòýðõèé õîëã¿é íýãíýý îëîí òîì ìîä áàéõûã
¿çýâ. Òýäãýýð ìîäîíä àâèðààä, ìîäíû ìº÷ð¿¿äèéã òàñëààä, ìîäíû ìº÷èð òýäãýýðèéã
àâààä, èõ á¿ðäýí äýýð èðæ ìîäíû ìº÷ð¿¿äýýð ò¿ìýí çàãàñ òýäãýýðò ìàøèä ñýð¿¿í
ñ¿¿äðýâ÷èéã áàðèâ.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà òýðõ¿¿ öººðºìä öóòãàõ óñûã
äºðâºí ç¿ãò ã¿éí õàéâ÷ õààíààñ ÷ öóòãàõ óñûã ýñ îëîâ. Òýíäýýñ ò¿ðãýíýýñ ò¿ðãýí óñíû
óðññàí õóóðàé çàìààð îäîâ. Õàäàí õàâöàëä áàéãàà òýð öººðºìä Æàëàãàìà (ìîí: óñûã
áóóëãàã÷) õýìýýõ èõ ìºðºí ò¿¿íýýñ òýíä óñ öóòãàäàã áîëîâ÷, òýð öàãò òýðõ¿¿ ìºðíèéã
íýãýí õèëýíöýò àìüòàí áýýð áîîæ, ò¿ìýí çàãàñ òýäãýýðèéã õºíººõèéí òóëä ãàäíà òàëààñ
òýäãýýð çàãàñàíä ÿàâ÷ óñ ¿ë áóóõ áîëãîñíûã ¿çæýý. Òýð ò¿¿íèéã ¿çýýä, ‘îëîí ìÿíãàí õ¿í
áàéñàí ÷ ýíý ìºðºí óñûã òýð çàì ðóó óðñãàæ ÷àäàõã¿é ó÷èð áè ãàíöààðàà óðñãàæ
õààíààñ ÷àäàõ âý?’ õýìýýí áîäîîä ýðãýí áóöàâ.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà ÿàðàí ñàíäðàí, Ñóðåøâàðàïðàáà
õààí õààíà áàéãàà òýíä î÷îîä, Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààíû õºëä îðîéãîîðîî
ìºð㺺ä íýãýí ç¿ãò ñóóãààä ýäãýýðèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýí ºã¿¿ëýâ: ‘Áè áýýð òýíãýð äýýäñèéí
òààëëûí äîð òîñãîí, õîò, ãàöàà á¿ãäýä àìüòäûí ºâ÷íèéã àìèðëóóëñàí ÷, èéì íýãýí
118
õàäàí õàâöàëä áàéäàã ãàçàð íýãýí öººðºì ò¿¿íä íýã ò¿ìýí çàãàñ óñíààñ õàãàöààä
ýíýëýí øàíàëæ áàéíà. Õýðõýí õ¿ì¿¿ñ áèäýíä çàÿàñàí øèã àäãóóñíû òºðëèéã îëñîí
òýäãýýðò ÷ àìèà õàéðëàõ ñýòãýë áàéãàà. Òèéìýýñ òýíãýð äýýäñýý, õîðèí èõ çààí íàäàä
õàéðëàí ñî¸ðõîî.’ õýìýýí àéëòãàâ. Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààí: ’Îòî÷ èõ õààíä õîðèí èõ
çààíûã ºãºãò¿í!’ õýìýýí ò¿øìýä¿¿ääýý òóøààâ. Ò¿øìýä¿¿ä áýýð: ‘Èõ õ¿ì¿¿íýý, èõ õîðèí
çààíûã õºò뺺ä, îëîí àìüòàíä òóñûã õ¿ðãýæ àìãàëàíã ºãºãò¿í’ õýìýýí ºã¿¿ëýâ.
“Õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà ººðèéí õ¿¿ Æàëàìáàðà õèéãýýä Æàëàãàðáà õî¸ðûí
õàìò èõ õîðèí çààíûã õºò뺺ä èõ çààíû õàðèóëàã÷ààñ çóóí ¿õðèéí øèðýí òóëìûã àâààä
ýðãýâ. Æàëàãàìà õýìýýã÷ èõ õ¿ðõðýýíèé äýðãýä î÷îîä, òýäãýýð òóëìàà óñààð ä¿¿ðãýýä
èõ çààíû íóðóóíä óñàà à÷èâ. Ò¿ðãýíýýñ ò¿ðãýí õàäàí õàâöëûí äóíä áàéãàà òýðõ¿¿
öººðºì äýýð õ¿ð÷, èõ çààíû äýýðýýñ óñàà áóóëãàæ, äºðâºí òàëààñ íü öººðìèéã óñààð
ä¿¿ðãýæ òîéðîí ÿâàõàä, õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà õààíà îäíî òýð ç¿ãò ò¿ìýí çàãàñ
äàãàí ñýëýâ.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà èéí ‘Þóíû òóëä ýäãýýð ò¿ìýí
çàãàñóóä íàìàéã õààíà áàéíà òýð ç¿ãò õóéëðàâ?’ õýìýýí áîäîâ. Òýð áàñ ‘ýäãýýð ò¿ìýí
çàãàñ ºëñºõèéí ãàëààð îãîîò õîõèð÷ íàäààñ õîîë ãóéñàí íü ìàãàäòàé. Áè õîîëûã ºã÷
¿éëäüå’ õýìýýí áîäîâ.
“Õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà ººðèéí õ¿¿ Æàëàìáàðà-ä èéí õýìýýí ºã¿¿ëýâ: ‘Õ¿¿ ìèíü
ýý, èõ çààí á¿ãäèéí äîòðîîñ õàìãèéí õóðäíûã óíààä ººðèéí ãýðòýý ¿òýð ò¿ðãýí î÷èæ
õóäàëäàà÷íû íî¸í ºâººäºº: “Àÿà ºâºã ýöýã ìèíü Æàëàâàõàíà ýöãèéí çàõèñíààð ýíýõ¿¿
ãýðò áóé ýöýã ýõ, ñàäàí òºðºë, ¿ð õ¿¿õýä, çàðö øèâýã÷èí ¿éë ¿éëäýý÷ á¿ãä íàéðóóëñàí
àìíû èäýý àëèí áàéãàà á¿ãäèéã íýãòãýí íèéë¿¿ëýýä èõ çààíûã óíàñàí Æàëàìáàðà-ãèéí
ãàðò ò¿ðãýí èëãýýãò¿í” õýìýýæ áàéíà õýìýýí ¿éëäýãò¿í’.
Òýãýýä õ¿¿ Æàëàìáàðà èõ çààíûã óíààä ¿òýð ò¿ðãýí ìàøèä õóðäàëæ ººðèéí ãýð õààíà
áóé òýíä î÷îîä òýäãýýðèéã äýñ äàðàà÷ëàí íÿãò ºã¿¿ëñýí áºãººä õ¿¿ Æàëàìáàðà óðüä
ºã¿¿ëñýí íàéðóóëñàí èäýý òýäãýýð á¿ãäèéã èõ çààíû íóðóóíä à÷ààä èõ çààíàà óíàæ
õàäàí õàâöàëûí öººðºì õààíà áóé òýíä èðýâ. Æàëàâàõàíà ººðèéí õ¿¿ Æàëàìáàðà-ã
¿çýýä áàÿñàí áèøèð÷ õ¿¿ãýýñ èäýýã àâàí æèæèãëýýä òýðõ¿¿ öººðºìä öàöàõàä ò¿ìýí
çàãàñ òýäãýýð öýíãýí ¿éëäýâ. Áàñ ‘Óðüä íýãýí öàãò áè áýýð íýãýí õèéäýä èõ õºëãºíèé
íîìëîã÷ íýãýí ãýëýíãýýñ, õýí íýãýí ¿õýõèéí öàãò Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ðàòíà-øèêõèí
áóðõàíû àëäðûã ñîíñâîîñ òýð ºíäºð ÿçãóóðûí ñàéí çàÿàíä òºðäºã õýìýýí ñîíññîí
áèëýý. Áè òýäãýýð çàãàñíóóäàä ø¿òýí áàðèëäàí ãàðàõûí ã¿íçãèé íîìûã ÷ íîìëî¸.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Ðàòíà-øèêõèí ò¿¿íèé
àëäðûã ÷ äóóðñãàæ ¿éëäüå’ õýìýýí áîäîâ.
“Òýð öàãò ýíýõ¿¿ Çàìáóó òèâä, àìüòäàä õî¸ð ÿíçûí ¿çýë áàéâ. Çàðèì íýã íü èõ
õºëãºíèéã èëòýä ìàãòàæ, çàðèìóóä íü ìóóëæ áàéñàí. Òýãýýä õóäàëäàà÷íû õ¿¿
Æàëàâàõàíà òýð öàãò òýðõ¿¿ öººðºìä õî¸ð õºëíèéõºº ºâäºãèéã äàëäëàõ òºäèéä îðîîä,
‘ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí
Ðàòíà-øèêõèí ò¿¿íä ìºðãºì¿!’ õýìýýí òóõàéëàí ºã¿¿ëýõ ò¿¿ãýýð òóõàéëàí ºã¿¿ëýâ.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ðàòíà-øèêõèí óðüä áîäüñàäâûí ÿâäàëä õè÷ýýõäýý, “Àðâàí ç¿ãò õýí
÷ áàéñàí ¿õýõèéí öàãò, ìèíèé íýðèéã ñîíññîí òýäãýýð àìüòàä, òýíäýýñ ¿õýí åã¿¿äýýä
Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí îðîíòîé õóâü òýíö¿¿ òºðºõ áîëòóãàé” õýìýýí åðººëèéã òèéíõ¿¿
òàâüñàí þì.
“×èíãýýä õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà àäãóóñíû òºðºëä òºðñºí òýäãýýðò íîì ¿¿íèéã
íîìëîâ: ‘Ýíý ìýò áóþó. Ýíý áàéâààñ ýíý ãàðíà. Ýíý òºð⺺ñ ýíý òºðºõ áºãººä ýíý ìýò
ìóíõàãèéí øàëòãààíààð õóðàí ¿éëäýã÷èä, õóðàí ¿éëäýã÷èéí øàëòãààíààð òèéí ìýäýë,
òèéí ìýäëèéí øàëòãààíààð íýð ä¿ðñ, íýð ä¿ðñèéí øàëòãààíààð çóðãààí òºðºí ò¿ãýõ¿é.
Çóðãààí òºðºí ò¿ãýõ¿éí øàëòãààíààð õ¿ðýëöýõ¿é, õ¿ðýëöýõ¿éí øàëòãààíààð ìýäýðõ¿é,
ìýäýðõ¿éí øàëòãààíààð øóíàë, øóíàëûí øàëòãààíààð àâàõóé, àâàõóéí øàëòãààíààð
ñàíñàð, ñàíñàðûí øàëòãààíààð òºðºë, òºðëèéí øàëòãààíààð õºãøðºõ ¿õýõ õèéãýýä
ãàñëàí, õàðóóñàë çîâëîí, àìãàëàíã¿é ñýòãýë, õÿìðàë çýðýã ãàðàõ áîëíî. Òýð ìýò
119
çîâëîíãèéí èõ öîãö ýäãýýð íü ãàðàõ áîëíî. Ýíý ìýò áóþó. Ìóíõàãèéã õààñíààð õóðàí
¿éëäýã÷èä õààãäàõ áîëîõ áºãººä òýð ìýò çîâëîíãèéí èõ öîãö ýíý íü ÷ õààãäàõ áîëîõ
áîëîé’ õýìýýõèéã õ¿ðòýë íîìëîñîí þì.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð ìýò òýð öàãèéí òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà
àäãóóñíû òºðºëä òºðñºí òýäãýýðò íîì òºãºëäºð ýíýõ¿¿ ¿ãèé㠺㿿ëýýä, ººðèéí õ¿¿
Æàëàìáàðà áîëîí Æàëàãàðáà õî¸ðûí õàìò ººðèéí ãýðò ýðãýí èðýâ.
“Òýðíýýñ õîéø íýãýí öàãò õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà èõ áàÿðûí èäýýã çîîãëîæ,
äàðñàíä ñîãòîîä äýâñãýð äýýð àìðàõ òýð ¿åèéí òýð öàãò, èõ øèíæ òýìäýã ãàð÷: Òýð
øºíèéã ºíãºðºõºä ò¿ìýí çàãàñ òýäãýýð ¿õýõèéí öàã íü áîëîîä Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí
îðîíä õóâü ñàéò áîëîí òºðæýý. Òºðñºí äàðóéäàà òýäãýýð íü ýíý ìýò ¸ñûã ýðãýö¿¿ëýõ
ñýòãýë íýí òºðæ: ‘Áèä ÿìàð áóÿíû ¿éëýýð Ãó÷èí ãóðâàí îðíû äîòîð òºðºâ ºº?’ õýìýýí
áîäîâ. Òýäãýýð ÷ èéí õýìýýí áîäîâ: ‘Áèä Çàìáóó òèâä íýã ò¿ìýí çàãàñ áîëîîä àäãóóñíû
òºðºëä òºðºõºä ìèíü õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà áýýð, èõ óñ õèéãýýä èäýýíèé
äýýäýýð öýíã¿¿ëýí ¿éëäýâ. ̺í áèäýíä ø¿òýí áàðèëäàí ãàðàõûí ã¿íçãèé íîìûã ÷
¿ç¿¿ëæ, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Ðàòíà-øèêõèíèéí
àëäàðûã ÷ äóóðñãàñíààð áóÿíû íîìûí óã òýð áîëîí øàëòãààí ò¿¿ãýýð áèä òýíãýðèéí
äîòîð òºðñºí áàéíà. Áèä õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà õààíà áóé òýíä õ¿ðýýä ò¿¿íä
òàõèë ºðãºå.’ õýìýýâ.
“Íýã ò¿ìýí òýíãýðèéí õºâã¿¿ä òýäãýýð Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí äîòðîîñ ¿ë ¿çýãäýõ áîëæ,
õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà èéí ãýðò èðýõýä òýð öàãò õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà
äýâñãýð äýýðýý íîéðñîí áàéõóéä, òýíãýðèéí õºâã¿¿ä òýäãýýð íýã ò¿ìýí ñóâäàí ç¿¿ëòèéã
òýðã¿¿íèéõ íü õàðãàëäàà òàâüæ, íýã ò¿ìýí ñóâäàí ç¿¿ëòèéã õºëíèéõ íü äýðãýä òàâüæ, íýã
ò¿ìýí ñóâäàí ç¿¿ëòèéã áàðóóí òàëä íü òàâüæ, íýã ò¿ìýí ñóâäàí ç¿¿ëòèéã ç¿¿í òàëä íü
òàâèâ. ªâäºã äàëäàðòàë ìàíäàðâà öýöãèéí èõ õóðûã ÷ áóóëãàæ, òýíãýðèéí õºãæìèéã ÷
ýãøèãë¿¿ëýõýä çàìáóó òèâèéíõýí á¿ãä íîéðíîîñîî ñýðæ õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà
÷ ìºí ñýðñýí áîëîé. Òýãýýä íýã ò¿ìýí òýíãýðèéí õºâã¿¿ä òýäãýýð ÷ îãòîðãóéä íèñ÷
õººðºâ. Òýäãýýð òýíãýðèéí õºâã¿¿ä Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààíû óëñ îðîí õèéãýýä, áóñàä
óëñ îðîíä ÷ ìàíäàðâàà öýöãèéí õóðûã áóóëãàâ. Îé øóãóéä áàéãàà èõ öººðºì õààíà áóé
òýíä î÷îîä èõ öººðºì òýíä ìàíäàðâàà öýöãèéí èõ õóðûã èëòýä áóóëãàâ. Òýð äàðóéäàà
¿ë ¿çýãäýõ áîëæ äàõèí òýíãýðèéí îðîíäîî î÷æýý. Òýíä õ¿ñëèéí òàâàí ýðäìýýð áàÿñàí
íààäàæ, áàÿñàë öýíãýëèéí öîã áîëîí ñàéí õóâèéã àìñàí ýäëýâ.
“Çàìáóó òèâä ¿¿ð öàéõûí öàãò, Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààí áýýð çóðõàé÷èä áîëîí èõ ò¿øìýä
òýäýíäýý ºã¿¿ëýâ: ‘Þóíû ó÷èð ýäãýýð ãàéõàìøèãò øèíæ¿¿ä ãàðàâ?’. ‘Òýíãýð äýýäñýý
áîëãîîí ñî¸ðõ. Õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà-ãèéí ãýðò äºðâºí ò¿ìýí ñóâäàí ç¿¿ëòèéí
õóð áóóñàí õèéãýýä ìàíäàðâàà öýöãèéí õóð ÷ áóóñàí áàéíà’ õýìýýí òýäãýýð ºã¿¿ëýõýä:
‘Òà íàð ºíººäºð õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà-ã ÿðóó ¿ãýýð äóóäàõòóí!’ õýìýýí
çàðëèãëàâ. Çóðõàé÷èä áîëîí èõ ò¿øìýä¿¿ä Æàëàâàõàíà-ãèéí ãýð õààíà áóé òýíä î÷îîä
õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà-ä, ‘Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààí òàíûã äóóäñàí áîëîé’ õýìýýí
ºã¿¿ëýâ.
“Òýãýýä õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà èõ ò¿øìýäèéí õàìò Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààí
õààíà áóé òýíä áàðààëõàõàä õààí áýýð: ‘Æàëàâàõàíà àà, ýíý ìýòèéí ãàéõàìøèãò øèíæ
ãàðñàí ýíý þóíû øèíæ áîëîõûã ìýäñýí ¿¿?’ õýìýýí àñóóâ. Õóäàëäàà÷íû õ¿¿
Æàëàâàõàíà Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààíä: ‘Òýíãýð äýýäñýý, áè ìýäýæ áîëíî. Íýã ò¿ìýí
çàãàñ òýäãýýð ¿õñýí íü ãàðöààã¿é áîëîâ óó?’ õýìýýí àéëòãàâ. Õààí: ‘ßàæ ìýäýõ âý?’
õýìýýí àñóóâ. Æàëàâàõàíà: ‘Òýíãýð äýýäñýý, Æàëàìáàðà-ã òýðõ¿¿ á¿ðäýíä íýã ò¿ìýí
çàãàñ òýäãýýð ¿õñýí, ýñ ¿õñýíèéã ¿ç¿¿ëýõýýð èëãýýíý ¿¿’ õýìýýí ºã¿¿ëýâ. Õààí áýýð: ‘Òýð
ìýò ¿éëäýõò¿í’ õýìýýí çàðëèãëàâ. Õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà áýý𠺺ðèéí õ¿¿
Æàëàìáàðà-òàà èéí õýìýýí çàõèâ: ‘Õàäàí õàâöàëûí äóíä áàéãàà á¿ðäíèé íýã ò¿ìýí
çàãàñ òýäãýýð ¿õñýí ýñ ¿õñýíèéã ¿çýõò¿í’. Òýíäýýñ õ¿¿ Æàëàìáàðà ¿òýð ò¿ðãýí õàäàí
õàâöëûí äóíä áàéãàà èõ á¿ðä õààíà áóé òýíä î÷èõîä íýã ò¿ìýí çàãàñ òýäãýýð ¿õýõèéí
öàãèéã ¿éëäñýí áîëîîä ìàíäàðâàà öýöãèéí èõ õóð áóóñíûã ÷ ¿çýýä ãýäðýã áóöàí èðæ
ààâäàà: ‘çàãàñíóóä ¿õñýí áàéíà’ õýìýýí ºã¿¿ëýâ.
120
“Õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà õ¿¿ Æàëàìáàðà-ãèéí òýðõ¿¿ ¿ãèéã ñîíñîîä Ñóðåøâàðàïðàáà
õààí õààíà áóé òýíä õ¿ðýâ: ‘Òýíãýð äýýäñýý áîëãîîí ñî¸ðõ: Íýã ò¿ìýí çàãàñ
òýäãýýð á¿ãä ¿õýýä Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí äóíä òºðæýý. Òýäãýýð íü ìèíèé õ¿÷ýýð òºðæ,
ãàéõàìøèãòàé òýð ìýò áóÿíû øèíæ òýäãýýðèéã ãàðãàñàí áºãººä ìèíèé ãýðò ÷ äºðâºí
ò¿ìýí ñóâäàí ç¿¿ëò, òýíãýðèéí ìàíäàðâàà öýöãèéí õóðûã ÷ áóóëãàñàí áàéíà’ õýìýýí
òýäãýýðèéã äýñ äàðàà÷ëàí íàðèéí íÿãò àéëòãàõàä õààí òýð áèøðýí äàãàí áàÿññàí þì.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí, ßçãóóðûí îõèí òýíãýð Áîäèñàòòâàñàìóê÷àÿà-ä èéí
õýìýýí çàðëèãëàâ: “ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä, Ñóðåøâàðà-ïðàáà
õýìýýã÷ õààí áîëñîí òýð íü, áóñàä íýã ìºí õýìýýí ÷è ñàíàâààñ, òýð íü òýð ìýò áèø þì.
Ó÷èð þó âý? õýìýýâýýñ, Äàíäàïàíè (ìîí: Ãàðòàà áýðýýò) Øàãæà íü òýð öàãò Ñóðåøâàðàïðàáà
õýìýýã÷ õààí áàéñàí þì. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý! Týð öàãèéí òýð ¿åä
õóäàëäàà÷íû íî¸í Æàòèìäàðà õýìýýã÷ òýð íü, ººð íýãýí ìºí õýìýýí ÷è ñàíàâààñ, òýð
íü òýð ìýò áèø þì. Ó÷èð þó âý? õýìýýâýýñ Øóääîäàíà (ìîí: Ñàéí èäýýò) õààí íü òýð
öàãèéí òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû íî¸í Æàòèìäàðà õýìýýã÷ áàéñàí þì. ßçãóóðûí îõèí
òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà õýìýýã÷ òýð íü, ººð íýãýí
ìºí õýìýýí ÷è ñàíàâààñ, òýð íü òýð ìýò áèø þì. Ó÷èð þó âý? õýìýýâýýñ, áè áýýð òýð
öàãèéí òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû íî¸í Æàòèìäàðà-ãèéí õ¿¿ Æàëàâàõàíà õýìýýã÷ áàéñàí
þì. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, Òýð öàãèéí òýð ¿åä ýõíýð Æàëàìáó-ãàðáà õýìýýã÷ òýð íü,
ººð íýãýí ìºí õýìýýí ÷è ñàíàâààñ, òýð íü òýð ìýò áèø þì. Ó÷èð þó âý? õýìýýâýýñ,
Øàãæààí îõèí Ãîïà (ìîí: Ãàçàð òýòãýã÷ ýõ) áýýð òýð öàãèéí òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû íî¸íû
õ¿¿ Æàëàâàõàíà-ãèéí ýõíýð Æàëàìáó-ãàðáà õýìýýã÷ áàéñàí þì. Ðàõó áàðèã÷ òýð öàãèéí
òýð ¿åä õ¿¿ Æàëàìáàðà õýìýýã÷ áàéñàí þì. Àíàíä íü òýð öàãèéí òýð ¿åä õ¿¿
Æàëàãàðáà õýìýýã÷ áàéñàí þì. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä íýã ò¿ìýí
çàãàñ áîëñîí òýäãýýð íü, ººð íýãýí ìºí õýìýýí ÷è ñàíàâààñ, òýð íü òýð ìýò áèø þì.
Ó÷èð þó âý? õýìýýâýýñ, Æâàëàíàí-òàðàòåæîðàæà õààí òýðã¿¿òýé íýã ò¿ìýí òýíãýð
òýäãýýð íü òýð öàãèéí òýð ¿åä íýã ò¿ìýí çàãàñ áàéñàí. Áè óñ áîëîí èäýýíèé äýýäýýð
öýíã¿¿ëæ, ø¿òýí áàðèëäàí ãàðñàí ã¿íçãèé íîìûã ÷ ¿ç¿¿ëæ, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà
äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Ðàòíà-øèêõèí-û àëäðûã ÷ äóóðñãàñàí çýðýã òýðõ¿¿
áóÿíû ¿éëèéí øàëòãààíààð ìèíèé äýðãýä ýíä èðñýí áºãººä òèéìýýñ ºíººäºð äýýð ¿ã¿é,
¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëñýí áîëîé. Ìàøèä áàÿñãàëàí, ìàøèä ñ¿æèã,
äýýä áàÿñãàëàí áèøðýëòýéãýýð íîìûã ñîíññîíîîð, á¿ãä ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëñýí õýìýýõ
íýðèéã îëñîí áîëîé. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä ìîäíû îõèí òýíãýð
áîëñîí òýð íü, ººð íýãýí ìºí õýìýýí ÷è ñàíàâààñ, òýð íü òýð ìýò áèø þì. Ó÷èð þó âý?
õýìýýâýýñ, ßçãóóðûí îõèí òýíãýð ÷è, òýð öàãèéí òýð ¿åä ìîäíû îõèí òýíãýð õýìýýã÷
áàéñàí þì.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, ýíý ìýò îð÷ëîíä ýðãýõèéí öàãò áè ÿìàð ìýò îëîí àìüòíûã
áîäèéí õóòàãò îãîîò áîëîâñðóóëàí ¿éëäýæ, òýäãýýð á¿ãäèéã äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí
áîäèä ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëýõ ãàçðûã îëîõ áîëñîíûã ìýäýæ ¿éëäýýðýé.”
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Æàëàâàõàíà-ãèéí íîìõðóóëñàí çàãàñíû öàäèã”
õýìýýõ õîðèí òàâäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
[Àðàâäóãààð õýñýã]
XXVI á¿ëýã: ªëºã÷èí áàðñò áèåý ºãñºí íü
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, áàñ áîäüñàäâà íü áóñäàä òóñëàõûí òóëä áèåý îãîîò ºãäºã
áîëîé. Òýð þó âý?”
“Xèð ¿ã¿é, ìàøèä äýëãýðñýí, ýëäýâ îëîí ÿíçûí ýðäìèéí ãýðýë ãýãýý áîëîí òýíãýðèéí
îðîíä íýí öàöàðñàí, òîðîëòã¿é áèëã¿¿íýýð ¿çýõ õ¿÷ýýðýý ÷àíàäûã äàðñàí, ßëæ òºãñ
121
íºã÷ñºí áóðõàí áýýð, ìÿíãàí ãýëýíãýýð õ¿ðýýë¿¿ëæ, Ïàí÷àëàñ (ìîí: Òàâàí öîãöîñûã àâàõ)
íóòàãò öóâðàí îäîæ, íýãýí îé öýöýðëýãò çàëðàí àâàé. Òýðáýýð òýíä õºõºðñºí 纺ëºí
õºõºìäºã ç¿ëýãíèé äýýð ýëäýâ ÿíçûí ñàéõàí ¿íýðò öýöãýýð ìàøèä ÷èìýãëýãäñýí íýãýí
ãàçðûã áîëãîîñîí áîëîé. Áîëãîîãîîä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð íàñàí ãàâúÿàò
Àíàíäàä çàðëèãëàâ: ‘Àíàíäàà, ýíýõ¿¿ ãàçàð íü ¿çýñãýëýíòýé áºãººä ò¿¿õýí ãàçðûí
òýìäýã áàéãàà ó÷èð îäîî Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ñóóäëûã äýâñýõò¿í.’
Òýðáýýð, ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé çàðëèã÷ëàí ñóóäëûã çàñàâ. Ñóóäëûã çàñààä ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàíä èéí õýìýýí àéëòãàâ:
ßìàãò õ¿ì¿¿ñò äýýäèéã õàéðëàæ, îð÷ëîíãèéí õ¿ëýýñíýýñ ãýòýëãýã÷,
ßëæ òºãññºí ýðõýì äýýä áàãø ìèíü òàíû ñóóäëûã áýëäýâ.
Çàëðàí ñààòàæ õ¿ì¿¿ñò, çîâëîíãîîñ ãýòýëãýõ ýì áîëîõ
Çàðëèã çàõèàñ äýýäèéí ðàøààíàà àéëòãàí ñî¸ðõ îî.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ñóóäàëäàà çàëðààä ãýëýíã¿¿äýä çàðëèãëàâ: ‘Ãýëýíã¿¿äýý, òà
íàð áýðõ õàòóóæèëò ¿éëèéã ¿éëäñýí áîäüñàäâûí öîãöîñûã ¿çýõèéã õ¿ñ÷ áàéíà óó?’
Òèéí õýìýýí çàðëèãëàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä òýäãýýð ãýëýíã¿¿ä èéí
õýìýýí àéëòãàâ:
Òºãñ ãýãýýðñýí àðø ìèíü ýý, èõ õ¿ì¿¿íèé øèì áîëñîí
Òýâ÷ýýð õèéãýýä èõ õè÷ýýíã¿é, àìèðëàíãóé, íîìõîí äºë㺺í,
Îþóí, äóðüäàë, áàÿñàë õýìæýýëøã¿é ýðäìèéí îðîí áîëñîí
Öîãöîñûã áèä õàðàõ öàã áîëáîîñ òýð ñàéí áèëýý.
“×èíãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð òîëèîíäîî ìÿíãàí õèãýýñò õ¿ðäýí õýýòýé ºëìèé
áîëîí ãàìàëà öýöýã äýëáýýãýý íýýõ ìýò 纺ëºí ìóòðààðàà ãàçðûí õºðñºí äýýð äàðæ
õàòãàñàí òºäèéä, ãàçàð äýëõèé çóðãààí ÿíçààð õºä뺺ä ýðäýíý áîëîí àëò ìºí㺺ð
óðëàñàí íýãýí ñóâàðãà ãàð÷ èðýâ. Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí íàñàí õóòàã òºãºëäºð
Àíàíäàä çàðëèãëàâ: ‘Àíàíäàà, ýíý ñóâàðãûã íýýõò¿í’. Íàñàí ãàâúÿàò Àíàíä áóðõàí
áàãøèéí çàðëèãèéã ñîíñîîä ñóâàðãà ò¿¿íèéã íýýõýä àëòàí ãýðýë öàöàðñàí, ýðäýíý
áîëîí ñóâäààð á¿ðõñýí íýãýí àëòàí õàéðöàã ò¿¿íèé äîòîð áàéõûã ¿çýâ. Ò¿¿íèéã ¿çýýä
áóðõàí áàãøèä èéí õýìýýí àéëòãàâ: ‘ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, íýãýí àëòàí õàéðöàã áàéíà’.
Áóðõàí áàãø áýýð, ‘Ýðäýíèéí äîëîîí õàéðöàã á¿ãäèéã íýýõò¿í’ õýìýýí çàðëèãëàâ.
Çàðëèãèéí äàãóó á¿ãäèéí àìûã íýýõýä öàñàí öàãààí ºíãºòýé ã¿ì¿äà öýöýã ìýò íýãýí ÿñ
ò¿¿íèé äîòîð áàéõûã ¿çýâ. ¯çýýä áóðõàí áàãøèä, ‘ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, Õýñýã ÿñ áàéíà’
õýìýýí àéëòãàâ. Áóðõàí áàãø áýýð, ‘Àíàíäàà, Èõ òºðºëõèéòíèé öîãöîñûã àâ÷ èðýãò¿í’
õýìýýí çàðëèãëàâ. Íàñàí ãàâúÿàò Àíàíä òýäãýýð ÿñíóóäûã àâààä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàíä ºðãºõºä áóðõàí áàãø õóâðàãóóäûí ºìíº ÿñíóóäûã ìóòàðòàà áàðèàä:
Ýäãýýð ÿñ íü ìàøèä äýýä ýðäìèéí ÷óóëãàí òºãºëäºð, îþóíû äýýä,
Ýíã¿é èõ òýâ÷ýýð, õè÷ýýë, øàãøàáàä, äàÿàí, àëäàðûí äýýä áºãººä
Óõààí òºãºëäºð¿¿äýä, õîéøèä ¿ðãýëæèä, áîäü õóòàã ò¿¿íä
Óëàì õè÷ýýë, ñ¿ñýã, îþóíû äýýäèéã ºãºõ òóë áàÿñàí ¿éëäýõò¿í.
õýìýýí çàðëèãëàâ.
“Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð: ‘Ãýëýíã¿¿äýý, øàãøààáàä õèéãýýä ýðäìýýð îãîîò
õàëäñàí, ìàøèä ¿çýõýä áýðõ, áóÿíû îðîí áîëñîí áîäüñàäâàãèéí öîãöîñ ýäãýýðò
ìºðãºãò¿í’ õýìýýí ãýëýíã¿¿äýä çàðëèãëàâ. Òýäãýýð ãýëýíã¿¿ä àëãàà õàâñðààä, ¿íýí
ñ¿æèãò ñýòãýëýýð òýäãýýð ÿñíóóäàä ìºðãºâ.
“Òýð öàãò íàñàí ãàâúÿàò Àíàíä àëãàà õàâñðààä áóðõàí áàãøèä èéí õýìýýí àéëòãàâ: ‘ßëæ
òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí íü á¿õ åðòºíöººñ ¿ëýìæ èë¿¿ õàìàã àìüòíû
ìºðãºëèéí îðîí àòàë, ÿìàð ó÷ðààñ Òà ººðºº ýäãýýð ÿñàíä ìºðãºë ¿éëäýâ?’
122
“Áóðõàí áàãø Àíàíäàä èéí õýìýýí çàðëèãëàâ: ‘Àíàíäàà, ýäãýýð ÿñíû õ¿÷ýýð áè, ýíý ìýò
¿òýð ò¿ðãýí, äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä èëòýä ãýãýýð÷ áóðõàí áîëñîí þì.
Àíàíäàà, ýðò óðüäûí ºíãºðñºí öàãò Ìàõàðàòà (ìîí: Èõ çàìûã ãàðãàã÷) õýìýýõ íýðò óíàëãà,
õ¿÷ ÷àäàë òºãºëäºð, òîðîëòã¿é õ¿÷ýýð ÷àíàäûã äàðàã÷ íýãýí õààí áàéñàí. Ò¿¿íä èäýð
çàëóó òýíãýð àäèë ãóðâàí õ¿¿ áàéñàí áºãººä Ìàõàïðàíàäà (ìîí: Èõ äóóò), Ìàõàäåâà (ìîí:
Èõ òýíãýð), Ìàõàñàòòâà (ìîí: Èõ ÷èí çîðèãò) íýðòýé áàéæýý.
“Õààí çóãààöàõûí òóëä æàðãàëàíãèéí öýöýðëýãýýð àÿëñàí õèéãýýä çàëóó õºâã¿¿ä
æàðãàëàíãèéí öýöýðëýã ò¿¿íèé ¿çýñãýëýíä øîõîîðõîæ, öýöýãíýýñ öýöãýíä äàìæèí íààø
öààø ã¿éëäñýýð àðâàí õî¸ð èõ öýöýðëýãèéí ã¿í ð¿¿ îðæ ÿâ÷èõæýý. Õàí õºâã¿¿äèéí
áàðàà áîëîî÷ íàð ÷ õàí õºâã¿¿äèéã äóóäàí íààø öààø õàéõ, ñàõèí õàìãààëàõûí òóëä
áàÿñãàëàíãèéí öýöýðëýãèéí àðâàí õî¸ð èõ øóãóéí ã¿íä îðæýý. Òýãýýä Ìàõàïðàíàäà
õî¸ð ä¿¿äýý: ‘Ìèíèé ñýòãýëä àéäàñ òºðæ áàéíà. Áèäíèéã àðààòàí àëàõààð ýíä èðæ
ìàãàäã¿é, îäîî áóöàõòóí’ ãýæ ºã¿¿ëýâ. Ìàõàäåâà áýýð ºã¿¿ëýâ: ‘Íàäàä àéõ íü ¿ã¿é
áîëîâ÷, ýíõýð õàéðòàé õ¿íýýñýý õàãàöàõ ñîâèí òºðæ áàéíà’. Ìàõàñàòòâà ºã¿¿ëýâ:
Áóðõàí áýýð ñàéøààñàí àãëàã öýöýðëýã ýíä,
Áè àéõ ¿ã¿é çîâëîí ÷ ¿ã¿é áàéíà.
Ìàøèä èõ õýðãèéã îëîõ áàéõ õýìýýí
Ìèíèé ñýòãýëä ìàøèä áàÿñãàëàí òºðæ áàéíà.
“Èéíõ¿¿ ºã¿¿ëýëäýýä èäýð çàëóó òýäãýýð õààí õºâã¿¿ä àðâàí õî¸ð öýöýðëýã òýäãýýðèéí
äîòîð îäîâ. Ãýòýë çóëçàãàëààä çóðãàà þìóó äîëîî õîíîãîîñ õýòðýýã¿é, ºëºã÷èí ýì áàð
òàâàí çóëçàãààðàà õ¿ðýýë¿¿ëýýä ºëñºæ óíäààñàí òóéëäàæ, áèå íü ìàøèä äîðîéòñîí
òýð ìýò íýãèéã ¿çýâ. Ò¿¿íèéã ¿çýýä Ìàõàïðàíàäà áýýð: ‘Àÿà! Àéìøèãò ýíý àìüòàí òºðººä
çóðãàà þìóó äîëîî õîíîãîîñ õýòðýýã¿é áîëîâ÷, õîîë îëäîõã¿é áîë àëü ýñâýë ººðèéí
çóëçàãàà èäýõ, àëü ýñâýë ºëññººð ¿õýõ áîëíî äîî’ õýìýýí ºã¿¿ëýâ.
“Ìàõàñàòòâà áýýð, ‘Àéìøèãò ýíý àìüòíû õîîë íü þó âý?’
“Ìàõàïðàíàäà áýýð, ‘Ýíä øèíý ìàõ, íîéòîí öóñ áàéâààñ òýð íü áàð, õàð ãºðººñ,
áààâãàé, ºòºã, àðñëàí íàðûí õîîë ìºí áîëîé’ õýìýýí õýëýâ.
“Ìàõàäåâà áýýð: ‘Ýíý àéìøèãò àìüòàí ºëñºæ, öàíãàæ òóéëäñàí òóë àìüäðàõ õóãàöàà
º÷¿¿õýí òºäèé íýã ¿ëäñýí áàéíà. Ìàøèä ºëäºæ ÿäàðñàí ýíý àìüòàí ýíý øóãóéä èäýý
óíäàà õàéæ ÷àäàõã¿é ó÷èð, ¿¿íèé àìèéã àâðàõûí òóëä õýí íýãýí ººðèéí áèåý á¿ðíýý
ºãºõ áîëòóãàé’ õýìýýâ.
“Ìàõàïðàíàäà ºã¿¿ëýâ: ‘Àÿà ººðèéí áèåèéã îãîîò ºãºõºä áýðõ áîëîé.’
“Ìàõàñàòòâà áýýð ºã¿¿ëýâ: ‘Áèä ìýòèéí àìü áèåíäýý èëòýä òà÷ààäàã º÷¿¿õýí
îþóíòíóóäàä ýíý ¸ñûã ¿éëäýõýä áýðõ áèç ýý. Áèäíýýñ ººð, áèåý îãîîò ºãºõºä îðîã÷èä,
áóñäàä òóñëàõûã õè÷ýýã÷ äýýä òºðºëõèéòºí íàðò ¿éëäýõýä áýðõ áóñ áîëîé.
Ýíýðýë íèã¿¿ëñýëýýñ ãàðñàí õóòàãò áîäüñàäâà íàð
Ýíý ãàçàð áîëîí òýíãýðèéí îðîíä áèåèéã îëíî õýìýýí
Áóñäûí àìü íàñíû òºëººõ çîõèëäîí áàÿñàõ ñýòãýëýýð
Áóöàëò ¿ã¿éãýýð ýíä îëîí ÿíçààð ýíýðñýí áóé.
“Òýãýýä çàëóó õàí õ¿¿ òýð ìàøèä ãóíèãëàæ ýì áàðñ ò¿¿íèéã í¿äýý öàâ÷èëã¿é õîëîîñ
õàðñààð îäîâ. Òýð ¿åä Ìàõàñàòòâà èéí õýìýýí áîäîâ: ‘Îäîî áè ýíýõ¿¿ áèåèéã îãîîò
ºðãºõ öàã íü áîëæýý. Òýð þóíû òóëä âý? õýìýýâýýñ,
Ýâäýð÷ ñàðíèõ æàìòàé, ýöýñòýý õàãàöàõ, ýöýñòýý ìóóäàõ, èäýý áýýðò
Ýíýõ¿¿ áèåèéã èäýý óíä, îð äýâñãýð, óíàà óíø çýðýã
Èõ çîõèñòîé ç¿éëýýð ºíº óäààí ñàõèñàí ÷,
‘óðüä ¿ã¿é’ ãýõ ººðèéí æàìòàé òóë îðõèõã¿é ãýâ÷ àðãà ¿ã¿é ìºí.
123
Áàñ á¿ãä àðèóí áóñ áîëîõ ó÷ðààñ, òèéí àìüäðàõ íü óòãà ¿ã¿é. Òèéìýýñ áè ¿¿íèéã èë¿¿
ñàéí ¿éëýíä ó÷ðóóëæ ¿éëäüå. Òýãæ ÷àäâààñ ýíý áèå ìèíü íàìàéã òºðºõ õèéãýýä ¿õýõèéí
äàëàéãààñ ãýòýëãýõ èõ çàâü ìýò áîëíî.
¯ð øèìã¿é, óñíû õººñ ìýò, îëîí õîðõîéãîîð ä¿¿ðñýí ýöýñòýý ¿ðýãäýí îäîõ,
¯ð àäèëûí îëîí çîâëîí òºãºëäºð ºòãºí øèíãýíýýð ä¿¿ðñýí ¿¿íèé㠺㺺ä
Ãàñëàí ¿ã¿é, óðâàëò ¿ã¿é, ãóòàìøèã ¿ã¿é, õèð ¿ã¿é, äàÿàí òýðã¿¿òýí ýðäìýýð
ÿéöýä ä¿¿ðñýí íîìûí ëàãøèí áîëãîæ, îëîí ýðäìýýð áàÿëàã, òîîñíîîñ õàãàöñàí
ò¿¿íèéã îëîíòàà ¿éëäüå.
“Òýð äýýä èõ íèã¿¿ëñýíã¿éí óòãà òºãºëäºð ñýòãýëýý𠺺ðèé㺺 òýð ìýò ñóðãààä: ‘Òà õî¸ð
àæðàí ñî¸ðõ. Áè ººðèéí íýãýí ¿éëèéí òóëä àðâàí õî¸ð èõ öýöýðëýãèéí äîòîð îðîõ
áîëîé’ ãýýä òýð õî¸ðûã ÿâóóëæýý. Òýãýýä çàëóó õàí õ¿¿ Ìàõàñàòòâà òýðýýð îéãîîñ ãýäðýã
áóöàæ, áàðûí äýðãýä î÷îîä ìîäíû ìº÷èðò õóâöñàà ºë㺺ä, èéí åðººë òàâèâ:
Áè àìüòàíä òóñëàõûí òóëä àäèëã¿é áîäèéí àìãàëàíã îëîõûã õ¿ñýýä
Áóñäûí ºãºõºä áýðõòýé áèåèéã óðâàëòã¿é îþóí íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëýýð ºãüå.
Áè áîäüñàäâà íàðûí õ¿ñäýã ãýì ¿ã¿é áîäèéã ºíº óäàëã¿é îëîõ áîëòóãàé.
Áè ìàøèä àéìøèãòàé îð÷ëîíãèéí äàëàéãààñ ãóðâàí åðòºíöèéã ãýòýëãýæ ¿éëäüå.
“Òýãýýä Ìàõàñàòòâà áýýð ýì áàðûí ºìíº õýâòýõýä, òýð àñðàë òºãºëäºð áîäüñàäâàä
õîðëîë þóã ÷ ýñ ¿éëäýâ. Áîäüñàäâà áýýð: ‘Àÿà ýíý àìüòàí ÿäàð÷ ç¿äýðñýí òóë èäýæ
÷àäàõã¿é áàéíà’ õýìýýãýýä, íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëýýð õóòãà ìýñèéã õàéõàä õààíààñ ÷ ìýñ
îëäñîíã¿é. Ãýðýëò ìîäíû çóóí æèë áîëñîí õàòóó ìº÷èð íýãèéã àâààä ººðèéí õîîëîéã
òàñëàæ ýì áàðûí ºìíº õýâòæýý. Áîäüñàäâàã õýâòñýí äàðóéä, íóóðûí äóíä õºâºõ çàâèéã
ñàëõè òóóõ ìýò, òýðõ¿¿ öàãò ãàçàð äýëõèé çóðãààí ÿíçààð õºäëºâ. Íàð ÷ ãýñýí õèðòñýí
ìýò èõ ãýðýë íü ¿çýñãýëýíã¿é áîëîâ. Òýíãýðèéí ¿íýðòýí ¿éðìýã õîëèëäñîí öýöãèéí õóð ÷
áóóâ. Íýãýí òýíãýð ìàøèä ãàéõàí áèøèðñýí ñýòãýëýýð áîäüñàäâàã èéíõ¿¿ ìàãòàâ:
Ñàéí îþóíò òà ýíä ÿìàð ìýò íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð õàìàã àìüòíûã ýíýð÷,
Õ¿íèé ýðõò ìàøèä áàÿñàíãóéãààð ÿìàð ìýò ëàãøèíãàà îãîîò ºãñºíººð
Òºðºë áîëîí ¿õýõèéí óòãààñ õàãàöàæ àìèðëàíãóé îðøèõûí äýýä áîëñîí
Àìèðëàíãóé áîëæ, àðèóí òà áýýð ýíä òºâºãã¿é, ºíº óäàëã¿é áîäèéã îëíî.
“Òýãýýä ýì áàð òýðáýýð áîäüñàäâàãèéí áèåíýýñ öóñ àñãàðàõûã ¿çýýä àãøèí òºäèéä ìàõ
öóñûã èäýæ, ÿñ òºäèé íýãèéã ¿ëäýýæýý.
“Òýð ¿åä Ìàõàïðàíàäà òèéíõ¿¿ ãàçàð õºäëºõèéã ìýäýýä Ìàõàäåâà-äàà èéí õýìýýí
ºã¿¿ëýâ:
ßìàð ìýò àðâàí ç¿ãèéí äàëàéí ÷àíàäûã õ¿ðòýë
Ýíý ãàçàð ìàøèä õºäëºæ, íàðíû ãýðýë íü ¿ã¿é áîëîâ.
Öýöãèéí õóð áóóõ õèéãýýä ìèíèé ñýòãýë ÷ õÿìàð÷ áóé òóë
ªíººäºð ìèíèé ä¿¿ ººðèéí áèåèéã ºãñºí áèø áàéãàà.
“Ìàõàäåâà ºã¿¿ëýâ:
Òýð ÿìàð ìýò íèã¿¿ëñýíã¿é ¿ãèé㠺㿿ëñýí áà,
ªëñºæ öàíãàñàí îëîí çîâëîíãîîð íýðâýãäñýí
Ìàøèä äîðîéòîæ ººðèéí ¿ð çóëçàãàà ÷
Èäýõýä øàõàìäñàíûã ò¿¿íèéã õàðààä áè ÷ ñýæèã òºðñºí.
“Òýãýýä õî¸ð õàí õ¿¿ ìàøèä àéäàñ òºðæ, í¿ä íü íóëèìñààð ä¿¿ð÷, òýð çàìààðàà ýðãýí
áóöàæ ýì áàðûí ºìíº õ¿ðýõýä, á¿õ õóâöñàà ãýðýëò ìîäíû ìº÷èðò ºëãºæ, õàìàã ÿñ íü
òàðàí áóòàð÷, õàëóóí öóñ íü øîðîîòîé õîëèëäîæ, ñýâëýã ¿ñ íü ç¿ã á¿ðò õèéññýíèéã ¿çýâ.
124
Ò¿¿íèéã ¿çýýä ìóóæèð÷, áóòàðñàí ÿñíû äýýð òýðèéí óíààä, õýñýã õóãàöààíû äàðàà óõààí
îðæ áîñîîä, õî¸ð ãàðàà ºðãºí õàðóóñàë ãàñëàíãèéí äóóã ãàðãàâ:
Ýâèé õººðõºí ä¿¿ ìèíü ýý!
Ýíõðèé õ¿¿ãýý ýëáýðýí õàéðëàõ
Õààí ýöýã, õàòàí ýýæäýý þó ãýæ õýëýõ âý, áèä?
‘ªä㺺 öýöýã àäèë ñîðìóóñò
¯ð ìèíü õààíà áàéíà?’ ãýæ
Ýýæ ìèíü ëàâòàé àñóóíà äàà.
Àÿà! áèä õî¸ð ýíý ë ãàçàðòàà
¯õâýýñ ñàéí áèç, ÿàæ àìüä ÿâàõ âý.
Ìàõàñàòòâà ÷è ¿ã¿é áîëîõîîð
Ýöýã ýõ ìèíü ÿàæ áèäíèéãýý õàéðëàõ âý?
“Òýãýýä õî¸ð õàí õ¿¿ íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëýýð îëîí óäàà óéëàí äóóëàõàä çàëóó õàí
õ¿¿äèéí áàðàà áîëîî÷ íàð ÷ òýäíèéã ýðýõ õèéãýýä ç¿ã çîâõèñ á¿ãäýä õàéæ íýã íýãèéãýý
¿çýýä: ‘Çàëóóñàà ÿàñàí áý? õºâã¿¿ä ìèíü ÿàñàí áý?’ õýìýýí àñóóâ.
Òýð öàãò õàòàí îðîíäîî íîéðñîõ ç¿¿äýíäýý õàéðòàé õ¿¿ãýýñýý õàãàöàõûã ç¿¿äëýâ. Õî¸ð
õºõ òàñðàõ, ø¿ä óíàõ, õºõººíèé ºõººðäºì ãóðâàí àíãààõàé îëñîí ÷ íýãèéã íü õàðöàãà
àâëàà õýìýýí ç¿¿äýëæýý. Òýãýýä õàòàí áýýð ãàçàð õºäëºõºä ñýòãýë ò¿ãøèæ òýð
äàðóéäàà ñýðæ, áîäîë áîëîâ:
Àìüòíû ñóóðü - “äàëàéí õóâöàñò” ýíý á¿õýí ÿàãààä ìàøèä èõ õºäëºâ?
Íàðíû ãýðýë ¿ã¿é áîëñíîîð ìèíèé ñýòãýëä ãàñëàí áîëîâ.
Ìèíèé áèå ìÿòàð÷, í¿äíèé çîâõè òàòàæ, ººðèéí õºõ òàñðàâ õýìýýí ç¿¿äëýâ.
Ìèíèé õºâ¿¿ä îé öýöýðëýã ýíä òîãëîæ íààäàõààð ÿâñàí þìñàí, ñàéí áàéãàà
áîëîâ óó ?
“Ò¿¿íèé øèâýã÷èí ÷ ñýòãýë ò¿ãøèí èðýýä, õàòàíä àéëòãàâ: ‘Èõ õàòàí ìèíü, õºâã¿¿äèéí
áàðàà áîëîî÷ íàð õºâã¿¿äèéã õàéæ áàéíà. Äýýäýñ àëãà áîëëîî õýìýýæ áàéíà’ ãýõýä
ò¿¿íèéã ñîíññîí äàðóéäàà õàòàí ç¿ðõ ÷è÷èð÷, í¿¿ð í¿ä íü íóëèìñààð ä¿¿ðýýä, õààíû
äýðãýä î÷îîä ºã¿¿ëýâ: ‘Òýíãýð äýýäñýý! Ìèíèé õàéðò õ¿¿ îñîëäîâ õýìýýí ñîíñëîî.’
ãýõýä, Õààí ÷ ñýòãýë ò¿ãøèí ìàøèä ñàíäàð÷, “ Àÿà, áè õàéðò õ¿¿ãýýñýý õàãàöàâ óó”
õýìýýí ºã¿¿ëýâ.
“Òýãýýä õààí õàòíàà òàéâøðóóëàõûí òóëä: ‘Îäîî õºâã¿¿äýý ýðæ îëîõîîð øàìäñóãàé!
Õàòàí ìèíü, ãàñëàæ á¿¿ ¿éëäýãò¿í’ õýìýýâ. Õºâã¿¿äèéã îëîõîîð îëîí õ¿ì¿¿ñ õýñýã õýñýã
áîëîîä õàéñàíä ºíº óäàëã¿é õààí õî¸ð õ¿¿ã àëñààñ èðýõèéã ¿çýâ. ¯çýýä èéí ºã¿¿ëýâ:
‘Õºâã¿¿ä ìààíü èðýâ÷ á¿ðýí áèø áàéíà. Àÿà! Õ¿¿ãýýñýý õàãàöàâ’ õýìýýí øàíàëàí çîâîâ:
Àÿà, ¿ðýýñýý õàãàöíà ãýäýã ÿìàð èõ çîâëîí áý.
Õ¿ì¿¿ñ õ¿¿òýé áîëîîä õè÷íýýí èõ áàÿðëàäàã áèëýý.
Õ¿¿ãýý àëäñàí, ¿õ¿¿ëñýí íü æàðãàäàã þìóó,
Àìüä àâ÷ ÿâàà íü æàðãàäàã þì óó?
“Õàòàí ìàøèä õàðóóñàí ãàñàëæ, èíãýí òýìýý áóéëàõ ìýò ýíýëñýí èõ äóóã õàäààâ:
Òýð ìýò ãóðâàí õ¿¿ ìèíü áàðàà áîëîî÷äûí õàìò
Öýöãýýð ä¿¿ðñýí îé øóãóéí äîòîð çóãààëñàí ÷,
Ìèíèé ýíõðèé áàãà õ¿¿ òýð ìèíü ýðãýí ¿ë èðýâ
Ìèíèé ç¿ðõ ëóãàà àäèë áàãà õ¿¿ òýð ìèíü õàà÷èâ?
“Èíãýýä õî¸ð õ¿¿ã èðýõýä õààí ààâ íü õºâã¿¿äýýñ: ‘Áàãà õ¿¿ õàà÷èâ?’ õýìýýí àñóóâ.
“Òýä õàðóóñàí ãàñàëæ í¿ä íü íóëèìñààð ä¿¿ð÷, òàãíàé óðóóë àì ø¿ä íü õàòààä, þó ÷
õýëæ ÷àäñàíã¿é. Õàòàí ºã¿¿ëýâ: ‘Ìèíèé õàéðò áàãà õ¿¿ ìèíü õàà÷èâ? Ìèíèé ýíý ç¿ðõ
125
õàãàðàõ áîëîõ íü ýý. Áèå ìèíü òýñýøã¿é ìàøèä çîâæ áàéíà. Ìèíèé óõààí áàëàðòàõ íü,
ò¿ðãýí ºã¿¿ëýý÷’.
“Õî¸ð õ¿¿ áýýð ÿìàð ìýò áîëñîí ÿâäëûã íýã á¿ð÷ëýí ºã¿¿ëýâ. Ò¿¿íèéã ñîíññîí äàðóéäàà
õààí, õàòàí õî¸ð ìóóæðàí óíàæ, óõààí ñýðãýýä, õàéð ýíýðëèéí äóóãààð óéëàí, òýð ç¿ãò
ÿâàâ. Õààí, õàòàí õî¸ð ìàõ öóñ øºðìºñã¿é òýäãýýð ÿñíóóä õèéãýýä èéø òèéø õèéññýí
¿ñí¿¿äèéã ¿çýýä ñàëõèíä óíàñàí ìîä ìýò óíàâ. Íî¸ä ò¿øìýë áàðàà áîëîî÷ íàð òýð ìýò
áîëîõûã ¿çýýä óñ áà Ìàëàÿà óóëûí çàíäàíãèéí ò¿ðõëýãýýð õààí, õàòàí õî¸ðûí áèåèéã
ñýð¿¿ö¿¿ëýí ¿éëäñýíä íýëýýä óäñàíû äàðàà õààí áîñîí, ýíýðýë õàðóóñëààð èéí õýìýýí
öóðõèðàâ:
Àÿà! Õàéðò õ¿¿, ñýòãýëä ýíõðèé, ¿çýõýä áàÿñãàëàíò,
¯õëèéí ýçíèé ýðõýíä þóíû òóëä ò¿ðãýí îäîâ?
¯õëèéí ýçýí ÿàãààä íàäàä ò¿ð¿¿ëæ èðñýíã¿é âý?
Íàäàä çîâëîí ¿¿íýýñ èë¿¿ ãàðñàíã¿é.
“Õàòàí ÷ ñýðãýí áîñîîä ¿ñýý çóëãààæ, õî¸ð ãàðààðàà ºâ÷¿¿ãýý äýëäýýä, çàãàñ òàëä ¿ñ÷èõ
ìýò ãàçàð äýýã¿¿ð ºíõºð÷, òóãàëàà àëäñàí ìàõý ¿õýð, áîòãîî àëäñàí èíãý ìýò
íèã¿¿ëñýíã¿é äóóãààð èéí ¿ãëýí óéëàâ:
Àÿà! Õàéðòàé ýíõðèé öýöýãõýí õ¿¿ã ìèíü
Õýí èíãýæ ãàçðààð íýã òàñäàæ òàðààâ?
Ñýòãýëä çîõèñòîé, í¿äýíä äóëààí, ñàð àäèë öàðàéò ìèíèé õ¿¿ã
Ìèíèé äàéñàí õýí ºíººäºð ýíý ãàçàðò ¿ã¿é õèéâ?
Àÿà! Ýíý ãàçàðò õàéðòàé õ¿¿ãýý àëàãäñàíûã ¿çýýä
Ýíý áèå þóíû òóëä ºíººäºð ýâäðýõã¿é áàéíà?
Çîâëîí ýíý ìýòèéã ¿çýõíýýí ÷ ¿ë õàãàðàõ
Ìèíèé ç¿ðõ òºìºð ìºí þì áîëîâ óó.
ªíººäºð ç¿¿äýíä ìèíèé õºõèéã èëäýýð òàñäàæ,
Ø¿ä ÷ óíàñíààð ºíººäºð ìèíèé õ¿¿ ò¿ðãýí îñîëäîâ.
Áè õºõººíèé ãóðâàí àíãààõàé îëñîíû íýãèéã íü õàðöàãà ø¿¿ðñýí ìýò
Ìèíèé ãóðâàí õ¿¿ãèéí íýãèéã íü ºíººäºð ¿õëèéí ýçýí àâ÷ýý.
Àÿà! Í¿ãýëòýé ç¿¿ä ò¿¿íèé ¿ð á¿òñýí íü ýíý ìºí áàéíà.
“Õààí, õàòàí õî¸ð íèã¿¿ëñýë, ãàøóóäëààð îëîíòàà ¿ãëýæ, õàìàã ÷èìýã ç¿¿ëòýý òàéëààä,
îëîí íºõäèéí õàìò õ¿¿ãèéí ÿñàíä òàõèëûã ¿éëäýýä çàëóó õàí õ¿¿ãèéí ÿñûã ýíý ãàçàðò
òàâüñàí þì.
“Àíàíäàà, òýð öàãèéí òýð ¿åä, õàí õ¿¿ Ìàõàñàòòâà õýìýýã÷ áîëñîí ò¿¿íèéã ººð íýãýí
ìºí õýìýýí ÷è á¿¿ ñàíààðàé. Ó÷èð íü áè ººðºº òýð öàãèéí òýð ¿åä õàí õ¿¿ Ìàõàñàòòâà
áàéñàí þì. Àíàíäàà, õ¿ñýë òà÷ààë óóð õèëýí ìóíõàãèéí õàðàíõóéãààñ á¿ðýí ãýòëýýã¿é
òýð öàãò ÷ òàì òýðã¿¿òýé àìüòíû çîâëîíãîîñ áè àìüòàí á¿ãäýä òóñûã õ¿ðãýýä ãýì
á¿õíýýñ õàãàöàæ, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí áîëñîíûã îäîî ºã¿¿ëýõ õýðýã þó áàéíà. Òýð
ìýò àìüòàí íýã á¿ð÷ëýíãèéí òóëä ÷ àìüòíû òàìä ãàëâûí òóðø îðøèõûã õè÷ýýñýí
õèéãýýä òºðºëõòºíèéã õ¿ðäíýýñ íýí ãýòýëãýñýí þì. Àìüòíû òºëºº ìàøèä ¿éëäýõýä
áýðõòýé ýëäýâ ÿíçûí îëîí ¿éëýýð õàìàã àìüòàíä òóñûã õ¿ðãýñýí.
“Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýð öàãò ýäãýýð ø¿ëãèéã çàðëèãëàñàí þì:
Äýýä áîäü ¿¿íèéã îãîîò ýðæ,
Îëîí ãàëàâò áè áèåý ÷ ºãñºí.
ßìàð ìýò õààí õèéãýýä õààí õ¿¿ áîëæ,
Òýð áîëãîíä áè áèåñèéã îãîîò ºãñºí.
Óðüäûí òºðºë á¿õíýý äàãàí ñàíàõàä,
126
Ìàõàðàòà õýìýýõ õààí ãàðñàí.
Ò¿¿íä èõ ºãëºã÷ íýãýí õ¿¿,
Ìàõàñàòòâà õýìýýã÷ äýýäýñ áàéñàí.
Ò¿¿íä ýðýìãèé õî¸ð àõ áàéñàí,
Ìàõàïðàíàäà áîëîí Ìàõàäåâà õýìýýõ íýðòýé.
Ñàäàí íºõä¿¿ä îé äóíä îäîæ,
Òýäãýýð ºëññºí ýì áàðûã ¿çñýí.
Ò¿¿íä, äýýä òºðºëõèéòºí ò¿¿íä íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýë òºðæ:
‘Ýíýõ¿¿ ýì áàð ºëñºæ, öàíãàõàä íýðâýãäñýíýýð
ªºðèéí çóëçàãà òýäãýýðèéã èäýõ àþóë èðíý.
Òèéìýýñ áè îäîî áèåý ºãüå.’
Ìàõàðàòà-ãèéí õ¿¿ Ìàõàñàòòâà,
ªëññºí áàðûã ¿çýýä ýõ çóëçàãà íàðûã
Ãýòýëãýæ ¿éëäýõèéí òóëä èõ íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëýýð
Óóëûí õàâöëààñ ¿ñýðñýí õèéãýýä
Ãàçàð óóë á¿ãä õºäºëæ,
Øóâóóäûí ÷óóëãàí íýí îëîí ¿çýãäýæ,
úðººñèéí ÷óóëãàí àéí ñàíäàð÷,
Ýíý åðòºíöèéã õàðàíõóé íºìðºõºä
Ò¿¿íèé àõ Ìàõàïðàíàäà õèéãýýä
Ò¿¿í÷ëýí ìºí Ìàõàäåâà òýð õî¸ð
Èõ øóãóé òýíä õàéâààñ
Ìàõàñàòòâà-ã ýñ îëîîä,
Ìàøèä ãàñëàíãààð ñýòãýë íü øàíàëæ,
Ìàíñóóð÷ îé äîòóóð íààø öààø ã¿éæ,
Áàãà ä¿¿ ò¿¿íèéã îãîîò ýðýí,
Áàðõèðàí îé äóíäóóð õýðýâ÷,
Ìàõàïðàíàäà áîëîí Ìàõàäåâà
Àõ ä¿¿ òýäãýýð õàí õºâã¿¿ä,
Òóéëäàæ ÿäàðñàí ýì áàðûí ¿¿ð
Òýíä îéðòîí î÷èæ õàðòàë,
Ýì áàð áîëîí ò¿¿íèé çóëçàãà
ªëñãºëºí òýäíèé õîøóóí äàõü öóñ,
Õóâõàéðñàí ÿñ, ¿ñ ãýçýã íü
Õàà ñàéã¿é áóòàðñàíûã ¿çýâ
Ò¿¿íèé öóñíû õýñýãõýí äóñàë
Òýðõ¿¿ ãàçàðò øèíãýñýí áàéâ.
Óëñûí õààíû õî¸ð òîì õ¿¿,
Óëàéðñàí öóñ ò¿¿íèéã ¿çýýä,
Ãýíýò áàëìàãäàí òýðõ¿¿ ãàçàðò
Ãýäðýã õàðàí ìóóæðàí óíàâ.
Õàìàã áèåíä íü øîðîî íààëäàæ
Õàìãèéã ìàðòàí ñýòãýë íü ìàíñóóðàâ.
Ýðõýìñýã òýäãýýðèéí áàðàà áîëîî÷ íàð ÷
Èõýä õàðàìñàí óéëàí ãàøóóäàâ.
Òýäãýýð óñûã ìàøèä öàöëàí
Òýíãýð õàðàí óéëàí ñóóâ.
127
Òýäíèéã ìóóæðàí óíàõ ¿åä
Òýíãýðëýã äýýä õàòàí ýõ
Îëîí ýìñ øèâýã÷íýýð õ¿ðýýë¿¿ëýí,
Îðäíû äîòîð àìðàí áàéòàë,
×èíýñýí õî¸ð õºõíèé ¿ç¿¿ðýýñ
Öóñ ñ¿¿ õîëèëäîí ãîîæèæ,
Õàìàã áèå ¿å ìº÷ á¿õýí
Õóðö ç¿¿ãýýð õàòãàõ ìýò ºâäºæ,
Ñýòãýë íü ìàøèä ãàñëàíãààð ä¿¿ð÷,
Õàãàöàë õàðóóñëûí ñóìàíä îíîãäîæ,
Ýçýí õààíû äýðãýä î÷îîä,
Ýíýëýí õàðóóñàí ìàøèä ò¿ãøèæ,
Ýíýðëèéí äóóãààð èõýä óéëàí
Ìàõàðàòà õààíä èéí ºã¿¿ëýâ:
‘Ýðõò õ¿íèé õààí, íàìàéã ñîíñ:
Ýíý áèå ìèíü øàíàëëààð ò¿ëýãäýâ;
Ìèíèé õî¸ð õºõíèé ¿ç¿¿ðýýñ
Ìóó öóñ ñ¿¿ ìýò ãîîæèæ,
Ç¿¿ãýýð õàòãàñàí ìýò á¿õ áèå ºâäºæ;
Ç¿ðõ ìèíü ÷ áàñ õàãàðàõ øàõàâ.
Õàéðòàé õàí õºâã¿¿ä ìèíü
Õîéøèä ¿ë ¿çýãäýõ ìóó ¸ð ãàðàâ.
Àëàã ¿ðñèéã ìèíü ýðæ õàéãàà÷.
Àñàð÷ íèã¿¿ëñýí, àìü ºðøººãºº÷.
ªíººäºð áàñ ìèíèé ç¿¿äýíä
ªõººðäºì õºõººíèé ãóðâàí àíãààõàé
Îëñîí ìèíèé õºõººäèéí äîòðîîñ
Îíöãîé õººðõºí íýãýí áàéñàí,
Õººðõèé ò¿¿íèéã ¿õëèéí ýçýí
Õàðöàãà øóâóó ø¿¿ðýí îäñîí.
Ãàéòàé ýíýõ¿¿ ç¿¿ä íàäàä
Ãàñëàí õàðóóñëûã ñýòãýëä ìèíü àâ÷ðàâ.
Ò¿ãøñýí ñýòãýë ìèíü ìàøèä ýíýëæ,
Òóí óäàëã¿é áè ¿õýõ áîëîâ óó.
Ýíõðèé õºâã¿¿äèéã ìèíü ýðæ îëîí,
Ýíýðýí íèã¿¿ëñýæ àìèéã ìèíü àâðàà÷.’
Òèéíõ¿¿ ºã¿¿ëýýä ýõ õàòàí
Òýð ãàçàðò ìóóæðàí óíàâ.
Äóðüäëûí ýðõòýí íýí äîðîéòîæ
Ñýòãýë íü õîîñîð÷, ñàíàìñàðã¿é áîëîâ.
Õàòíû áàðàà áîëîî÷ øèâýã÷èí á¿ãä ÷
Õàðóóñàí ºðºâäºæ ìàøèä óéëàâ.
Òýíãýðëýã õàòàí óõààí àëäàæ,
Òýð ãàçàðò óíàõûã ¿çýýä,
Òýð äàðóéä ýçýí õààí
Õ¿¿ãýýñýý õàãàöàõûí ãàñëàíä äàðàãäàâ.
Ò¿øìýë áîëîí áàðàà áîëîî÷ íàð ÷
Ò¿ðãýí õºâã¿¿äèéã õàéõààð îäîâ.
128
Á¿õ õîòûí àðä èðãýä
Á¿ãä òóñ òóñûí ãýðýýñ ãàð÷,
Óéëàí í¿äíýýñýý íóëèìñ àñãàðóóëæ,
Ìàõàñàòòâà-ã õàà ñàéã¿é õàéâ:
‘Àìüä þìóó àëü ýñâýë ¿õñýí
Ìàõàñàòòâà òýð õààíà îäîâ?
Áèä ºíººäºð ¿çñýí áèë¿¿?
Ñýòãýëä çîõèñòîé àìüòàí çàðèì íýã
ªíººäºð ÿðóó áóñûã ñîíñîõ áîëîâ?’
ªíº óäààí áàðàãäàøã¿é ãàñëàíãààð îãøèâ.
Äóó ¿ë õ¿ðýõ õèéãýýä õÿçãààðëàøã¿é,
Õ¿÷òýé äóóãààð õàøãèðàí õàéâ.
Ìàõàðàòà õààí
Èõ ãàñëàíãààð ãàøóóäàí óéëæ,
Ýíõðèé õàòàí ãàçàð óíàñíûã
ªºðºº óñààð öàöàí ñ¿ð÷èæ,
Õýäèé ñýðãýí áîñîõ áîëîõ
Òºäèé õ¿ðòýë óñûã öàöàâ:
‘Ìèíèé õºâã¿¿í ¿õñýí þìóó àìüä þì óó?’ õýìýýí
Ìÿòàðñàí ñýòãýëýýð àñóóæ ¿éëäýâ.
Ýçýí õààí Ìàõàðàòà
Ýðõýì õàòàíä èéíõ¿¿ ºã¿¿ëýâ:
‘Ò¿øìýä áîëîí áàðàà áîëîî÷ íàð ÷
Òýäíèéã õàéõààð ãàäàãø îäîâ.
×è ìàøèä ñýòãýëýý õÿìðóóëæ,
¯ðãýëæèä ãàñëàí á¿¿ çîâ’
Òýð ìýò Ìàõàðàòà õààí
Òèéíõ¿¿ õàòíûã àðãàäàí òàéâøðóóëààä,
Õààíû îðä õàðøíààñ ãàð÷,
Õàðóóñàëä äàðàãäàí óéëàí óéëñààð
Ò¿øìýäèéí ÷óóëãàíààð îãîîò õ¿ðýýëýãäýí,
Ò¿ãøèí ñàíäàð÷ áèå íü ÷ äîðîéòîâ.
Îëîí çóóí àìüòàä ÷ áàñ
Óéëàí õàðóóñàí òýäíèéã äàãàëäàâ.
Õààí õ¿¿äèéã ýðýõèéí òóëä
Õîò áàëãàñààñ õîëäîí ãàð÷,
Õààí ãàð÷ ÿâàõûã ¿çýýä
Õààíû õîéíîîñ á¿ãä äàãàâ.
Ìàõàðàòà õààí òýð
Èõ õîòîîñ ãàðñàí äàðóéäàà
Õàéðòàé õ¿¿ãýý õàðàõûí òóëä
Õóðö í¿äýýð ç¿ã á¿ð õàðàâ.
Òîëãîéãîî á¿òýýæ ÿäàð÷ ñóëüäñàí
Òîîñ á¿õ áèåèéã íü õóâöàñ ìýò á¿ðõñýí
Í¿¿ð íü íóëèìñààð ä¿¿ð÷ óéëàí õàéëñàí
Íýãýí õ¿í èðýõèéã ¿çýýä
Ìàõàðàòà-ãèéí ç¿ðõ ñýòãýëä ÷
129
Èõýä áàðàãäàøã¿é ò¿ãø¿¿ð òºðæ,
Í¿¿ð í¿äýíä íü íóëèìñ õóðæ,
Ãàðàà ºð㺺ä óéëàí ñóóâ.
Òýãýýä ò¿¿íèé íýãýí ò¿øìýë
Òýð õîëîîñ ò¿ðãýí ÿàðàí èðæ
Èõ ýçýí õ¿ì¿¿íèé õààí
Ìàõàðàòà-ä èéí õýìýýí àéëòãàâ:
‘Òààëëàà õÿìðóóëàí á¿¿ çîõèîõòóí ýçýí ìèíü,
Òàíû õºâã¿¿ä ñýòãýëä çîõèñòîé áàéíà.
ªíº óäàëã¿é òàíû ýíý îðîíä
ªºðñ人 èðýõèéã òà áîëãîî!’
Õààí ò¿ð íýã öààø ÿâàõàä
Õî¸ðäîã÷ èõ ò¿øìýë õ¿ð÷ èðýâ;
Õàìàã õóâöàñ íü õèð òîîñ áîëñîí òýð
Õààíäàà óéëàí èéí àéëòãàâ:
‘Ýçýí õààí ìèíü ýý, òàíû õî¸ð õ¿¿
Ýíýëýí ìàøèä ãàøóóäàæ áàéíà.
Ýçýí òàíû íýã õ¿¿ àëãà
Ìàõàñàòòâà ìºíõ áóñûã ¿ç¿¿ëýâ.
Ýì áàð çóëçàãàëààä ºíºä óäààã¿é ÷
ªºðèéí çóëçàãóóäàà èäýõèéã õ¿ñýõèéã ¿çýýä
Òýäãýýðò çàëóó èõ õ¿ì¿¿í òýð
Òýñýøã¿é èõ íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýë òºðººä
Àðèëñàí áîäèä åðººëèéã èõýä òàâèàä:
“Àìüòàí á¿ãäèéã áè ãýòýëãýæ ¿éëäüå,
Àñàð ã¿íçãèé àãóó èõ áîäèä
Àñàð óäàëã¿é áè õ¿ð÷ ¿éëäüå”.
Èõ õ¿í òýð õàäàí õàâöàë ðóó õàðàéæ;
ªëññºí ýì áàð ò¿¿íèéã áîñãîõîä
Àãøèí òºäèéä áèåíä íü ìàõ ¿ã¿é áîëãîæ,
Ýíä òýíä õýäýí ÿñ ¿ëäæýý.’
Ìàøèä àéìøèãòàé ¿ã ò¿¿íèéã ñîíñîîä,
Ìàõàðàòà õààí ìóóæðààä,
Ãàçàðò óíààä ñýòãýë íü ÷ õîîñîí áîëæ,
Ãàñëàíãèéí ãàë ìàøèä áàðàãäàøã¿é áàäðàâ.
Õàìàã íºõºä ò¿øìýä¿¿ä õàëàãëàñàí ¿ãýýð
Õàðóóñàí ãàøóóäàæ ýçýí òýäãýýðèéã ÷
Óñààð ñýð¿¿ö¿¿ëýí ãàðàà ºðãºí ìàøèä óéëàâ.
Ãóðàâ äàõü ò¿øìýë õààíä ºã¿¿ëñýí íü:
‘Áè ºíººäºð õî¸ð çàëóó õ¿¿ã
Èõ îé òýíä ìàøèä ìóóæèð÷,
Ãàçàðò óíàæ ñýòãýë íü ÷ õîîñîðñîíûã ¿çýâ.
Óõààí íü ñýðãýýä áîñîõûã õ¿ðòýë
Óñààð áèä íàð ìàøèä ñ¿ð÷èæ,
ĺðâºí ç¿ã á¿õíýýñ áàäðàõûã ¿çñýí;
Àãøèí òºäèé ñýðãýýä àõèí ãàçàð óíàñàí;
Àñàð õººðõèéëºëòýé㺺ð ìàøèä óéëàí äóóëñàí;
¯ðãýëæèä ãàðàà ºðãºí ñóóãààä
130
Ä¿¿ ò¿¿íèéõýý ñàéøààëûã ìàøèä ºã¿¿ëñýí.’
Õààí òýíä ìàøèä ñýòãýë õÿìàð÷,
Õ¿¿ãýýñýý õàãàöñàíààð ñýòãýë íü çîâëîíä äàðàãäàâ.
Õàðóóñàí ìàøèä ýíýëæ ¿ãëýí äóóëàâ.
Õààí òýð íü èéí õýìýýí îãîîò ñýòãýâ:
‘Õàéðòàé õ¿¿, ñýòãýëä çîõèñòîé íýã íü
Õàìàã àìüòíû òóëä ìºíõ áóñûã ¿ç¿¿ëýâ.
Ìèíèé õî¸ð õ¿¿ òýä ÷
Ãàñëàíãèéí ãàëààð àìèà àëäàõ âèé äýý.
Òèéìýýñ áè ò¿ðãýí òýíä î÷îîä
¯çýõ¿é áàÿñãàëàíò õºâã¿¿äýý õàðæ ¿éëäüå.
Õóðäàí óíààãààð õààíû îðäíû
Õààíû õàðøèä ò¿ðãýí õºòºëæ ¿éëäüå.
Òýäãýýðèéã òºð¿¿ëñýí ýõèéí ç¿ðõ
Òýñýøã¿é ãàñëàíãààð õàãàðàõ øàõàæ áàéãàà.
Õî¸ð õ¿¿ãýý ¿çýýä àìèðëàõûã îëîõ áîëîîä,
Àìü íàñíààñ õàãàöàõã¿é áîëîõ áèç ýý.’
Õààí ò¿øìýëèéí ÷óóëãàíààð õ¿ðýýëýãäýýä,
Èõ çààíûã óíààä õºâã¿¿äýý õàðàõààð îäîâ.
Õî¸ð õ¿¿ íü õººðõèéëºëòýé㺺ð ìàøèä óéëàí,
Ä¿¿ãèéíõýý íýðèéã äóóäàí çàìààð èðýõèéã ¿çýâ.
Ýçýí õààí òýð õî¸ðûã õºò뺺ä,
Ìàøèä óéëàí ãýðòýý î÷îîä,
Òýðáýýð çîðèãëîí ò¿ðãýí ÿàðàí
Èõ õàòàíä ººðèéí õºâã¿¿äèéã ¿ç¿¿ëýâ.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Øàêÿàìóíè áè,
Òýð öàãèéí Ìàõàðàòà õààíû
Ìàõàñàòâà õ¿¿ áîëæ
Àëèí áýýð ýì áàðûã àìèðëóóëàí ¿éëäñýí þì.
Ýðõýò äýýä õààí Øóääîäàíà (ìîí: àðèóí èäýýò) òýð íü
Ìàõàðàòà õýìýýã÷ õààí áàéñàí
Õàòàí íü ÷ äýýä õàòàí Ìàÿà (ìîí: Èëáý õóâèëãààíò) áàéñàí þì.
Ìàõàïðàíàäà íü Ìàéòðåÿà áàéñàí þì.
Ìàõàäåâà íýðò òýðõ¿¿ õàíõ¿¿ íü
Ýíý öàãèéí Ìàíæóøðè ìºí þì.
Ýì áàðñ íü Ìàõàïðàæàòè (ìîí: òºðºëõòºí á¿ãäèéí èõ ýçýí)
Ýíõðèé çóëçàãàíóóä íü òàâàí ãýëýí þì.
“Ìàõàðàòà õààí áîëîí õàòàí èõýä ãàøóóäàí, õàìàã ÷èìãýý òàéëæ, îëîí íºõäèéí õàìò
õ¿¿ãèéí ÿñûã òàõèí ¿éëäýýä, Ìàõàñàòòâà ò¿¿íèé ÿñ ýäãýýðèéã ýíýõ¿¿ ãàçàðò òàâüñàí
áºãººä äîëîîí èõ ýðäýíèéí ñóâàðãà ¿¿íèéã áîñãîñîí þì. Ìàõàñàòòâà òýð ýì áàðàíä
áèåý ºãººä: ‘Áèåý îãîîò ºãñºíèé áóÿí ò¿¿ãýýð èðýýä¿é õîé÷èéí öàãò òîîíîîñ ìàøèä
õýòýðñýí îëîí ãàëàâò õàìàã àìüòàíä áóðõàíû çîõèîëûã ¿ç¿¿ëíý’ õýìýýí åðººëèéã
òèéíõ¿¿ òàâüñàí.
“Ñóðãààë ¿¿íèéã íîìëîõîä òýíãýð, õ¿ì¿¿í çýðýã òîîëøã¿é õýìæýýëøã¿é îëîí àìüòàä
äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä ñýòãýëèéã ¿¿ñãýâ. Ñóâàðãà ¿¿íèéã ýíä ¿ç¿¿ëñýíèé óã
íü ýíý ìºí øàëòãààí íü ÷ ýíý ìºí áîëîé.
“Òýðõ¿¿ ñóâàðãà íü ÷ áóðõàíû àäèñòýäèéí õ¿÷ýýð òýðõ¿¿ ãàçðûí äîòîð îðøèí áàéãàà.”
131
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
”Ýì áàðàíä áèåý îãîîò ºãñºí íü”
õýìýýõ õîðèí çóðãàäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XXVII á¿ëýã: Áîäüñàäâà á¿ãäýýð ìàãòñàí íü
Òýãýýä òýäãýýð îëîí áóìàí áîäüñàäâà íàð Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ñóâàðíà-ðàòíàêàðàê÷àòðàêóòà
(ìîí: Àëò áîëîí èõ ýðäýíý ãàðàõûí îðîí äàâõàð ø¿õýð) õààíà áóé òýíä õ¿ð÷,
î÷îîä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ñóâàðíà-ðàòíà-êàðàê÷àòðàêóòà-ãèéí ºëìèéä
îðîéãîîðîî ìºð㺺ä íýãýí ç¿ãò ñóóâ. Íýãýí ç¿ãò ñóóíãóóòàà òýäãýýð îëîí çóóí ìÿíãàí
áîäüñàäâà íàð àëãàà õàâñðàí çàëáèð÷, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ñóâàðíà-ðàòíàêàðàê÷àòðàêóòà
ò¿¿íä ø¿ëýã ýäãýýðýýð ìàãòààë ºðãºâ:
Àâðàëò áóðõàíû ëàãøèí øèæèð àëò ìýò
Àðèóí òóíãàëàã áèå íü òóíàìàë àëòàí ºíãºòýé.
Àëòàí óóë ìýò ñ¿ðäýì áàõäàì ëàãøèí,
Àëòàí øàðãàë ºíãºòýé ÷àäàã÷ öàãààí ëÿíõóà.
Àëèâàà ñàéí áèëãýýð ëàãøèí íýí ÷èìýãëýãäñýí;
Ýëäýâ ñàéí íàéðãààð áèå ëàãøèí õýýëýãäñýí;
Íàðíû ãýðýë ìýò ¿çýñãýëýí íýí áàäàðñàí.
Íýí àìèðëàíãóé õèðã¿é ñ¿ìáýð óóë ìýò,
Ýñðýíãèéí äóó áîëîí ÿðóó ýñðýíãèéí ýãøèã.
Àðñëàíãèéí àðõèðàà áîëîí äóóðñàõ ëóóíû õºã;
Ãàéõàìøèãò æàðàí ýðäýìò íèñâàíèñ ¿ã¿é çàðëèã;
Ãî¸ìñîã òîãîñ áà ãàëáèíãààí ÿðóó àÿëãóó;
Áóðòàã õèðã¿é õèëýíöýýñ õàãàöñàí ñ¿ð æàâõëàí;
Áóÿíû îëîí áèëãýýð ÷èìýãëýãäñýí áóðõàí.
Áîëãîîã÷èéí äàëàé õèðã¿é õèëýíöã¿éí äýýä;
Áóðõàí ýðäýì òºãñ áàÿëàã èõ óóë ìýò.
Õàìàã àìüòàíä òóñëàõ íèã¿¿ëñýíã¿éí òóéë
Õàìàã åðòºíö á¿õýíä àìãàëàíã ºãºõèéí îðãèë.
Ãàãö áóðõàí òà äýýä óòãóóäûã ¿ç¿¿ëýýä,
Ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí àìãàëàíä îðóóëäàã áèëýý.
¯õýë ¿ã¿é àìãàëàíã ¿ðãýëæ õàéðëàã÷ áºãººä
¯íýí íîìûí ðàøààíûã ìàøèä ¿ç¿¿ëýã÷ þì.
Õàðóóñàë ¿õýë ¿ã¿é èõ õîòîä õ¿ðãýã÷,
Õàìàã àìãàëàí ãàðàõ òºãñ æàðãàëàíãèéí îðîí.
Àìüòíû çîâëîí ç¿äã¿¿ðèéã ãýòýëãýí çîõèîã÷ áóðõàí,
Àéìøèãò çîâëîíãèéí äàëàéãààñ òºðºëõòºí á¿ãäèéã ãýòýëãýã÷;
Àìèðëàíãóéí çàìä òºðºëõòºí á¿ãäèéã ìàøèä îðóóëæ,
Àìàð àìãàëàí á¿ãäèéã òºðºëõòºí á¿ãäýä õàéðëàã÷.
ßìàð ÷ æèøýýãýýð òàíûã ç¿éðëýæ ¿ë ÷àäíà
ßìàð÷ëàí òàòàã÷èéí áèëã¿¿í ýðäýìèéí äàëàé,
Àìüòàí á¿ãäýä òàíû íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýë õèéãýýä
Àñðàõóéí õ¿÷ áîëîí àðãà õè÷ýýíã¿é çýðýã.
132
Àâðàëò áóðõàí òàíû ýðäýì óõààíû äàëàéãààñ
Àëèí îëîí ìÿíãàí ãîëäè ãàëâûí òóðø ÷
Äóñàë íýã òºäèé ÷ ýðäìèéã ã¿éöýä ¿ç¿¿ëýõ
Äýýä òýíãýðèéí äîòîð ÷ òèéì ÷àäàë ¿ã¿é.
Ýðäìèéí èõ äàëàéãààñ ýðäìèéí äóñëûã àâààä
Ýíý ìýò áè òîâ÷ëîí õóðààæ íîìëîâ.
Àëèí ìèíèé õóðààñàí áóÿí ò¿¿íèé õ¿÷ýýð
Àìüòàí òýä á¿ãä äýýä áîäèä õ¿ðýõ áîëòóãàé.
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“ Áîäüñàäâà á¿ãäýýð ìàãòñàí á¿ëýã”
õýìýýõ õîðèí äîëäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XXVIII á¿ëýã: Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä á¿ãäèéã ìàãòñàí
Ò¿¿íèé äàðàà áîäüñàäâà Ðó÷èðà-êåòó (ìîí: ¯çýñãýëýíãèéí îõü) ñóóäëààñàà áîñîîä íîìò
õóâöñàà íýã ìºðºí人 áóóëãàæ, áàðóóí ºâä㺺 ãàçàðò õàòãààä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí
õààíà áàéãàà òýð ç¿ãò àëãàà õàâñðàí ñºã人ä, ýäãýýð ø¿ëã¿¿äýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàíûã èëòýä ìàãòàâ:
×àäàã÷èéí ýðõò òà, îëîí áóÿíû áèëýã;
Öîãò ìÿíãàí ¿çýñãýëýí ýðäìèéí ÷óóëãàíààð ÷èìýãëýãäñýí;
Àãóó èõ ºí㺠äýýä àìèðëàíãóéã ¿ç¿¿ëñýí;
Àëòàí íàð ìýò ãýðëèéã íýí öàöðóóëñàí.
Îëîí ãýðýë áàäðóóëñàí ãýðëýýð ò¿ãñýí.
Ýëäýâ ºí㺺ð ä¿¿ðýí èõ ýðäýíý ìýò,
Õºõ, öàãààí, øàð áèíäýðúÿà
Çýñ õèéãýýä öàéâàð áîëðûí ãýðýë ìýòýýð
Î÷èðò óóë ñ¿ìáýð óóëûã ñ¿ðýýð äàðàõ õèéãýýä
Îëîí ãîëäè îðíûã ãèéã¿¿ëýí çîõèîã÷;
Áàðàãäàøã¿é õàòóó çîâëîíã àìèðëóóëàí çîõèîã÷;
Áàðàãäàøã¿é äýýä àìãàëàíãààð öýíã¿¿ëýí çîõèîã÷.
Ä¿ðñ ýðõòýí òîäîðõîé õàðâààñ ¿çýñãýëýíò;
Õàðààä õàíàøã¿é õýí ÷ ¿çâýýñ áàÿñàõ;
Òýðã¿¿íèé ¿ñ íü òîãîñíû ºä ìýò ¿çýñãýëýíòýé;
Ò¿ìýí çºãèé ä¿¿ðñýí ¿¿ð ìýò ñîíèí.
Òààëàë íü íýí àðèóí òîîëøã¿é ýðäìýýð ä¿¿ðñýí.
Òºâëºðºë, àñðàõóé äýýä áóÿíûã õóðààñàí.
Ñàéí íàéðàã ýëäýâ ºí㺠òºãºëäºð áºãººä
Ñàìàäè áîäèéí ãèø¿¿í ýðäì¿¿äýýð ÷èìñýí.
Ìàøèä öýíã¿¿ëýí çîõèîã÷ òóñûã ¿éëäýã÷;
Ìàãàä àìãàëàíã ºãºã÷ àìãàëàí ãàðàõûí îðîí;
Ìàø ã¿í ã¿íçãèé îëîí ýðäìýýð ÷èìñýí;
Ìÿíãà ìÿíãàí îðîíä èâ èëõýí çàëàðñàí.
غíèéí ãàëûí ãýðýë ìýò ãýðëýýð ¿çýñãýëýíòýé,
Ñàíñàð îãòîðãóéä íàðàí ã¿éöýä ìàíäñàí àäèë,
Ñ¿ìáýð óóë ìýò ýðäýì á¿õýí òºãºëäºð,
Õàìàã åðòºíöèéí îðîí á¿õýíä ò¿ãñýí.
133
Öàãààí ã¿ì¿äà, òàðàã, ñàð ìýò õèéãýýä
Öàñíû ºí㺠áà ñàéí öàãààí àäèë,
Ñàéí ãàëóóíóóä îãòîðãóéä çýëëýõ ìýò
Ø¿äíèé ýðõýñ òàíû í¿¿ðèéã ÷èìæýý.
Òàíû àìèðëàíãóé í¿¿ðýíä ñàð ìýò
Áàðóóí òèéø õóéëàðñàí äîòðîî áàãòààñàí àäèë,
Áèíäýðúÿà àäèëûí ëàãøèíãèéí öàãààí ãýðëýýð
Îãòîãóéí òºâä íàð ìýò ¿çýñãýëýíòýé.
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä á¿ãäèéã ìàãòñàí”
õýìýýõ õîðèí íàéìäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XXIX á¿ëýã: Òºãñãºëèéã õóðààñàí
Òýãýýä ÿçãóóðûí îõèí òýíãýð Áîäèñàòòâà-ñàìóê÷àÿà (ìîí: Áîäèéã ¿íýíõ¿¿ õóðààã÷) òýð öàãò
ýäãýýð ø¿ëã¿¿äýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíûã ìàãòàâ:
Ìàøèä àðèóí íîìîíä ñàìáààò îþóíûã ýðõøýýñýí;
Ìóó ¿éëèéí ìºðººñ õàãàöñàí îþóíûã ýðõøýýñýí;
Ñàíñàð íèðâààíûã áîëãîîñîí àðèóññàí îþóíûã ýðõøýýñýí;
Ñàéòàð íýí ãýãýýðñýí îþóíûã ýðõøýýñýíä ìºðãºìîé.
Àÿà, àÿà! Áóðõàí õÿçãààðëàøã¿é ñ¿ð æàâõëàíò.
Àÿà, àÿà! Ñ¿í äàëàé áà ñ¿ìáýð óóë ìýò.
Àÿà, àÿà! Áóðõàíû ìýäëèéí îðîí õÿçãààðëàøã¿é.
Óäàìáàð öýöýã ìýò ìàøèä íýí õîâîð.
Àìüòàí á¿ãäèéã äàãàí áàðèí òýòãýõèéí òóëä
Àëèí áýýð ñóäàð àéìãèéí äýýä ýíý ìýòèéã ìàøèä íîìëîñîí,
Àÿà õ¿íèé ýðõýò íàðàí, Øàãæààí ýçýí, ÿçãóóðûí îõü,
Àÿà àÿà, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí èõ íèã¿¿ëñýíã¿éí ýçýí.
Àìèðëàíãóé Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Øàãæààí ÷àäàã÷èéí ýðõýò,
Àìãàëàíãèéí äýýä íèðâààíû õîòîä ìàøèä îðøñîí,
Àñàð ã¿íçãèé àìèðëàíãóé ñàìàäè, òîîñíîîñ õàãàöñàí,
Àâðàëò áóðõàíû ÿâäëûí îðîí ò¿¿íä ìàøèä îðøñîí.
Õàìàã øàðâàãà òýä á¿ãäèéí áèå íü õîîñîí;
Õî¸ð õºëòºíèé äýýä áóðõàäûí îðøèõ íü ÷ õîîñîí.
Õàìàã þìñ öºì á¿ãä õîîñîí áîëáîîñ
Õàìàã àìüòàä õîîñîí ÷àíàðààñ ¿ë õýòýðìîé.
ßìàð ÷ öàãò áóðõàíûã äóðüäàí ñàíàõ áºë㺺.
ßëãóóñàíûã ýñ ¿çâýýñ ¿ðãýëæèä ãàíñðàõ áóé.
Òºãñãºñºí áóðõàíû íàð òàíûã ¿çýõèéí òóëä
Öàã ¿ðãýëæèä åðººëèéã ìàøèä òàâüæ ¿éëä.
Áè ¿ðãýëæèä áàéãàà ãàçàðòàà ºâäºã ñºõðºí,
Áóðõàíû ä¿ðèéã áÿñàëãàí ìàøèä ñàíàíà.
Òàòàãäàõûí òóëä íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëýýð äóóäàæ ¿éëä;
Áè àìãàëàí çàëàðñàíûã ¿çýõýýð ìàøèä áÿñàëãàíà.
Ãàñëàíãèéí ãàëààð á¿õýíä áàäðàõ áîëíî
¯çýõèéí ñýð¿¿í óñûã íàäàä ¿ðãýëæèä õàéðëà.
134
Áè òàíû ä¿ðñèéã ¿çýæ ìàøèä áÿñàëãàíà.
Íèã¿¿ëñýíã¿éí óñààð íàìàéã ìàøèä öýíã¿¿ëýí çîõèî.
Òàòàã÷ òà íàäàä íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð àâðàí ñî¸ðõ.
Àìèðëàíãóé ä¿ðèéã ¿çýõèéã íàäàä õàéðëàí ñî¸ðõ.
Òà òýíãýð ñýëò àìüòäûí àâðàã÷ áèëýý.
Ýíý ìýò øàðâàãà íàðûí áèå íü õîîñîí áºãººä
Àìüòàí á¿ãä íü ç¿¿äíèé ìºí ÷àíàðòàé òóë
Îãòîðãóé ìýò îãòîðãóéí ìºí ÷àíàðòàé áàéíà.
Èëáý çýðýãëýý óñàíä òóññàí ñàð ìýò
Èòãýëò áàãø òà íàñ ëóãàà òºãºëäºð ìºí.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí ñóóäëààñàà áîñîîä Ýñðýíãèéí äóóãààð çàðëèãëàâ:
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýð ÷è ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé! Òà ÷ áàñ ñàéí áîëîé!”
Áóðõàí áàãø òèéí õýìýýí çàðëèãëààä, ßçãóóðûí îõèí òýíãýð Áîäèñàòòâà-ñàìóê÷àÿà, Èõ
îõèí òýíãýð Ñàðàñâàòè òýðã¿¿òýí òýíãýðèéí îõèä òýäãýýð á¿ãä, èõ îõèí òýíãýð Øðè
òýðã¿¿òýí îõèí òýíãýðèéí ÷óóëãàí òýäãýýð á¿ãä, ìºí Âàéøðàâàíà òýðã¿¿òýí òýíãýðèéí
õààí òýä á¿ãä á¿õ íºõºä áîëîí òýíãýð, õ¿í, àñóð, ¿íýð èäýøò çýðýã åðòºíö á¿ãä äàãàí
áàÿñààä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû çàðëèãèéã èëòýä ìàãòàâ.
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Òºãñãºëèéã õóðààñàí”
õýìýýõ õîðèí åñä¿ãýýð á¿ëýã áîëîé.
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäàð òºãñâýé.
Ýíýòõýãèéí áàíäèäà Çèíàìèäðà áîëîí Øèëýí-äðà-áîäè, òºâäèéí èõ àðèóòãàã÷
õýëìýð÷ áàíäè Èø-äý íàð ýíýòõýãèéí õýëíýýñ òºâä õýëíýý îð÷óóëñàí áàéíà.
Òºâä õýëíýýñ îð÷óóëñàí Äàø÷îéíïýë äàöàíãèéí øóíëàéâ ãàâæ Ñ.Ãàíòºìºð
Íîìûí Èõ áóÿíä äàãàí áàÿñìó.
2007 îíû 6 – ð ñàðûí 22 áóþó XVII ðàâæóíãèéí ãàë Ãàõàé æèë, çóíû äóíä ñàðûí øèíèéí
äîëîîí. [Íèéò 29 áүëýã, 10 õýñýãòýé.]
Ò. Áóëãàí , îð÷óóëãûã õÿíàí òîõèîëäóóëàâ.
skip to main |
skip to sidebar
Бурхан багшийн сургааль, судар,эх сурвалжууд. Энэхүү номын өглөгийн буянаар эх болсон хамаг амьтан мунхагийн харанхуйгаас хагацах болтугай
Blog Archive
-
▼
2009
(23)
-
▼
December
(23)
- Бурхан багшийн ирээдїйд иш їзїїлсэн судар
- РАВЖАА ХУТАГТ. САВААГЇЙ НЯЛХ ХЇЇХЭД САМУУН ЇГТ ГА...
- Равжаа хутагт Ертєнц авхайн жам хэмээх оршив.
- Архины тухай сургааль
- Молон тойн эхийн ач хариулсан судар
- Орчлонгийн хїрдний зураг
- Непал улсын Катманду дахь Жарун Хашорын суварга
- Базарсад бурханы 100 їет тарни
- Ум ма ни бад ми хум
- Базарсад бурхан
- Орчлонд шим ертєнц тогтох ёс
- Орчлонд сав ертєнц тогтсон ёс
- Алтангарэл судар 18-29 бїлэг
- Алтангарэл судар 10-17 бїлэг
- Алтангарэл судар 4-9 бїлэг
- Алтангарэл судар 1-3 бїлэг
- Доржзодво буюу очироор огтлогч судар
- Тємєр хайрцгийн ном
- Наймдугаар Богд Жавзандамба Хутагтын лїндэн
- Итгэл одуулах уншлага
- Хилэнц арилгах Базарсад бурханы бясалгал
- Зїїдний тайлал
- Алдарт Жарун Хашорын Суварганы Тїїх
-
▼
December
(23)
